Þjóðviljinn - 18.01.1964, Blaðsíða 6

g SÍÐA
ÞIÓÐVILIINN
Hverjum gerfihnettinum af öðrum verður skotið næstu árin
/R RÓLEGRAR SÓLAR
Á miðnætti 31. desember hófst „ár rólegrar sólar.“ Þús-
undir vísindamanna frá meir en 50 löndum munu hefja
augu sín til sólarinnar, sem er undirstaða lífs okkar
á jörðunni.
Sólin er kölluð „róleg“, þegar sólblettirnir eru fæstir.
Næstu tvö árin ná sólblettirnir lágmarki, og vísindamenn
eru afar spenntir fyrir að fylgjast með afleiðingum
þessa. „Ár rólegrar sólar“ er sem sagt ekki eitt ár,
heldur tvö.
Hinum yfirgripsmiklu
runnsóknum jurðeðfis-
fræðiársins huldið úfrum
„Róleg sól“
Allt u-ndir sólinni er afstætt,
og jafnvel á rólegri sól er líf
í tuskunum. Inni i sólinni fara
fram heiftarlegar vetnisspreng-
ingar, sem í milljónir ára hafa
veitt jörðunni kraft og munu
halda því áfram í margar
milljónir ára i viðbót. Yfir-
borð sólarinnar er á eilífri
hreyfingu. Glóandi lofttegund-
ir rótast til og frá og stundum
gýs ægilegur logi út frá sól-
inni — svokallaður sólkyndill,
sem stígur margar jarðbreidd-
ir út frá yíirborði sólarinnar.
Blettirnir eru 10 sinnum
stærri en jörðin
Hamagangurinn á sólinni
eykst til mu«a við sólblett-
ina. Venjulega hafa blettir nei-
kvæð á'hrif: blettir á bílrúð-
unni spilla útsýninu, blettir á
lampa deyfa birtuna o.s.frv. En
þannig er þessu ekki farið með
sólblettina. Þeir líta að vísu
út eins og dökkir dílar á log-
andi yfirborði sólarinnar, en
í staðinn fyrir að deyfa birtu
hennar, magna þeir áhrif sól-
arinnar. Blettirnir koma róti
á umhverfi sólarinnar, og þar
sem við erum nálægt sólinni
verðum við vör við þessi á-
hrif.
Sólblettur byrjar eins og
fjöldi smábletta, sem dragast
saman í einn samfelldan díl,
inn varð íyrir vonbrigðum. Á
þessu ári voru fleiri sólblettir
en menn hafa nokkru sinni
séð í þau 200 ár, sem fylgzt
hefur verið með sólblettum.
„Rólega árinu“ flýtt
Síðan 1958 hefur blettunum
á sólinni fækkað jafnt og þétt
og dregið úr starfsemi hennar
að sama skapi. Á næstunni
munu blettirnir ná lágmarki —
og þetta verður reyndar fyrr
en búizt hafði verið við. Upp-
haflega var reiknað með, að
láta „ár rólegrar sólar“ hefj-
ast 1. apríl, en vísindamönn-
Ijp '

Segni ánægður
WASHINGTON 16/1 — Antonio
Segni, forseti ítaliu, lauk í dag
opinberri heimsókn sinni í
Washington, en á laugardag
heldur hann heim aftur. Hann
hefur átt viðræður við Johnson
forseta, og segir í sameiginlegri
yfirlýsingu þeirra, að þær hafi
verið mjög vel heppnaðar.
A-Þýzkaland
viðurkennir
Zanzibarstjórn
ZANZIBAR 15/1 — Austurþýzka
stjómin hefur ákveðið að við-
urkenna byltingarstjórnina í
Zanzibar sem tók völdin þegar
soldáninum var steypt af stóli.
Taki Zanzibarstjórn upp stjórn-
málasamband við Austur-Þýzka-
land yrði hún fyrst Afríkuríkja
til þess.
Bandaríkjastjórn er enn sögð
bíða átekta þar til frekari frétt-
ir hafa barizt af valdatökunni í
Zanzibar. Talsmaður hennar
sagði í dag að enn hefðu ekki
verið staðfestar frásagnir banda-
rískra stjómarerindreka um að
einkennisklæddir Kúbumenn
heíðu stjómað sveitum uppreisn-
armanna þegar soldáni var
steypt af stóli.
Sólblettir 26. júlí 1946.
Misjöfn veiði
Nítján bátar stunda línuveið-
ir fró Akranesi og þrír bátar j
;ru í útilegum. 1 fyrradag los-
jðu 17 bátar 98 tonn á land. i
Reyndist aflinn frá 2 tonn til
10 tonn á bát.
Landlega var hjá Akranesbát-
um í gær.
Aftur á síld
Ellefu skip veiddu samtals
>50 tunnur á Skeiðarárdýpi í
'rrinótt. Þungur sjór var á
liðunum og suðaustan gola.
Tveir bátar frá Akranesi hafa
á misst þolinmæðina og eru
omnir aftur á síld. Eru það
áraldur og Höfrungur II.
Akranesbátar voru hættir síld- i
eiðum.
sem svo minnkar og hverfur.
Okkur virðist sólbletturinn
líða eftir yfirborði sólarinnar,
vegna þess að sólin snýst lika
um sjálfa sig, eíns og jörðin
(hún hefur hins vegar þann
óskiijanlega eiginleika að mið-
baugur snýst hraðar en skaut-
in). Slíkur blettur, sem virðist
skyggja á birtu sólarinnar, er
enginn fiugnaskítur — hann
getur orðið 150.000 km. að
þvermáli, en það er meira en
10 sinnum þvermál jarðarinn-
ar.
11 ára skeið
Á sólinni eru alltaf blettir,
aðeins mismunandi margir. Á
ellefu ára fresti ná þeir há-
marki, á næsta 5Vs ári fækkar
þeim og tekur síðan aftur að
fjölga Þegar sólblettirnir eru
sem flestír geta þeir verið 100
sinnum fleiri en þegar þeir
eru fæstir.
Alþjóðlega jarðeðlisfræðiárið
var ekki valið frá 1957—58
vegna þess að það hentaði
hinum 10.000 þátttakendum
bezt. Þetta voru einmitt þeir
mánuðir, sem sólblettirnir
Afctc «ð vera flestir — og eng-
um, sem taka þátt í rann-
sóknunum þessi ár, leizt ekkert
á hve skeið sólarinnar er ó-
reglulegt og vildu ekki láta
tækiíærið ganga sér úr greip-
um. Þessvegna flýttu þeir þvi
um nokkra mánuði og hófst
það um áramótin.
Hvað er sólblettur?
Enginn getur útskýrt hvers
vegna sólblettirnir sveiflast til
með einmitt 11 ára millibili,
en menn hafa hugmynd um
hvað þeir eru. Efnið undir yf-
irborði sólarinnar rótast til í
sífellu, eins og grautur, sem
hrært er hraustlega í. Við
hreyíinguna skapast segulsvið.
Menn hafa látið sér detta í
hug, að sólblettirnir séu svæði
þar sem segulsviðin hefta
hreyfingu efnisins og þar af
leiðandi sé hrært hægar £ gló-
andi efnum þar en annars
staðar. Og þess vegna eru sól-
blettirnir dökkir.
Fyrr eða síðar dvina segul-
sviðin, en sá ógnarkraftur, sem
fólginn er í sliku sviði hverfur
ekki þegjandi og hljóðalaust.
Hann brýzt út í ógurlegu „sól-
gosl“. Þess vegna verður sólin
óróleg, þegar sólblettirnir eru
margir. Og þar af lelðir að í
ár verður sólin róleg, þar sem
sólblettirnir verða fáir.
Milli heimskauta á
tæpri sekúndu
Þegar sólgos verður þeytist
geysilegt efnismagn út í geim-
inn. Efniseindirnar rekast á
með voðakrafti og við árekstr-
ana myndast röntgengeislar,
sem rekast á jörðina með hraða
ljóssins. í efsta lagi andrúms-
loftsins, jónasferunni, klofna
rafeindir frá frumeindunum.
Við það verður til eins konar
endurvarpsspegill, sem liggur
yfir jörðunni og gerir okkur
kleift að útvarpa á langbylgj-
um.
í kjölfar röntgengeislanna
fylgir mikið magn af efnis-
eindum, sem ó nokkrum
klukkustundum komast til
jarðarinnar — ef hún á annað
borð verður á vegi þeirra.
Þessar efniseindir skella i sí-
fellu á van Allen beltunum,
geislabeltum, sem umkringja
jörðjna í nokkurra jarðar-
breidda fjarlægð. Bandarískur
vísindamaður, van Allen að
nafni, uppgötvaði þessi belti
í sambandi við rannsóknir
jarðeðlisfræðiársins og var sú
uppgötvun sennilega merkasti
árangurinn af jarðeðlisfræði-
árinu.
Rafeindir koma þjótandi á
fleygiferð inn í segulsvið jarð-
ar og dansa í segulsviðinu
milli heimskautanna. Rafeind-
irnar fara á milli heimskauta
á tæpri sekúndu og um leið
og þær snúa við til þess að
halda áfram brjálæðislegu
ferðalagi sínu til þess skauts,
sem þær voru að koma frá,
birtast þær sem glæsilegar
norðurljósarákir, sem bylgjast
yfir næturhimininn.
Veðrið og nætur-
Ijósið dularfulla
Ofsalegir atburðir í efri lög-
um andrúmsloftsins gera einn-
ig usla ó örðinni, rugla meðal
annars segulsvið jarðar. Við
sjáum greinilega afleiðinguna
á jörðinni — segulnálin kipp-
ist til. Þetta er kaliaður seg-
ulstormur.
Straumar af vetniskjörnum,
sem kastast til jarðarinnar
síðast endurvarpast frá segul-
sviði jarðar og upp í and-
rúmsloftið rétt hjá heimskaut-
unum. Þar kemst ruglingur á
endurvarpsspegilinn. Afleiðing
þessa er það, sem kallað er á
vísindamáli „polar black out“,
sem kemur í veg íyrir lang-
bylgjuútvarpssendingar um
skeið.
Gizkað hefur verið á, að
samband sé milli veðursins ó
jörðunni og óróleika á sólinni.
Margir vísindamenn eru for-
vitnir að vita, hvort sólblett-
imir hafi nokkra þýðtngu
fyrir næturljósið. Næturijósið
er einkennileg birta, sem hvíl-
ir yfir jörðunni á næturnar,
en hún er svo veik, að venju-
lega er ekki hægt að skynja
hana nema með sérstökum
tækjum.
Sólgos cða sólkyndill
Sólgos er banvænt
fyrir geimfara
Eitt eru allir sammála um:
Fyrir geimfara er sólgos ban-
vænt. Ef geimfar kemur inn
fyrir áhrifasvæði slíkrar
sprengingar, verður farþeginn
fyrir geislun, sem hann lifir
ekki af. Nauðsynlegt er að
verja geimförin einhvernveg-
inn gegn þessari hættu. En
stjörnufræðinga skortir enn
þekkingu til þess að vara við
sólgosi í tæka tíð. Áætlanir
um að senda menn út í geim-
inn geta komið til með að
standa eða falla með því, hvort
stjörnufræðingar finna hvað
það er, sem kemur sólgosi af
stað.
Unnt að fylgjast
betur með gosunum
„Ár rólegrar sólar" verður
ekki aðeins daufur skuggi af
„alþjóðlega jarðeðlisfræðiár-
inu“. Það segir sig sjálft, að
sú mikla þekking, sem aflað
var jarðeðlisfræðiárið öðlast
ekki fullt gildi fyrr en hægt
verður að bera hana saman
við það efni, sem safnað verð-
ur næstu tvö árin.
Jarðeðlisfræðiárið var sólin
Laugardagur 18. janúar 1964
næstum of óróleg. Það var
erfitt að sjá hvar áhrif eins
gossins hættu og annars byrj-
uðu. Á næstu tveim árum
verður unnt að fylgjast með
áhrifum hvers goss mjög ná-
kvæmlega.
Miklar framfarir
síðan 1958
Þar að auki hefur tækninni
fleygt íram þessi fimm ár, sem
liðin eru síðan jarðeðlisfræði-
árinu lauk. Tækin eru orðin
fjölbreyttari og flóknari, og
það er að miklu leyti árangur
jarðeðlisfræðiársins. Rannsókn-
arstöðvar hafa verið byggðar
þar sem fyrir fimm árum var
ekkert.
Gerfihnettirnir fengu sina
eldskírn einmitt jarðeðlisfræði-
árið. Nú eru þeir komnir á
hátt stig, og bæði Bandaríkin
og Sovétrikin senda mikið af
gerfihnöttum næstu tvö árin.
Bandaríkjamenn einir ætla að
senda 10 gerfihnetti á árinu
1964 og yfir 20 á árinu 1965.
Við fáum að heyra um tvær
nýjar gerðir af gerfihnöttum
á næstu tveim árum: sólarat-
hugunarstöðvar og jarðeðlis-
fræðistöðvar, sem mæla hryðj-
urnar frá sóiinni, sýnilegt ijós,
últraf jólublátt ljós, röntgen-
geislun, o.s.frv. Þessir gerfi-
hnettir verða færir um að
gera athuganir, sem ómögulegt
er að gera frá jörðunni.
Grænland verður mik-
ilvæg athuganastöð
Danir tóku þátt í jarðeðl-
isfræðiárinu og taka einnig
þátt í rannsóknunum næstu
2 árin. Sérstaklega er það
Grænland, sem verður mikil-
vægur staður. Ljósmyndir verða
teknar af næturhimninum á
fimm stöðum með einnar min-
útu millibili, til þess að fá
yfirlit yfir norðurljós. Og á
fjórum stöðum verða látnar
fara fram segulmælingar.
.Tónasferuathugunarstöðin á
Grænlandi mun fylgjast með
og mæla einkennilegt blíst-
urshljóð, sem heyrast stundum
í útvarpinu. Þau myndast þeg-
ar eldingar afhlaðast á suð-
urhluta hnattarins, og hreyf-
ingar þeirra gegnum jónasfer-
una geta gefið mikilvægar
upplýsingar um bilið milli
efniseindanna í jónasferunni.
<$>-
Pauling vill skíra
upp alfa-eindirnar
Linus Pauling hefur ekki gefið vísindaleg vandamál
upp á bátinn þótt hann hafi hlotið tvenn Nóbelsverðlaun.
Um daginn birtist bréf frá lesanda í brezka vísindarit-
inu Nature. Þessi lesandi var enginn annar en Linus
Pauling og vildi hann koma á framfæri tillögu um nýtt
nafn á alfaefniseindunum svokölluðu.
Linus Pauling vill skíra
upp alfa-efniseindimar, en
það er sú fyrsta mynd geisla-
virkunar, sem menn komust á
snoðir um. Alfa-efniseindimar
eru í rauninni það sama og
atómkjarnarnir í frumefninu
helium. Þær eru byggðar upp
af tveimur prótónum og tveim-
ur nevtrónum. Til hægðarauka
er sérstakt nafn fyrir atóm-
kjarnann í „þungu vetni“, sem
hefur tvö prótón og annað
nafn fyrir kjarnann í „extra
þungu vetni“, sem hefur þrjú
prótón. Þessi nöfn eru deu-
teron og tríton. Af sömu á-
stæðum teiur Pauling ástæðu
til þess að skíra heliumatóm-
kjarnann, eða alfa-efniseindina.
og vill láta hana heita helíon.
Þetta er ekki i fyrsta sinn,
sem Linus Pauling kemur þessu
orði á framfæri. Fyrir nokkru
stakk hann upp á, að sjálft
frumeínið helíum yrði skirt
helíon, vegna þess, að efna-
flokkurinn, sem þessi göfuga
Línuc Pauling
lofttegund tilheyrir ber nöfn,
sem öll enda á -on i'i) eru.
neon, argon, kryptnr, • veon.
Þessi tillaga var hins vegar
felld.