Þjóðviljinn - 10.10.1967, Blaðsíða 7

Þjóðviljinn - 10.10.1967, Blaðsíða 7
Þriðjudagur 10. október 1967 — ÞJÖÐVTUKNN — SÍÐA J - Gunnar Benediktsson var hress og léttur í spori þegar ég hitti harm í Hveragerði fyr- ir örfáum dögum og ekki lík- legur til þess að vera maður hálfáttræður. Hann sagðist vera mjög spenntur fyrir Svetlönu Stalínsdóttur. Ef ég væri yngri sagði hann, þá þætti mér hún merkiiegt verkefni og freist- andi að reyna að skýra hegðun hennar. Og svo er hún fjall- myndarleg, gott ef ég er ekki skotinn í henni. Þegar við erum seztir blaða ég í bók, sem geymir ritskrá Gunnars, og legg þá til að við notum hana sem ramma i við- talið; gott, segir Gunnar — minn ritferidl er eiginlega það ein-a stabíla í mínu lífi, það eina sem hefur aldrei elitnað. Nú: hér stendur Sögur úr Keldudal, 1914. Hvað er þar á seyði? Varð ekki Guðrún frá Lundi — Þetta var hluti. af sagna- flokki sem ég var að setja saman á Akureyri um þaðleyti ég kom undir gagnfræðapróf. aði hugfanginn á kennslu hans og hún dugði mér til prófs í hans grein án nokkurs bók- lesturs. En það er eiginlega ekki fyrr en 1925 að óg kem fram sem rithöfundur. Þá kemur skáldsagan Niður hjamið út og þá birtist fyrirlesturinn Ad- am og Eva rekin úr Paradís, sem þótti svo góður að það var rifið út úr Skími til að koma honum inn. Eins og ég sagði einhverntíma við Helga Sæmundsson þá hef ég verið þjóðkunnuT rithöfundur siðan. Presturinn óguðlegi — Á þessum árum skrifaðir þú margt um viðureign þína við kristin dóm, þá prestur í Saurbæ. — Já, um viðureign við kirkju, kristindóm og sjálfán mig. Hin síðari prestsskaparár min var ég orðinn mjög viðkvæmur fyrir ýmsu, t.a.m. ýmsum helgiathöfnum, sem ég gatekki sinnt þannig að hugur fylgdi máli. Hér við bættist að ég við- urkenndi ekki átoritet — það bjargaði mér h'ka seinna í hún aJltaf höfð með á fundi þar sem ég kynni að vera við- staddur — en þeim tókst eig- inlega aldrei að hanka mig á neinu i bókinni, þótt undarlegt megi virðast. Tímamót Glíman við kirkjuna, stjórnmálin og söguna Ég hafði áformað það yrðu átta bækur og skrifaði einar þrjár. En síðan þegar ég var kominn suður i menntaskóla og byrj- aður á þeirri fjórðu, þá tókst Magnúsi Stormi að sannfæra mig um að þetta væri ekki skáldskapur. Það var þá verið að prenta eitthvaö í viðbót fyrir norðan, átti að koma í Nýjum Kvöldvökum, en ég þóttist þurfa að breyta hand- ritinu og eyðilagði það oghætti við sjllt saman. Eiginlega gæti ég séð eftir þessu; hver veit nema ég hefði komið í stað Guðrúnar frá Lundi, og orðið vinsælasti " maður þjóðarinnar. Heldurðu það væri ekki mun- ur? Ég var' mú samt ekkieins væminn og hún. Þetta Voru hörkureyfarar og gefck mikið á. Eftir þetta áfafll var einsog ég næði ekki fótfestu í rit- mennsku um skeið. Reyndar var ég byrjaður að skrifa miklu fyrr. Byrjaði á'að skrifa lýs- ingu á fermingardegi mínum fyrir mömmu. Og eina þrettán fyrirlestra hafði ég haldið á ungmennafélagíjfundum áður en ég færi að heiman. I menntaskóla skrifaði ég helzt nokkur ævintýri. Emil Thöroddsen skrifaði um eitt þeirra í ritdómi að í því væri neisti, og meira að segja rauð- glóandi. Ég rakst á nokkur þeirra í stílkompu á dögun- um — þetta eru einna helzt dæmisögur og það er auðséð að mórallinn hefur verið mig lifandi að drepa. Þarna er t.a. m’ ævintýri sem heitir Kápan — um mann sem kæfði hamið sitt í afar ski-autlegri ogglæsi- legri kápu, þetta er semsé á- deila á formdýrkun; annað er um byltingarstarfsemi sunnan- vindsins — svona hofur þetta verið lengi til í manni. — Þú hefur sagt að háskólla- ár þin hafi verið andlausasti tími ævinnar? — Það hefur verið einlhver geðvonzka í mér. Ekki mundi ég taka undir það núna. Og það var söguáhuginn sem bjargaði mér þá. Þpð var líka mjög uppörfandi að sækjatíma hjá Haraldi Níelssyni; ég hlust- í RússlandsmáFIum — í þeim átti ég mér heldur ekkert átoritet. — Hver urðu svo viðbrögð- in við þessum skrifum þínum og ræðum? — Ég man það var mikill á- hugi, stundum komu menn til mín eítir messu og spurðu hvar þessi ræða »yrði flutt næst. Það kom fyrir að menn kömu til mín og sögðu sem svo, aðþetta gæti ekki gengið lengur svona (t.d. að ég neitaði að kenna kverið). en þá ræddu menn vandann hréinlega og skyn- samlega. Ég á yfirhöfuð mjög góðar endurminningar frá prestskap, einkum um sambúð mína við sóknarbörnin. Það var mikill gauragangur utan prestalcallsins. Árið 1927 var haldin prestastefna í Reykjavík, sem ég kom reynd- ar ekki til. En þar voru uppi háværar raddir um að ég skyldi settur af fyrir villukenn- ingar. En þá sagði Jón biskup Helgason á þá leið, að þessi söfnuður séra Gunnars hefði kosið sér prest að flögum, og meðan ekki heyrðist ein óá- nægjurödd þaðan, þá hefði hann ekki rétt til að geraneitt. Og við það sat. — Og hafa prestarnir þá fyr- irgefið þér syndir þínar? — Prestarnir? Þeir voru eig- inlega aldrei reiðir mér, og ég hefi átt ágæt samskipti við þá síðan ég hætti prestskap. Ég man ég kom einu sinni á Akra- nes eftir 1930 — þar var þá prestur Þorsteinn Briem, harð- snúinn andstæðingur minn bæði í trúmálum og pólitík. Ég var þá kommúnieti orðinn, í erindrekstri fyrir minn flokk. Ég kom við hjá Þorsteini, þótt ég þekkti honn lítið — og hann mátti ekki heyra annað nefnt en að ég dveldi hjá sér meðan ég stæði við í plássinu. En — bætti hann við með brosl — ég vildi aiuðvitað helzt að þú færir sem mirmst út... Sögupersónur fyrir rétti — Var ekki eitthvað sögulegt við útgáfu skóldsögunnar „Við þjóðveginn" árið 1926? — Jú. Hún fjallaði um spill- inguna í tilteknum bæ. sem var meira að segja nefndur, þótt það sé ekki vani í ísllenzkum skáldsögum, það var Sigluf jörð- ur. Og það var farið í mál við mig. Það var að vísu ekki að- alsökudólgurinn, sem það gerði, heldur bæjarfógetinn — á þeim forsendum að í sögunni kemur fyrir heldur en ekki vafasamur bæjarfógeti og að- eins einn maður hafðí gegnt því embætti til þess tíma. Böð- var Bjarkan tók að sér vörn- ina og kom þar margt skemmti- legt fram. Hann talaði um eðli skáldsögunnar og sagði að ég hefði fullan rétt til að setja niður bæjarfógeta í slíku vericl þótt slíkur maður væri ekki til í viðkomandi plássl, alveg eins og mér væri frjálst að Qóta ís- landsbiskup í skáldsögu sem gerist árið 1924 gera það sem. Jóni Helgasyni kæmi aldrei til hugar. Ég var sýknaður. 1 annað sinn komst ég í kast við lög vegna ritstarfa árið 1941 þegar ég var ritstjóri Nýs dagblaðs. Ég var dæmdur í tugthús fyrir moiðyrði — hafði skrifað um brezkan kaupsýslu- mann og sagt að hann hefði framið arðrán. Og fyrir þetta hlaut ég nokfcurn skell, enda þótt Pétur Magnússon legðisig í framkróka við að sýna fram á að arðrán væri ekki skamm- aryrði i munni kommúnista, því að allt þjóðfélágið byggist á arðráni að þeirra dómi. — Sagan er skrifuð áður en þú tumast til sósíalisma? — Ja, bæði hún og sú næsta, Anna Sighvatsdóttir, eru skrif- aðar af uppreisnarmanni. 1 seinnl sögunni er annað við- fangsefni — eymdin sjálf. Árni Hallgrímsson sagði á þessa Heið um þá bók; þetta er ekki list segja menn — og vildi hann eikki loggja dóm á það, enhitt vissi hann að þetta hefði orðið sér áhrifamikil, lcsning. Mér þótti vænt um þessi ummæli. Hitt er svo rétt, að þegar ég skrifaði þessar sögur hafði ég enga hugmynd um það hvern- ig ætti að skrifa sögu — þær voru fyrst og fremst bein við- brögð mín við þeim vandasem mér þótti brýnastur. Kappræður og haframjöl — Og þegar þú ert hættur prestsskap, þá hefst mikið fyr- iriestratímahil? — Já ég ferðaðist mikið um á árunum 1931—35. Flutti gjarna erindi um hvern stað sem ég kom á. reyndi að skil- greina hann þjóðfélagslega eft- ir þeim upplýsingum sem ég gat fengið og.hressa upp áallt saman með nokkurri gaman- semi. Oft var auglýst bæði er- indi og kappræða — ég kapp- ræddi til að mynda við Har- alld Guðmundsson, Jakob Jóns- son, við Finn Jónsson á Isa- firði. Þetta var áhrifamikið — ég man að í fundarlok á Isa- firði var borin fram vanþókn- unartillaga á kommúnista, eins og siður var þá, og hún var samþykkt með 108 atkvæðum gegn 105. Það þótti gott í því plássi. Það er svo önnur saga hvem- ig ég lifði á þessum úrum og ekki gott að gera grein fyrir því nú. Það mundi hljóma eins og hver önnur lýgisaga aðsegja frá atvinnuofsóknum og því yfirleitt hvernig menn bröltu áfram lífsbrautina. Ég leigði hjá Erlendi í Unuhúsi, og þar var ekki gengið stranglega eft- ir húsaleigu eins og menn vita. Og nærðist gjarna á lýsi og haframjöli hrærðu út í mjóllc. Sumir félaga manns voru á góðri leið með að svelta sig í hel í þá daga. En mér fannst ég eiginllega aldrei vannærður. Og ég hef mikla ánægju af að hugsa til þess hve þetta fékk lítið á mann — að maður kom alveg óskemmdur út úr þessu. Ég man að ég kom á sælu- viku á Sauðárkróki 1933 og þar féklc kvenfélagið mig til að halda erindi. Ekki veit ég hvernig óg var kfeeddur, en hitt er víst að konumar gáfu mér föt. Það var sa andí við fyr- irlestra eins og fjálsgata 1 og Kirkjustræti 16 að fyrst var farið að tala um mig sem lista- mann og þá fór ég að velta því fyrir mér í hverju það væri fólgið. Þá uppgötva ég að það er fyrst og fremst fólgið í þvi að ég þekfcti vel umhverfið, fólkið sem ég ætlaði að tala við — en hafði ekki hugmynd um að þau stílbrögð væru til sem ég var sagður beita. Pólitískai: mannlýsingar Árin 1939 og 1940 komu út ritgerðasöfnin ,Skilningstré góðs og ills' og .Sóknin mikla'. Þetta er mitt bezta ár sem höfundar. Með Skilningstrénu sló ég í gegn sem essejisti, og réttar- skjöl segja frá því að Sófcnin mikla hafi verið uppseld hjá forlaginu hálfum mánuði eftir útkomu. En þegar „Hinn gamli Adam í oss“ kom út 1944 höfðu þær breytingar gerzt að mér fannst ég. ekki hafa hljómgrunn lengur. I þessum bókum var rætt um mál sem voru ofarlega á baugi og oft þá í tengslum við þá sterku áráttu mína ’að reyna áð skilgreina menn póli- tískt og sálfræðilega. komast fyrir rætur breytni þeirra. Þarna voru til að mynda grein- ar um viðureign Sigurðar í Holti við hugsjónir um við- brögðin við Sturlu í Vogum og siðasta greinin í „Adam“ heitir Kristilegt siðleysi — hún er um Sigurbjörn Einarsson og ég held’ ég hafi verið nokkuð sannspúr um hans feril, þótt hann hefði ekki b'rugðizt nein- um vonum enn í þann tíð. En 1944 skildi ég að ekki varleng- ur jarðvegur fyrir svona essej- ur og þá hætti ég. — Og skrifar „Bóndann í Kreml“ ári síðar? — Ég iæt þá skoðun í ijósi í formála þar, sem ég held að sé rétt að til séu þeir frægðar- menn útlendir sem íslending- um sé bezt að skrifa um sjálf- ir en ekki þýða erlendar ævi- sögur þeirra. Mér finnst nú ekki mikið til þeirra bókar koma — en hitt er víst að eft- ir að Stalxn var afhjúpaður var — Síðan snýrðu þér að sam- tímasögu. — Jú, núkoma tímamiót. Égá hérna uppkast að bókarforxnála frá því í apríl 1949. Ég tel mig þar ekki hafa hörku til að ganga í skrokk á andstæðingum ogtil að vekja þann hluta alþýðu sem stunginn hafi verið svefn- þorni, og segist ætla að verja leifum starfskrafta i að skrifa endlirminningar. - Samt læt ég í ijós von um að kannski finni ég einhver verkefni önnur — og svo reyndist vera: ég sneri mér að sögu, nútímasögu, skrif- aði ,,Saga þín er saga vor“ — sem fjallar einmitt um mestu deilumál áratugsins, hemáms- máiin. Hún er um tímabilið 1939—49. Ég ætlaði svo að halda áfram og næsta bók átti að heita „Sómi þinn, vor æra“, en var að bíða eftir dramatískum púnkti, hliðstæðum1 inngöng- unni I Atlanzíhafsbandalagið, til að mynda bncrttför hersins — en það hefur enn ekki gerzt. Að lesa milli lína Upp frá þessu fór ég að bera ofckar tíma saman við Sturl- ungaöld. Mig langaði til að gexia það upp, hver hefði verið ábyrgð hvers áhrifamanns á Sturlungaöld og þannig verður bókin „ísland hefur jarl“ til. Þar með var ég kominn í nám- una og. þar hef ég staðið . í mokstri síðan. Ég tel mig komast að þvi, að Snorri Sturluson hefur verið hafður fyrir rangri sök — þá kemur bókin ,,Snorri skáld í Reyk- holti“, þá einibeiti ég mér að þessari persónu og sýni hvem- ig fræðirnenn em ósamþykkir í dómum sínum um hana án þess að rekast nokkumtíma á — át þar hver úr sínum poka, eins og þar stendur. En við að kynna mér Snorra skáld þá rekst ég á Sturlu Þórð- arson, sem skrifað hafðd allac heimildir um Snorra — ég þurfti að „sjá í gegnum“ hann, skýra hvers vegna það stang- ast á sem hann segir á hverj- um tíma; þá skrifa ég bókina „Sagnameistarinn Sturla“. Bók mín um Snorra var fremur neikvæð, meira skrifað um það að dómar um hann fengju ekki staðizt en reynt að smíða júkvæða heilsteypta lýs- ingu á þvf hvemig hann var. I fyrra skrifáði ég samt bók sem kemur út í haust og heit- ir ,,Skyggnzt umhverfis Snorra“. Það eru þættir um einstök at- riði í sögunum þar sem Snorri er sjaldnast í sjálfu sviðsljós- inu heldur til hliðar og gíittir aðeins í hann. Við það fiimast mér koma fram ýmsir drættir sem áður hafa farið fraínhjá mönnum. Mér finnst þeir sem hafaxim Stuiilungu fjallað hafa vanrækt gagnrýni á sjálfan sagnritar- ann, á afstöðu hans á hverjum tíma — hverju hann hefur á- huga á að segja frá og um hvað hann þegir, þegar sjáan- legt er að stórtíðindi hafa gerzt. Tveir leikxnenn voru ein- hverju. sinni að tala um þetta við mig. Armar sagði: Mikið hefurðu lesið Sturlungu vel. Hinn bætti við: Já, en mér finnst meira gaman að því sem þú heftw lesið á milli línaana. Þetta finnst mér gott kompli- ' ment — það er ekiki hægt að hafa Sfcurlungu sem helmíldai> rit án þess að lesa á irrilM- Ki>- anna. Rússar í Iðnó En það er ein bók sem þú hefur ekki spurt- um. — Hver er sú? — „Að elska og lifa“. Framhald á 9 síðu. ViSfal v7ð Gunnar Benedikfsson sjöfiu og fimm ára i i

x

Þjóðviljinn

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Þjóðviljinn
https://timarit.is/publication/257

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.