Þjóðviljinn - 23.04.1967, Blaðsíða 7

Sunnudagur 23. apríl 1967 — Þ.JÖÐVILJINN — SÍÐA ^
Elsa E. Guðjónsson
Húfan, sem konur tóku að
bera á sama tíma og faMurinn
breyttist, var skotthúfa, löguð
eftir karlmannaskotthúfunni, en
með lengri skúf. Á húfunnivar
skúflhólfcur, og voru hólkarnir
í fyrstu litlir og grannir. Einn-
ig voru hólkamir stundum
saumaðir úr ofnum vírborðum.
Á húfunni varð sérkennileg
breyting upp úr miðri 19. öld;
áður höfðu haer verið diúpar,
en igrynnfcuðu nú og urðu æ
minni, unz þær um 1880 voru
orðnar að smábleðlum uppi á
höfðinu nældum á með títu-
prjónum. Síðan stækkuðu þær
þó heldur aftur, en hafa aldrei
náð sinni upprunalegu stærð.
Um svipað leyti og húfan
kom til sögunnar, var farið að
ganga í peysu í stað treyju og
varð það flljótlega algengt, e.tv.
f og með af því, að peysan var
bæði þjálli og hlýrri en treyj-
an. Peysuna tóku konur einmg
upp eftir karlmönnum að þvi
er talið er. Sigurður Guðmunds-
son segir frá því, að Valgerður
Jónsdóttir, biskupsfrú hafi fyrst
borið peysu og skotthúfu að
staðaíldri hversdags; bað mun
hafa verið um 1790. Þegar líður
fram á 19. öld. eru konur lfka
famar að nota peysuföt sem
kirkjubúnipg eða betri búning.
Peysufötum mótast bannig frá
lokum 18. aldar og á fyrstu ára-,
tugum þeirrar 19. Peysan var
þá prjónuð og virðist hafa verið
blá til spari. en svört hvers-
dags fyrst í stað.
Ölögð piils virðast hafa verið
notuð með peysunni og var
svunta yfir pilsinu. Heimildir
um peysufötin á fyrri hduta 19.
aldar eru annars heldur óljés-
ar. i ferðabók MacKenzies frá
1811 er mynd af konu, sem virð-
ist vera í peysufötum. Hún er
í ólögðu bláu piisi og með sam-
lita peysu og húfu, en ekki er
hún með hálsklút og engin
svunta er sjáanileg. En ynigri
myndir og varðveittar svuntur
sýna, að peysusvuntan var
breiðari en gaimila svuntan með
faldbúningnum, náði aftur fyr-
ir mitti og var með bandi
hnepptu að baiki, eins og enn
tíðkast, eða með svuntubönd-
um slegnum aftur fyrir og
bundnum saman að framan.
— Hvaða munur var á bún-
ingi giftra kvenna os ógiftra
og eins á búningi alibýðukon-
unnar og hinnar ríkari?
— Mér vitanlega var enginn
verulegur munur á búningi
giftra kvenna og ungra stúlkna
hér á landi á þessu tímaþilii,
sem við erum að tala um. Er-
lendis mun svo hafa verið, og
er einmitt oft spurt um þetta
atriði í samtoandi við þjóðfoún-
inga okkar. Stúlkutoörn genigiu
að vfsu með húfur en ekki fald.
skarðtoúfur á 18. öld og soaða-
toúfur eitttovað fram eftirþeirri
19,. en ekki mun það hafa verið
háð giftingu, að stúlkur skaut-
uðu í fyrsta sinn. Um ema
heimild frá fyrri hluta 18. ald-
ar veit ég, bar sem getið er um
mismunandi falda kennda við
ungfrúr, frúr, konur og kerl-
ingar, oe áttu þeir að hafa ver-
ið 'misháir og misvíð'r nokkuð,
en ekki er alveg á bað treyst-
andi, að þetta hafi verið al-
gildar reedur. enda engar aðr-
ar heimildir bekikt.ar hessu til
stuðnings. svo ég vif.i.
Munurinn á búningi alþýð'u-
konunnar og heldri konunnar
mun hins vegar hafa verið all-
mikill. Hefur efnahagurinn að
sjálfsögðu ráðið þar mestuum.
Munurinn hefur þó líkilegaekki
verið svo ýkja mikill hvaðsnið
búninganna snertir, heldur
miklu fremur komið fram í því,
að efnakonur fclæddust flíkum
úr dýrum erllendum dúfcum, en
þær efnaminmi notuðust við ís-
lenzku vaðmálin og einskeftu-
dúkana í sín föt. Mismunurinn
kom einnig mjöig fram í skreyt-
ingu fatanna og þeim skart-
gripum, sem konur báru. Rílc-
iskonur áttu t.d. mikið kven-
silfur: millur, svuntuihnappa —
síðar samfelluhnappa —
laufaprjóna, ermahnappa,
beltispör, stokka og dopp-
ur á belti, ennisbönd, háls-
festar og herðafestar og, eftir
að skotthúfan var tekin upp,
húfuprjóna og skúfhólka. Þá
skreyttu þær kraga, treyjur og
upphluti sína með flauelsborU
um með gull- og silfurbaldýr-
ingu. en pilsin með knipling-
um, fllauels- og silkileggingum
eða vönduðum blómstursaumi.
Efnaminni konur urðu að
láta sér nægja færri skartgripi
og þá e.t.v. úr kopar eða öðr-
um ódýrum má’lmum, og í stað
baldýringar á upphluts- <vg
treyjubörmum notuðust þær við
ofna útlenda vírborða, sem til
landsins fluttust, svonefnda lfb-
eríborða, eða þá mislit knipli
eða mislitan útsaum. Greinilegt
er þó, t.d. af frásögnum,
skrárn og varðveittum flíkum
að fátækari konur hafa ekki
sfður haft áhuga á að klæðast
fallega en þær, sem meira áttu
til. Var og oft fárazt yfir því,
að vinnukonur færu með kaun-
ið sitt í öþarfa, svo sem dýra
silkiklúta og fleira af því tagi,
í stað einhvers skynsamlegs.
Við könnumst við það í da,g
ifka, að verið sé að fárast yfir
óþarfa fatakaupum ungu stúlkn-
anna!
Heimildirnar í Þjóðskjala-
safninu gefa oft góða hugmynd
um, hvaða fatnað konur áttu,
um gæði hans og einnig liti,
eins og ég gat um áðan. Þá
kemur þar einnig mjög vel
fram. hvað þær áttu af kven-
silfri í dánarbúi bóndakonu frá
Sumarliðabæ í Rangárvalla-
sýslu 1835, var m.a. eftirfar-
andl upp talið:
Kvenhempa með flosbönd-
um. Blátt upphlutsfat með
tíu silfurmillum. Blátt sam-
fellufat úr klæði með silf-
urhnappi. Blátt samfellufat,
einskeftufat. Blátt samfellu-
fat, upphlutsfat.
Sama ár var í dánarbúi
ekkju að Hvammi i sömu sýslu
meðal annars:
Fat með upphlut. Pils með
upphlut. Nýtt borðalagt fat
úr bláu vaðmáli og (með)
lagðri klæðissvuntu með silf-
urhnapp. I.indi með silfur-
pörum brotnum. Gömul
kvenhempa með flosi.
Eftir konu á Innra-Hólmi í
Borgarfjarðarsýslu, sem dó ár-
ið 1773, kom eftirfarandi til
skipta milli eiginmanns hennar
og tíu barna þeirra hjóna:
3 svuntuhnappar, gylltir
með laufum. 16 silfurmillur
með nál, beltispör af
prinsmetal. Kvenhöttur,
nokkuð slitinn, með fiauels-
borðum. Kvenhempa með
snúningsborðum. 1 kven-
treyja af kiæði með rauðu
og grænu fóðri, ítem silki
undir kraga lögðum með
flauelsborða dökkum, dittó
(þ.e. önnur treyja) með
prjónermum. Rauður sars-
niðurhlutur tvílagður með
skinnsaumsborða, rautt for-
klæði, þrílagt með dökkum
flauclsborða, og upphlutur
af dúk með rauðum brydd-
ingum.
Er greinilegt, að þessi síðast-
talda kona hefur verið talsvert
betur stæð en hinar tvær. Því
má skjóta hér inn í, að þegar
getið er um 50 fiska klæði er
átt við verðlagið. en það var
reiknað í fiskum.
Til gamans og samanburðar
við eigur þessara þriggja
kvenna mætti loks telja hér
kvensilfur og fatnað Halldóru
Skúladóttur fógeta; mun þetta
vera það. sem hún hafði með
sér af slíku úr föðurgarði, þeg-
ar hún giftist 1769:
1 gullfesti. Hempuskildir
með pörum, gyllt. Erma-
hnappar gylltir, aðrir hvítir.
Silfurbelti gyllt. Þrennir
svuntuhnappar gylltir. Silf-
urmillur gylltar. Hvítar silf-
urmillur. 1 klæðishempa með
flauelsborðum, ný. 1 vað-
málshemja, ný. 1 flauels-
treyja mcð ekta knipling-
um. 1 klæðistreyja með
fiauelsborðum, ný. 2 treyjur,
hreinlegar, h.-úkaðar. 1 föt
hárauð, ólögð. Græn klæð-
isföt af góðu klæði. Klæði
óskorið í föt. Grænt upp-
hiutspils af góðu klæði.
Græn sunnudagaföt. 1 flau-
elsupphlutur með ekta
kniplingum. 1 hárauður
upphlutur með flauelsborð-
um. Blátt pils þar við, borið.
(þ.e. efcki nýtt). Silfurbelli,
hvítt. Silfurmillur, hvítar. 1
vaðmálshempa, ný. Gott
klæði í treyju. 1 kvenhött-
ur, nýr.
Er hér um mjög ríkmann-
legan fatnað að ræða, og svo
er að sjá, sem Halldóra hafi
haldið sérstaklega upp á græna
litinn og þann rauða. Þess má
geta í sambandi við skrár af
þessu tagi að gera verður ráð
fyrir að ekki sé þar allt talið
með. t.d. ekki útslitin föt, og
greinilega er heldur ekki tal-
inn nærfatnaður. sokkaplögg,
tröf. klútar o.fl. af því tagi.
— Hvenær byrjuðu íslenzkar
konur að ganga í kjól eða svo-
kölluðum dönskum búningi?
Á miðri 19. öld var íslenzki
búningurinn á undanhaldi,
einkum í kaupstöðunum. Þegar
Sigurður Guðmundsson kom
heim frá Danmörku 1856 til
sumardvalar. tók hann svo
Telpubúningur frá 1772. Lílt-
lega Þórunn, þá 8 ára, dóttir
Ólafs Stephensens og Sigríðar.
Hún er búin líkt og móðir
hennar, en er með skaröhúfu
á höfði.
nærri sér að sjá hvernig
klæðnaður íslenzkra kvenna
var orðinn, að hann skrifaði
langa ritgerð um íslenzka kven-
búninga veturinn næsta á eft-
ir, og birtist hún í Nýjum Fé-
lagsritum 1857. Þegar Sigurð-
ur fluttist svo heim 1858, fór
hann að berjast af alefli fyrir
því, að konur tækju aftur upp
íslenzkan búning, sér í lagi
hátíðabúninginn, þ.e. faldbún-
ing, sem þá var mjög far-
inn að leggjast af. En honum
líkaði ekki alls kostar útlit
gamla faldbúningsins og breytti
honum því í það horf, sem
hann er i enn í dag. Einnig
kom Sigurður með uppástungu
um léttari hátíðabúning, eink-
um til þess að fá ungu stúlk-
urnar til þess að klæðast þjóð-
legum búningi við sérstök tæki-
færi t.d. á skemmtunum; var
það kyrtilbúningurínn, sem svo
hefur verið kallaður.
— Hverjar voru helztu
breytingarnar, sem Sigurður
gerði á búningnum?
•* --
. ">».
•* V V
Koiia í brúðarskarti, 1772. Líklega Sigríður Magnúsdóttir, kona
Óiafs Stephensens, síðar stiftamtmanns. Hún ber háan trafafald,
sem farinn er að fletjast út að ofan.
— Aðalútlitsbreytingin var á
faldinum, eins og áður er lýst.
Þá þótti Sigurði Ijótt, hve
treyjan var stutt og síkkaði
hana, niður ^að rpiftí,. 1 stað,
kragans með treyjunni, halda
borðarnir framan á treyjunni
hjá honum áfram kringum
hálsmálið. Treyjan er svolítið
opin yfir brjóstið að framan
og skín þar í hvitt stífað
brjóst, en upphlutnum undir
treyjunni er sleppt og einnig
hálssilkinu. Miðleggingin á
treyjubakinu hverfur, og tkki
vildi Sigurður hafa borðalegg-
ingar á samfellunni neðanvert,
eins og þá var orðið algengast,^
heldur teiknaði hann upp
blómamunstur, byggð á ís-
lenzkum blómum, til þess að
sauma neðan ó pilsin allt í
kring. Einnig teiknaði hann
blómamunstur fyrir baldýring-
una á borðunum og framan á
ermunum. Svuntubryddingin
hvarf af samfellunni, sem þó
hélt nafni sínu áfram, og var
engin svunta notuð við hana.
Með pýja skautbúningnum
vildi Sigurður, að konur tækju
upp sprotabeltin gömlu, sem
hurfu úr tízku á 18. öld, þ.e.
belti með sylgju og sprota.
Ekki náðu þau þó mikilli út-
breiðslu, heldur varð algengari
ný gerð með pörum eins og
venjulegt stokkabelti og sprota
festum við stokk til hliðar við
beltisskjöldinn eða pörin. Þá
var Sigurður mótfallinn mikl-
um hálsfestum með búningn-
um, en algengt varð, að konur
hefðu nælu framan á treyjunni
við hálsmálið.
— Teiknaði Sigurður nýjan
upphlut líka?
— Upphluturinn var ekki tal-
inn sérstakur búningur og
þótti ekki fullkominn klæðnað-
ur á 19. öld, heldur var hann
stundum notaður sem léttari
klæðnaður við vinnu. en á síð-
ari hluta þeirrar aldar tóku
konur upp svokallaðar dag-
treyjur við vinnu. Við kon-
ungskomuna 1907 var öllum
framreiðslustúlkum uppálagt
að vera í svörtum upphlutum
og pilsum og hvítum skyrtum
og með hvítar svuntur, og eftir
það fóru ungar stúlkur að fá
sér upphluti; ekki varð það þó
verulega algengt fyrr en upp
úr 1920, og má vera, að það
standi í sambandi við það, að
frammistöðustúlkur við kon-
ungskomuna 1921 voru einnig
látnar klæðast með þessu móti.
Sigurður Guðmundsson gerði
engar sérstakar breytingar á
peysufötunum. Hins vegar lík-
aði honum ekki, að konur
skyldu vera farnar að sauma
péysurnar úr klæði, vildi hafa
þær prjónaðar áfram. Prjón-
uðu peysurnar hurfu þó smám
saman, en þær saumuðu halda
enn velli. Annars hafa peysu-
fötin ekki tekið stórvægilegum
breytingum. Hálsmálið er orð-
ið flegnara. og peysan er höfð
opin yfir brjóstið og látið
skína í stífað brjóst, eins og á
skautbúningnum. Peysufata-
slifsið þróaðist ó seinni hluta
19. aldar út frá hálsklútnum
og varð á fyrri hluta 20. aldar
mjög stórt og breitt um tíma,
en virðist nú heldur verið far-
ið að hafa það minna aftur.
— Hvað er að frétta af notk-
un búningsins í dag?
— Mér virðist óhuginn á
þjóðbúningunum vera að auk-
ast. ekki sízt meðal yngri
kvenna. Margar ungar stúlkur,
sem fara til námsdvalar erlend-
is, hafa t.d. með sér íslenzkan
búning, helzt upphlut, að því
er ég bezt veit Þá held ég, að
Þjóðdansafélag Reykjavíkur
eigi mikinn þátt í því að hafa
glætt áhuga fólks á íslenzku
búningunum bæði gömlum og
nýjum; mér virðist áhuginn
hafa orðið áberandi meiri á
þeim fimmtán árum. sem lið-
in eru, síðan félagið tók til
starfa. Annars mun áhugi al-
mennt ó ýmsu þjóðlegu hafa
aukizt mikið á síðustu árum;
þetta kemur fram m.a. í því,
að alls konar gamlir gripir
íslenzkir. sem áður þóttu lít-
ils eða einskis virði. eru nú
hafðir í hóvegum á heimilum
og er það ekki síður unga fólk-
ið sem sækist eftir gömlum
munum til heimilisprýði.
— Nú getur ekki hver s'ém
er setzt niður og saumað sér
íslenzkan búning. Hvað er gert
til að viðhalda þekkingunni á
því, hvernig á að gera hann?
— Mér er ekki vel ku.mugt
um það, en til munu vera
saumakonur, sem sérstaklega
hafa lagt sig eftir að sauma
íslenzka búninga, og eins munu
vera til sérverzlanir, sem hafa
á boðstólum það efni, sem til
búninganna þarf. a.m.k. í bún-
inga af nútíma gerð. Á Norð-
urlöndum er það eitt verkefni
heimilisiðnaðarfélaganna að
leiðbeina um og útvega efni
í þjóðbúningana og einnig
munu þau, að ég held, hafa
verkstæði. bar sem búningar
eru 'saumaðir.
Væri eflaust heppilegt að
einhver slíkur aðili tækj að
sér þetta verkefni hér á landi
áður en langt um líður, og að
einhverjar reglur yrðu þá sett-
ar til þess að fara eftir, bæði
hvað efnisval, snið og liti snert-
ir. svo sem átt mun hafa sér
stað í nágrannalöndum okkar.
Spurningin er aðeins: hver hef-
ur fyrir því að framkvæma
þetta? — vh
NÝTT BLAÐ um byggingar og innrétt-
ingar.
NYTT BLAÐ um húsbúnað og heimilis-
tæki.
NÝTT BLAÐ um nýjungar á innlendum
og erlendum markaði.
NÝTT BLAÐ fyrir neytendur um vöruval.
Fyrsta bloð á íslandl)
sinnar tegundar — kemur út 11 sinnum
á ári, litprentað.
ÁSKRIFTARSÍMI 20433.
Undirritaður gerist hér með áskrifandi að tímaritinu
„HÚS & BÚNAÐTTR" — Áskriftarsriald er kr. 390.00.
NAFN
HEIMILI
Sendist HÚS & BÚNAÐUR, Pósthólf 1311, Reykjavik.