Þjóðviljinn - 20.12.1962, Blaðsíða 7

Fimmtudagur 20. desember 1962
ÞJÓÐVILJINN
SÍÐA 7
Hundrað ár í
Þjóðminjasafni
Kristján Eldjárn: —
Hundrad ár í Þjóö-
minjasafni. 100 minja-
þættir með jafnmörgum
ljósmyndum eftir Gísla
Gestsson. Prentsmiðjan
Oddi, myndamót Prent-
mót h.f. Útg. Menning-
arsjóður, s.a.
Stundum er engu líkara en
sagan kjósi sér menn til ákveð-
inna starfa, og í því efni á far-
sæld Þjóðminjasafnsins sér vart
hliðstæðu meðal íslenzkra
menningarstofnana. Á aldaraf-
mæli þess ber þrjá menn hæst,
harla ólíka um flesta hluti, en
hver þeirra hefur samt sinnt
köllun sinni í senn eftir eigin
gerð og sögulegri nauðsyn
hverju sinni. Fyrsti forstöðu-
maður safnsins var Sigurður
málari, rómantískur vakningar-
maður, eldheitur í því hlutverki
að blása í brjóst íslendingum
þjóðlegum metnaði og virðingu
f> rir þeim minjum sem höfðu
svo lengi legið óhirtar hjá
garði. 1 tíð hans varð safnið til,
uppi á.köldu Dómkirkjuloftinu.
Þegar Matthías Þórðarson
tekur við safninu og flytur það
í ný húsakynni við Hverfis-
götuna, er enn kominn að því
réttur maður og á nákvæmlega
réttum tíma. Varla getur frá-
bærra snyrtimenni en hann
var; á fjörutíu ára embættis-
ferli var hann óþreytandi að
merkja, raða, skrifa upplýsing-
ar um hvern hlut í bækur, og
hann rasaði ekki að neinum á-
lyktunum. Hann blés heldur f
enga lúðra þjóðvakningar. Og
þegar safnið er enn flutt til.
árið 1947, í húsið sem þjóðin
gaf lýðveldinu unga i morgun-
------------------------------<
Önnur bék eftir
Anitru á íslenzku
„Herragarðslíf”, ný saga eft-
ir norsku skáldkonuna Anitru
er komin út á íslcnzku.
Anitra þessi er sú skáldkonan
í Noregi sem mestra vinsælda
nýtur fyrir bækur sínar um
þessar mundir — og hér á
landi hefur hún einnig áunmð
sér vinsældir fyrir bók sína
„Silkislæðuna” sem kom út fyr-
ir jólin í fyrra og seldist þá
því sem næst upp. 1 „Herra-
gárðslífi” eru persónur margar
hinar sömu og í fyrri bókinni.
Útgefandi er Isafoldarprent-
smiðja.
gjöf, verða í senn söguleg
þáttaskil og mannaskipti. Kom-
ið er að tíma visindalegrar
úrvinnslu og menningarsögu-
legrar þjóðfræðslu. Og enn er
eins og farsæld safnsins hafi
kjörið sér mann. Kristján Eld-
jám sameinar í fari sínu gjör-
hugulan vísindamann og list-
hagan alþýðufræðara. Og. þeg-
ar það fellur nú í hlut hans, a
aldarafmæli safnsins, að líta
um öxl yfir sögu þess, þættar
hann hvorttveggja saman og
færir okkur fagra og marg-
fróða bók, læsilega hverjum
unglingi, og stendur þó hvert
orð niður á jarðberg könnunar.
I bókinni eru hundrað minja-
þættir, jafnmargir og árin sem
safnið á að baki, — fyrsti þátt-
urinn um haugféð frá Baldurs-
heimi, sem var stofngjöf þess
árið 1863, og hinn síðasti um
guðspjallamennina góðu frá
Staðarhóli, en þeir gerðust inn-
angarðsmenn safnsins nú í ár.
Á milli þeirra er óslitin lest for-
gunnu á Fróðá, álfapotturinn
góði, úr Dýrafirði, Úlfheiðar-
steinn, kantarakápa Jóns
Arasonar, karfa Fjalla-
Eyvindar, Mater dolorosa frá
Síðumúla, stóll Þórunnar á
Grund, Gaulverjabæjarsjóður
—, og með hverjum þætti stend-
ur heilsíðumynd andspænis á
opnunni, svo sjón fer með sögu.
Auk þessa er sögulegur inn-
gangur um Þjóðminjasafnið
sjálft, stofnun þess og viðgang.
Um minjaþætti Kristjáns
Eldjáms er það stytzt frá að
segja, að honum er gefin sú
fágæta list, að flétta saman
ljósa skemmtilega frásögn og
staðgóðar uppiýsingar um efn-
ið sem um er fjallað. Hann hef-
ur ekki aðeins auga fyrir því
sem er sögulega merkilegt, held-
,..ur er hann jafnan á hnotskógi
eftir hinu smáa sem lesa má
úr hlutunum við grandvarlega
skoðun, persónunum á bak við
þá, lífi fólks og háttum á löngu
horfnu sviði. Og þar kemur
honum ekki sízt að haldi víð-
feðm þekking á íslenzkum þjóð-
fræðum og þjóðtrú: upp í huga
hans skýtur sögu eða vísu sem
varpar stundum óvæntri birtu
á torráðinn hlut. Stíll Kristjáns
sem er raunar öllum lands-
mönnum að góðu kunnur, fell-
ur frábærlega við þennan túlk-
unarhátt: Nær er því að hann
segi frá en skrifi, rólega og
hlýlega, og tungutak hans er
ekki tillært eins og hjá mörg-
um okkur hinum, heldur er
Úlfheiðarstcinn, legsteinn yfir Clfheiði Þorsteinsdóttur
á BurstarfcIIi, er lézt árið 1569. Sonur hcnnar, Elríkur
Árnason, kallaður prcstahatari, mun hafa látið höggva
henni stcininn, cn þar sem gerð hans var óvcnjuleg
hér á landi. myndaðist um hann þjóðsaga. Álctrunin
er einnig mjög óvenjuieg og virðist lúta að æði stirð-
legri sambúð þeirra mæðgina meðan bæði lifðu.
það að stofni upprunalegt
kjammál norðlenzks bænda-
fólks. Persónuleg nálægð les-
anda við höfundinn tengist
þannig einnig hlutunum sem
um er rætt.
Löngum voru Myndir úr
menningarsögu Islands eftir þá
Sigfús Blöndal og Sigurð Sig-
tryggsson eitt mesta eftirlæti
mitt meðal bóka um þjóðleg
efni. En nú ér ég hræddur við
að mér bregðist tryggðin við
hana, því þessi hefur allt fram-
yfir, ágætið og fegurðina. Ljós-
myndir Gísla Gestssonar safn-
varðar eru án samanburðar það
bezta af því tagi sem hér hef-
ur birzt; lýsingin dregur ávallt
formið fram, á mjúkan en skýr-
an hátt, og efnið fær notið sín,
hvort sem það er hrjúfur steinn,
skínandi málmur eða æðótt tré.
Og Hörður Ágústsson hefur
komið bókinni saman í látlaust
og nútímalegt snið. Mér finnst
það stórvel til fundið, að tengja
þessa fomu hluti okkar eigin
tíma með slikum umbúnaði;
það er líkt og felist 1 því á-
bending um að þeir séu okkur
viðkomandi, þættir í lifandi
menningu okkar, en ekki dauð-
ar fomminjar. En um leið gegn-
ir umbrot bókarinnar því hag-
ræna hlutverki, að veita hverri
grein rúm á einni síðu, án þess
bókin verði of stór í broti eða
myndir fjarri þeim stað, þar
sem um þær er rætt. Bókin
hefur þannig hið klassiska að-
alsmark góðs hlutar, en það er,
að manni finnist hann ekki
öðruvísi geta verið. 1 þessu bók-
verki hefur vinstri höndin sýni-
lega vitað hvað sú hægri gerði,
— en slík vitneskja hefur til
þessa verið syrgilega torgæt í
bókagerð okkar. Aðeins í einu
atriði sýnist mér vandvirkninni
hafa skeikað, þótt ekki rýri
það bókina sjálfa, en það er, að
ekki skuli getið útgáfuárs. Nú
var þjóðminjasafnið stofnað ár-
ið 1863, en bókin gefin út 1962,
í minningu aldarafmælis, — og
mættu síðari tíma menn því
vel álíta þessi orð skrifuð að
bókinni óprentaðri, jafnvel ó-
saminni! Því vonandi kemst ís-
lenzk bókmenning einhvem-
tíma aftur á það stig, að virðu-
legar stofnanir þurfi ekki að
Ijúga til aldurs í nafni kaup-
mennsktmnar!
Svo þakka ég innilega þessa
fögru afmælisminningu Þjóð-
minjasafnsins og sendi því ám-
aðaróskir á komandi öld.
B. Th. B.
Fáir útvaldir
Merkir íslendingar. Nýr
flokkur. Bókfellsútgáfan
h.f. Reykjavík 1962.
Fyrir nokkrum ámm gaf Bók-
fellsútgáfan út um 100 ævi-
sagnaþætti og æviminningar
embættis- og atkvæðamanna,
sex bindi, og sá Þorkell Jóhann-
esson prófessor um útgáfuna.
Safnverkið hlaut hið yfirlætis-
lega heiti Merkir Islendingar,
en það gaf m.a. til kynna, að
allar konur, sem lífað hafa á
Islandi, em ómerkar, því að
engin þeirra fékk sæti á bekk
hinna Í00 útvöldu. Ævisögu-
þættirnir vom mjög misjafnir
að gildi, sumir ágætir, en aðr-
ir sviplitlar æviminningar. Þar
er m. a. að finna Autobiograph-
iu eða sjálfsævisögu Magnúsar
Stephensens í öðru bindi, sér-
kennileg skriftamál mikilhæfs
manns. Nú hefur sama forlag
útgáfu á nýjum flokki ævi-
sagnaþátta. Fyrsta bindið flyt-
ur æviágrip 12 karla, konur
em ómerkingar enn þá, og
annast séra Jón Guðnason, út-
gáfuna. Þættir þessarar bókar
em enn misjafnari að gæðum
en íinnanlegt er í bindunum
sex, sem áður vom komin. Bók-
in hefst á kaíla um Skafta lög-
sögumann Þóroddsson eftirJan-
us Jónsson. Ritgerð þessi birt-
ist í Andvara 1916. Með allri
virðingu fyrir Janusi Jónssyni
verður ekki fram hjá því geng-
ið, að rannsóknum á sögu okk-
ar íslendinga hefur fleygt fram
á síðustu áratugum. Skafti er
sennilega einhver mesti stjóm-
vitringur, sem við Islendingar
höfum átt. Minningu hans er
lítill greiði gerður með þvi að
halda á loft um hann úreltum
fræðum.
Ekki bætir annar þátturinn
úr skák: Bjöm Einarsson Jór-
salafari eftir Janus Jónsson.
Hér virðist um eins konar of-
sókn að ræða á hendur Janusi
gamla, og veit ég ekki, hvað
hann hefur gert á hlut JAns
Guðnasonar. Ritgerð Janusar
var mjög góð á sínum tíma
(1914), en hún er alls ófull-
nægjandi í dag.
En þá tekur að batna. Rit-
gerðin um Jón Ámason biskup
eftir Grím Thomsen er tilfyrir-
myndar hverjum þeim, sem rit-
ar ævisagnaþætti, einörð og
hreinskilin, eins og Grímur
Framhald á 8. síðu
HÚSIÐ HENNAR
Stcfán frá Ilvítadal
Þórbergur Þórðarson:
1 UNUIIÚSI. Fært í lct-
ur eftir frásögn Stefáns
frá Ilvítadal. Heims-
kringla Reykjavík 1962.
1 þeirri miklu bók. Bréfi til
Láru, getur að lesa þessi orð:
„Ég er jafnvígur á sex konar
stíl: kansellístíl fræðistíl, sögu-
stíl, þ'jóðsagnastíl, spámannssb)
og skemtistíl.. .. I sögustii
skráset ég sögu Unuhúss.” Þeg-
ar ég las þessi orð fyrir nærri
fjörutíu árum lék mér mikil
forvitni á að heyra bessa sögu.
Ég þekkti að sjálfsögðu Unu-
hús, sem síðar hefur orðið svo
víðfrægt í íslenzkum bókmennt-
um, og ég minnist þess nú, að
ungur strákur kom ég þar og
var þá fylgdarmaður sjúklings
austan úr Suðursveit. Þá sá ég
Unu, freyju hússins, að ég held
í fyrsta og síðasta skipti, og ég
man að ég át þá hinn fræga
hafragraut Unuhúss. En nú hef-
ur Þórbergur svalað forvitni
minni og vafalaust margra
annarra, og réttum 40 úrum
eftir að hann færði sögu Unu-
húss í letur birtist hún hér í
afmælisbókaflokki Máls og
menningar, 83 bls. að stærð að
meðtöldum formálsorðum skrá-
setjarans. Bókin heitir 1 Unu-
húsi og hefur að geyma 19 frá-
söguþætti, suma örstutta, um
nokkrar manngerðir, er dvöld-
ust í þessu húsi lengur eða
skemur eða gengu þar um stof-
ur á árunum 1906 til 1909.
Heimildarmaðurinn er enginn
annar en Stefán skáld frá Hvíta-
dal, en Þórbergur færði sögur
hans í letur fyrir fjórum tug-
um ára, er hann var hjá hon-
um nokkrar nætur í ágústmán-
uði. Handbragð Þórbergs leynir
sér ekki á þessum frásöguþátt-
um, stíllinn í ætt við suma
kafla Bréfs til Láru, en í for-
málsorðum getur hann þess, að
þættirnir séu „að vísu lagfærð-
ir lrtið eitt að ytra frágangi,
en engu efni raskað nema
nokkrum mannanöfnum”.
I rauninni er þessi bók dá-
lítið brot úr ævisögu Stefáns
frá Hvítadal á þessum árum,
er fyrr getur, og segir þar frá
ýmsu, er dreif á daga hans.
þegar hann var víðs f jarri Unu-
húsi, svo sem þá er hann réðst
kaupamaður til Austfjarða og
púlaði bæði upp á kúgras og
í fiski hjá bónda einum, harð-
vítugu hörkutóli og vinnuþræl-
ara, og lauk svo þeirra við-
skiptum, að Stefán orti á hann
ákvæðavísur, er urðu að áhríns-
orðum. En Unuhús er þó þunga-
miðja allra frásöguþáttanna, og
það mannfólk, er var á ein-
hvern hátt því vandabundið:
sjóarar og handverksmenn.
vinnukonur og saumastúlkur,
siðlátar og lauslátar, og mundu
sumar kallast mellur á vorum
dögum. Einnig bregður þar fyr-
ir heldrimönnum höfuðstaðar-
ins, skólamönnum og mennta-
mönnum, sem leita ásta árang-
urslaust við Friðbjörgu, en hún
gerir sér það að reglu að veita
engum lcarlmanni blíðu sína
innanhúss í ranni Unu, nema
hinum fjörmikla hjartaknosara
Jóakim Isfirðingi. Söguhetjur
bókarinnar eru að öðru leyti
óbreytt alþýðufólk, er hefur
sínar ástríður tíl holds og víns
og fer ekki dult m.eð, nema
hvað leyna verður öllum ólifn-
aði fyrir hinum alsjáandi aug-
um húsfreyjunnar, Unu, svo
sem þegar Stefán skáld varð að
felast undir fatahrúgu í herb-
ergi Jóku. heimskonunnar ást-
ríku austan úr sveitum Skafta-
fellssýslu. Háttum og eðli þessa
fólks lýsa höfundamir, Stefán
frá Hvítadal og Þórbergur Þórð-
arson, af mikilli frásagnargleði
og því hispursleysi, sem er ein-
kenni beggja. Mannanöfnum
hefur fyrir þessar sakir orðið
að breyta — nomiina sunt odi-
osa. Þó siglir einn maður undir
nafni og númeri: Indriði miðill,
sem birtist hér í ólíkt mann-
legri gerð en þeirri, er íslenzk
andatrúarsaga hefur íklætt
hann. Sagan af honum, að ó-
gleymdum Jóni sinnep, er hin
lystilegasta aflestrar.
En engri persónu þessara
frágpguþátta er lýst af slíkri
góðvild og umhyggju og hús-
ráðandanum, Unu Gísladóttur.
þessari Ijúfu mannkostakonu,
sem mátti ekkert aumt sjá svo
að hún vildi ekki hugga það
og hlú að því og aumkaði alla,
sem illa breyttu, jafnt þann
sem hýddur var og þann, sem
á vendinum hélt. „Það þyrfti
Þórbergur Þórðarson
að lækna svona fáráðlinga, því
að þetta stafaði allt af skakkri
skoðun,” hefur Stefán eftir Unu,
þegar hann sagði henni frá
bóndanum í Mjóafirði, sem
hraklegast hafði leikið hann í
kaupavinnunni og fiskþvottin-
um. Þórbergur dregur upp smá-
mynd af þessari heilögu mann-
eskju í alþýðustétt Reykjavík-
ur í formálsorðum sínum að
bókinni og bregzt ekki boga-
listin frekar en endranær í
mannlýsingum. Þótt nú séu
Framhald á 9. síðu