Þjóðviljinn - 03.03.1965, Blaðsíða 7

V-
Miðvikudagur 3. marz 1965
ÞJÓÐVILJINN
SlBA 7
Skúli Guðjónsson á Ljótunnarstöðum skrifar um útvarpsdagskrána:
...Seintog þungt
með tímans göngulagi...
Svo sem áin Tíber sigur dag-
skrá útvarpsins fram, seint og
þungt, með tímans göngulagi.
Nánar tiltekið þó, með göngu-
lagi þess tíma, er Einar Bene-
diktsson lifði í og okkar ágæti
útvarpsstjóri lifir í enn þann
dag í dag. Þótt það sé í sjálfu
sér guðsþakkarvert, að eiga út-
varp og útvarpsstjóra, sem leit-
ast við að draga úr hraða tím-
ans, eða eru, vilji maður heldur
orða það svo, mátulega mikið
á eftir tímanum, getur okkur
kannski stundum fundizt sem
of mikið megi af öllu gjöra,
einnig hinu góða.
Útvarpið kvað eiga góða og
gamla klukku. Jón Múli minn-
ist hennar stundum á morgn-
ana og ávallt með mikilli lotn-
ingu. Þessi klukka vann það
sér til ágætis einn morguninn,
að slá átta, þegar hún var tutt-
ugu mínútur gengin í níu, og
þótti Jóni það að vonum vel
af sér vikið. Ef til vill mætti
skoða þetta háttemi klukkunn-
ar sem teikn og sönnun þess,
að tímaskyn þeirra, er stjóma
þessari stofnun sé annað en
hinna, sem bægslast áfram ut-
an hennar í amstri og bardúsi
daganna og aldrei hafa tíma
til neins.
Nafnaskipti
Þótt okkur finnist sem
breytingamar á dagskrá út-
varpsins séu ekki hraðstígar,
verðum við þeirra varir alltaf
annað veifið. Oft eru þær þó
aðeins fólgnar í því, að skipt
er um nafn á einstökum dag-
skrárliðum. Skákþátturinn heit-
ir nú t.d. „Á hyítum reitum og
svörtum,” bridgeþátturinn heit-
ir nú „Við græna borðið“.
Hljómlistarþættir skipta einn-
ig alltaf um nöfn annað veifið,
og þá gjaman eftir árstíðum.
í stuttu máli stefna allar nafn-
giftir dagskrárliða að aukinni
sundurgerð, enda ekki óeðli-
legt, því að sérhver vara er
því útgengilegri sem hún er í
smekklegri umbúðum.
En stundum, þegar við hlust-
um á dagskrá naestu viku og
heyrum öll hin íburðarmiklu
heiti, rifjast upp fyrir okkur
það sem prófessor Jón Helga-
son kvað um köttinn sinn;
Aldrei fær mannkindin aftan-
verð,
á við þig jafnast að sundurgerð.
Eitt hið tilkomumesta heiti
á einum dagskrárlið var á
þætti Sveins Ásgeirssonar, er
hóf göngu sína á öndverðum
vetri, en það var eins og menn
muna: „Vel mælt“. Ekki ent-
izt þó hið rismikla nafn þætt-
inum til langlífis, því hann dó
ganske pent og allt í einu
og enginn vissi banameinið
hans,
svo sem Steinn Steinarr komst
að orði um Kommúnistaflokk
Gömul tréskurðarmynd

íslands, endur fyrir löngu.
Þótt ekki hefði verið nema
sökum hins stóra nafns, hefði
mátt aetla að útvarpið gerði
einhverja grein fyrir hinu
skyndilega fráfalli þáttarins og
hvert banamein hans hafi
raunverulega verið, eða hvort
hann aðeins sofi og muni
vakna endumærður innan tíð-
ar. Eða ætlar Sveinn kannski
að bíða, þangað til hann getur
sýnt sig ásamt snillingum sin-
um á sjónvarpsskerminum?
En maður kemur í manns
stað. í staðinn fyrir Svein er
kominn maður með erlendu
nafni, og stjórnar þætti er
nefnist „Hvað er svo glatt“.
Þetta er notalegur þáttur, og
stjómandinn, Tage Amendrup,
er viðfeldinn, yfirlætislaus og
hlýr.
Samtalsþættir
Nú er byrjuð önnur umferð
í keppni kaupstaðanna, og
áttust við í fyrstu lotu Norð-
firðingar og Hafnfirðingar.
Fóru Hafnfirðingar með mik-
inn sigur af hólmi, en þó ekki
að fullu verðskuldaðan, því að
spumingarnar virtust hafa
verið skrifaðar fyrir þá, hina
sögufróðu menn Magnús Má og
Ólaf Kristjánsson. Við verðum
að trúa því, að á einhverju
sviði þekkingarinnar, hefðu
hinir norðfirzku keppendur átt
að geta Staðið himím hafn-
firzku jafnfætis, eða jafnvel
framar. í siðari umferðum,
þegar vitað er fyrirfram hverj-
ir mæti til leiks, er óþarft að
láta svona mistök koma fyrir.
Samtalsþættir og viðtöl fylla
æ meir af dagskránni, og er í
rauninni ekki nema gott um
slíkt að segja. Yfirleitt er slíkt
útvarpsefni skemmtilegt á að
hlýða, ef undan er skilið sumt
af því er birtist í fréttaaukum.
Slík viðtöl eru oft þurr og lít-
ið á þeim að græða. Þeir Matt-
hías Johannessen og Sigurður
Benediktsson hafa oft gert vel
í þættinum „Tveggja manna
tal“, og er það að vonum, því
að yfirleitt taka þeir til við-
mælis stórmenni í heimi anda
eða efnis, svo sem listamenn
og athafnamenn á sviði ver-
aldlegra umsvifa.
Stefán Jónsson hefur hins-
vegar valið sér hina óbrotnu
alþýðumenn og nær oftast
býsna góðum árangri. Og ef
maður á að vera al-
veg hreinskilinn, eru hinir
venjulegu menn yfirleitt
skemmtilegri en hinir stóru á
sviði anda eða efnis.
í framför
Þessi fallega tréskuröarmynd er frá því í lok fimmtándu aldar,
þýzk að uppruna en listamaðurinn ókunnur. Fæstir kunnu að lesa
á þessum tímum og tréskurðarmyndir höfðu því mikilvægu hlut-
verki að gegna í trúarlífi alþýðu manna. — Myndin er af Kristi
á milli þeirra Maríu og Jóhannesar.
Þá verður að geta þess, sem
vel er gert. Lárus Halldórsson,
sem fór svo gleiðgosalega af
stað með pósthólf útvarpsins,
tók sig mjög á þann 23. febr.
Fór hann að öllu með meiri
gát en áður, er hann opnaði
pósthólfið og las úr bréfum
hlustenda. Komu þar í leitim-
ar ýms allgóð bréf, er þeir í
útvarpinu gætu margt af lært
og munu vonandi gera.
Heimiliskross
Ég hefi hingað til leitt hjá
mér að skrifa um hljómlist út-
varpsins, minnugur þess að ég
hefi ekkert vit á slíku fyrir-
bæri. í þetta sinn skal ég þó
gera þá játningu, að meginið
af þeirri hljómlist, sem útvarp-
ið flytur, er mér þyngri raun
en svo, að með orðum verði
lýst. Því er það, að ég vildi
mega taka undir þá ósk, er
fram kom í einu hlustenda-
bréfi, er lesið var í síðasta
þætti, að útvarpinu yrði lok-
að svo sem þrjá tíma á dag.
Eins og þessi bréfritari tekur
réttilega fram, þýðir ekki að
segja fólki að skrúfa fyrir við-
tækin. Þeir sem vilja hafa út-
varpið opið ráða alltaf og al-
staðar. Ég hefi heldur ekki
viljað ræða um þætti þá sem
ætlaðir eru ungu fólki. Ég hefi
lifað í þeirri trú, að svona vildi
unga fólkið hafa þetta. Og
hver skyldi svo sem vilja setja
sig upp á móti óskum og þörf-
um æskunnar. Hitt skal ég
játa, að þessir þættir eru mér
sem hver annar þungbær heim-
iliskross.
Nú fullyrðir einn hlustandi,
sem skrifar pósthólfi útvarps-
ins, að margt ungt fólk vilji
alls ekki hafa þetta svona. Og
sé þetta svo, væri þá ekki á-
stæða fyrir útvarpið að koma
einnig til móts við óskir slíks
fólks, eða jafnvel að minnka
ögn hraðann og spennuna í
slikum þáttum og sjá hversu
hinir ungu og óstýrilátu hlust-
endur bregðast við.
Trúfrelsið
Ég hefi mjög sjaldan getað
komið þvi við á þessum vetri,
að hlusta á hann Jónas, þenn-
an, sem vinkona hans Lárusar
Halldórssonar vill láta stytta.
Þó er mér nær að halda, að
Jónas sé í framför og vildi þvi
ekki leggja það til, að svo
komnu máli, að hann verði
styttur Vonandi er hann bú-
inn að leggja niður þann leiða
sið. er hann hafði stundum
hér áður fyrr, að spyrja þá er
hann ræddi við, hvort þeir
væru hamingjusamir. Slík
spurning er eiginlega fyrir
neðan allar hellur. Enginn
maður getur verið þekktur fyr-
'r að játa það fyrir alþjóð, að
hann sé óhamingjusamur
Hann hefur ekki um neitt að
velja Hann verður að játa sig
hamingjusaman, hvort sem
honum finnst svo vera eða hið
gagnstæða.
Hljómsveitarmenn minntust
látins starfsfélaga
Óskar Cortes fiðluleikari, einn af kunnari tónlistarmönnum lands-
ins, lézt hinn 22. fyrra mánaðar. tJtför han.s fór fram frá Dóm-
kirkjunni í Keykjavík sl. laugardag að viðstöddu fjölmenni. Við
kirkjuathöfnina léku sveitir blásara og strengjaleikara úr Sinfón-
íuhljómsvcit íslands; vottuðu hljómsveitarmennimir minningu
hins Iátna starfsfélaga virðingu sína á þann hátt, en Óskar heit-
ínn Cortes hafði leikið með Sinfóníusveitinni frá stofnun hennar.
— A myndinni sjást nokkrir fiðluleikaranna við orgelið á kirkju-
Ioftinu. — Ljósm. Þjóðv. A.K.
Guðmundur Kjartansson jarðfr.:
Tökum upp orð-
myndina alúmín
Spumingin, sem rædd var í
síðasta þætti Sigurðar Magnús-
sonar, var vægast sagt furðu-
leg, en hún var efnislega eitt-
hvað á þá leið, hvort fullt trú-
frelsi væri tryggt með ákvæð-
um stjórnarskrárinnar þar að
lútandi. Það ætti þó að vera
hafið yfir allar deilur, að með-
an ein stofnun, þjóðkirkjan,
nýtur forréttinda og fjárhags-
legrar aðstoðar ríkisins, er ekki
um fullt trúfrelsi að ræða. Um
hitt mætti svo deila, hvort rétt
og réttlætanlegt væri, að við-
halda hinu takmarkaða trú-
frelsi eða gera þar á aðra skip-
an.
Þó brá svo undarlega við, að
einn þátttakanda í þessum um-
ræðum bar það blákalt fram
að hér ríkti algert trúfrelsi.
Umræður þessar sýndu því j
bað eitt, hvað frelsi er óákveð- j
ið og teygjanlegt hugtak og að j
aukið frelsi eins þýðir venju-
lega skerðing á frelsi annars,
samanber fagnaðarboðskapinn
um hið frjálsa framtak einstak
lingsins.
Dagur og vegur
Það verður að teljast til
nokkurrar nýlundu í dagskrá
útvarpsins. þegar nýr maður
kveður sér hljóðs í „Degi og
vegi“. Einn slikur kom fram
Framhald á 9. síðu.
P.t. Borgarspítalanum, R-
vík, 26. febrúar 1965.
Herra ritstjóri.
Þó að málmur sá, er mefnd-
ur hefur verið alúmíriíum,'' sé
algengastur allra málma og hið
þriðja algengasta frumefni
jarðskorpunnar, var hann 6-
þekktur fram á síðast liðna
öld. Nú er hann orðinn einn
af mestu nytjamálmum mann-
kynsins, eins og alkunnugt er,
og nafn hans á hvers manns
vörum. Fyrirsjáanlegt er, að
vegur hans fer enn vaxandi.
Síðustu vikurnar hefur nafn
þessa málms — af ærnu tilefni,
sem hér er óþarft að rifja upp
— gerzt rúmfrekara í dálkum
íslenzkra dagblaða, en nokkurt
annað efnisheiti, og gæti svo
orðið enn um sjnn. Af þessari
ástæðu virðist mér nú réttur
tími til að reyna að koma
fram dálitlu áhugamáli.
Hið alþjóðlega nafn þessa á-
gæta málms er óhóflega langt
og auk þess mjög óþjált í ís-
lenzku máli. Við verðum að
stytta það og aðlaga. Sóma-
samlega framborið er al-úm-
in-í-um fimm atkvæða orð og
verður sex atkvæði í þágufalii.
En raunar eru þeir margir, sem
stytta þetta orð og afbaka a
ýmsa lund, af því að þeir hafa
ekki tíma til að bera fram öli
þessi atkvæði eða hafa aldrei
lært það. Úr því verða orð-
skrípin „alómíum”, „almini-
um” og fl. Algengt er að sleppa
þágufallsendingunni og segja,
t.d. um smíðisgrip, að hann sé
„úr alúminíum" (i stað „úral-
úminíumi"). Varla getur það
talizt rétt mál, en þeim, sem
svo tala eða skrifa, er þó
nokkur vorkunn, vegna þess
hve íslenzka þágufallsendingin
i-i) fer illa aftan í latneskri
nefnifalls- og þolfallsendingu
(-um). Þeir fáu afar okkar og
langafar, sem voru latínulærð-
ir og könnuðust auk þess við
alúminíum, hefðu ekki verið i
neinum vandræðum með þágu-
rallið, heldur sagt (ofur ein-
'aldlega!) að hluturinn væri
'ir alúminíó". Enginn mun nú
"'■amar mæla með þeirri þágu-
fallsmynd.
Ráðið til að losna úr öllum
þessum vanda er að sniða aft-
an af latneska heitinu tvö síð-
ustu og meiningarsnauðustu
atkvæðin. Eftir stendur þá
alúmín. Það er í alla staði
þjált orð og sómir sér vel f
hinum stóra hópi nýlegraefna-
heita af erlendum uppruna,
sem enda á -ín, t.d. aspírin,
penisillín, gaberdín, ólívfn.
Fallbeyging þessara orða veld-
ur engum erfiðleikum. Þau eru
öll hVjorugkynsorð, bæta við sig
i í þágufalli og s í eignarfalli,
öll óþörf (og flest ekki til) í
fleirtölu.
1 náttúru- og tæknifræðum
ýmiss konar og þó sérstaklega
í sjálfri efnafræðinni eru afar
mikið notuð orð samsett úr
efnaheitum. Hér skulu tínd
til nokkur dæmi, þar sem al-
úmín er fyrri (eða fyrsti) Iiður
í samsetningunni. Bið ég les-
anda dæma sjálfan hvort þessi
löngu orð eru ekki ívið lögu-
• legri og þjálli, eins og þau eru
hér skrifuð, heldur en þegar
íum er skotið inn miðsvæðis i
hvert þeirra, eins og tíðkazt
hefur til þessa: Alúmínvinnsla,
alúmíngrýti, alúmínkanna, al-
úmínoxýð (= alúmínildi), al-
úmínhýdroxýð, alúmínklóríð.
Hin stytta orðmynd alúmín,
sem hér er verið að mæla með,
hefur raunar fyrr verið notuð
og komizt á prent. 1 hinni nýju
Orðabók Menningarsjóðs er
hún aðaluppsláttarorðið, en
einnig gefnar upp myndirnar
alúminíum (óstytt latina) og
alúm (að mínum smekk of-
stytt). I þessu var farið alveg
eftir minni tillögu. En mér
þykir næsta sennilegt, að rit-
stjóri Orðabókarinnar, Árni
Böðvarsson, hefði að eigin
frumkvæðj eða annarra ráðum
valið bessa sömu leið. bó að
ég hefði ekkert, lagt til mál-
anna.
Vissulega er mörgum hinna
alþjóðlegu efnafræðiheita ærin
börf bæði styttingar og aðhæf-
ingar að íslenzku máli. En hér
skal staðar numið að sinni —
•’lúmíninu liggur mest á.
Bréf samhljóða þessu sendi
ég einnig ritstjórn Morgun-
'■'laðsins.
Guðmundur Kjartansson.