Þjóðviljinn - 19.11.1967, Blaðsíða 7

StmrHidagur 19. nóvember 1967 — ÞJÓÐVmiNN — SlÐA J
Bðekur, sem rrúkió vedur heí-
ur verið gert út af, áður en út
hafa konrið, hafa oft valdið
vonbrigðum, þegar þaer koma í
dagsins Ijós. Og okkur hefur
lærzt að líta þær tortryggnis-
augum, ekki sízt þegar augljóst
er frá upphafi, að ýmsar mið-
ur hreinar hvatir liggja að baki
áróðrinum.
Þannig fór mér gagnvart
bréfnnum hennar Svetlönu Jós-
epsdóttur Stalínu. Af öllu þvi,
sem ýms ísl. þlöð höfðu látið frá
sér fara um þá bók, dró ég þá
einu ályktun, að bókin vœri
fremur ómerkileg. En nú hafa
bréf þessi borizt mér í hend-
ur i danskri þýðingu. Dönsk
bókmenntakona, Ester Henius,
þýddi beint úr frummálinu.
Enga aðstöðu hef ég til að
dæma um, hversu vel og ná-
kyæmt er þýtt, en mál er gott,
að svo miklu íleyti sem ég hef
vit á þar um að dæma, og mál-
blær allur fellur sérlega vel að
efni bréfanna.
En það er skemmst frá að
segja, að bréfin hennar Svet-
lönu hef ég lesið mér til ó-
blandinnar ánægju. Og þar sem
mér, er kunnugt um, að all-
margir trúa því staðfastlega, að
hér muni ekki um merkilega
bók að ræða, þá finn ég mér
skylt að vekja eftirtekt á þvi,
að hér er um að ræða ósvikn-
ar bókmenntir.
Það hefur mikið tiíl síns máls
að skilgreina þessi bréf sem
játningar konu, sem hefur af að
segja fjölbreytilegri og þungri
lífsreynslu. Einhvers staðar sá
ég minnzt á Játningar Ágústín-
usar kirkjuföður til samanburð- •
ar, og hefur það vissulega við
nokkur rök að styðjast. Með
sömu rökum mætti einnig
nefna sjálfsævisögur séra Jóns
þumlungs, séra Jóns Stein-
grímssonar og Jóhannesar
Birkilands. Það er í mikið ráð-
izt að gera játningu í þeim
6kilningi að afhjúpa fyrir sjálf-
um sér og öðrum það sem
mestum sársauka veldur. sem
fleinn í sálinni, enda hafa ýmis
ódauðlegustu verk bókmennta-
sögunnar orðið til við þau átök.
Að öðru leyti eru bréf þessi
næsta ólík hinum nefndu rit-
um. Þar eru engar knúsandi
syndajátningar eins og hjá
kirkjuföðurnum, enda virðast
engar ástæður til skerandi sám-
vizkubits hjá Svetlönu. Haríi-
neskja lífsins er allt önnur í
hennar garð en þeirra séra Jóns
Steingrímssonar og Jóhannesar
Birkilands, enda hefur hún
ekkert af að segja íslenzkri ör-
eigð né baneitruðu lofti Skaft-
árelda. Það er helzt að Berfa
minni þó nokkuð á djöfulinn,
6em Jón þumlungur barðist við
allt sitt h'f, en Bería er miklu
minni þáttur í tjáningu Svet-
lönu-
1 fyrsta af sínum tuttugu
bréfum dylur Svetlana þaö
ekki, hvílíkt átak bíður hennar,
þegar hún tekur sér þessar
bréfaskriftir fyrir hendur, og í
fleirum bréfanna kemur hið sama
í ljós. Hún gerir sér Ijóst, að
hún hefur ekki frá neinu þvi
að segja, sem lesendum er
nauðsyn að meðtaka. Það er
svo fjarri því; að með bréfum
sínum ætli hún sér að bjarga
heiminum, svo sem hvarflað
getur þó að góðutn rithöfund-
um, Skriftamálin eru nauðsyn
hennar sjálfrar og hennar einn-
ax. „Það er hugsanlegt, að ég
geti með því að skrifa þetta
velt af herðum mér hinni ó-
bærilegu byrrði“ segir hún 1
fyrsta bréfi sínu, „þá fyrst get-
ur Hf 'rnitt hafizt“. Og í eftir-
mála bréfanna íýsir hún því
fagnandi yfir, að sál sín hafi
varpað af sér hinni ákafllega
þungu byrði, henni finnst sem
hún hafi um langa tið Mifið
fjall og standi nú loks á hæsta
tindi og líti niður hýrar hlíðar
allt um kring, í dölunum glitra
árnar, og yfir ljómar himtnn.
Svetlana á barnsaldri, ásamt föður sínum og Kiroff.
voðalega ljótt. Auðvitað kemur
faðir hennar hér mjög við sögu.
En saga haris liggur henni ekk-
ert á hjarta utah þess, sem
viðkemur hennar persónulegu
lífsreysnlu. En hann er tengd-
ur henni á dýpri og varanlegri
hátt eri nokkur annar. í bréf-
unum sér þess víöa merki, að
samband hennar við föðurinn
Íf"
ifl
Svetlana . , . og maður hennar Shingh.
upphafinn og friðsæll. Hún hef-
ur laugað sig í lind skrifta-
málanna.
Stjórnmálamaðurinn danski
Aksel Larsen skrifar um bréfin
i króniku Kristilegs dagblaðs
og skilgreinir bókina i undir-
fyrirsögn sem Sögu um föður.
Þetta tel ég mjög hæpið sjónar-
mið. Þetta er saga Svetlönu
Jósepsdóttur, við það er öll frá-
sögnin miðuð, og það er henn-
ar höiuðstyrkur. En Aksel er
farið eins og fleirum, að vilja
liafa það, að þegar dóttir Stal-
íns grípur pennann, þá skrifi
hún fyrst og fremst um þennan
mann, sem heimurinn viH allt-
af fá meira og meira að heyra
um og sérstaklega eittfhvað
hefur valdið henni ýmissa
þeirna sára, sem hún þoldi sízt
að blæddi inn. Það er ekki til-
viljun, að þar hefur hún end-
urminningar sínar, er Sovét-
leiðtogar kalla hana úrfrönsku-
tíma við háskólann 2. marz 1953
að dánarbeði föður síns. Þegar
hún lítur yfir farinn veg tíu
árum síðar, en þá skrifar hún
bréf sín, þá lítur hún á þá
stund sem hin miklu þáttaskil í
lifi sínu og þó með spurning-
armerki. Hún spyr sjálfa sig:
„Var það raunverulega lok
tímabils og upphaf nýs?“ Og
hún svarar: „Ég get ekki á-
kvarðað það, við skulum bíða
og sjá hvað setur“.
Af því að samskipti þeirra
feðginanna eru svo persónuleg
og dóttirin hefur svo lítinn á-
huga á því að lýsa föður sínum
að öðru en því, sem viðkemur
þeirra persónulegu samskiptum,
þá sjáum við hann hér frá nýj-
um hliðum og fáum af honum
mynd, sem getur orðið talsvert
önnur en við höfum áður gert
okkur af gerð hans, hvort sem
við höfum litið á hann sein
höfuðfjand-mann mannlegs lífs
á jörðinni eða frelsara þess eða
staðnæmzt einihvers staðar þar
í milli. Eftir lestur bréfanna
kemur hann mér fyrir sjónir
sem miklu mildari en áður. Mér
virðist sem harka hans, er sum-
ir vildu nefna grimmd, muni
ekki af rótum upplags, heldur
ásetnings af skyldurækni við
hlutverk, þar sem vettlingatök
gátu verið lífshættuleg. Hann
skyldi þó aldrei hafa tekið sér
Stalínsnafnið sem áminningu til
sjállfs síns, þar sem honum hafi
fundizt hann fyrst og fremst
skorta hörku stálsins? Harð-
lyndi af ,þeim toga verður tíð-
um öðru harðlyndi sízt mildi-
legra. Þegar ég virði sögu Sov-
étríkjanna fyrir mér í því ljósi,
sem Svetlana varpar yfir
manngerð föður síns, þá finn-
ast mér ýmsir atburðir þessará
ára verða Ijósari. En það verð-
ur ekki nánar rætt á þessum
vetfvangi.
Frá bernskuárum minnist
Svetlana föður síns sem ástríks
föður. Móðir hennar var ströng,
og þegar hún lamdi fast á flng-
ur kómungrar dóttur sinnar, af
því að hún hafði klippt upp í
nýjan dúk, og litla stúlkan grét
óskaplega, þá kom pabbi, kyssti
hana og róaði. „Hann gat ekki
þolað barnsgrát", segir Svet-
lana, en móðirin ásakar hann
fyrir dekur við krakkann. Svet-
lana birtir fjölda bréfa, sem
hún fékk frá pabba sínum, þeg-
ar hann var í sumnrleyfum sín-
um suður við Svartahaf eða
þegar Svetlana er á Krím með
fóstru sinni. Þau bréf koma
sjálfsagt fleirum en mér á ó-
vart. • Bréfin eru þmngin éf
ástríki, leik og gamansemi.
Leikur hans er að vera dóttur
sinni 'undirgefinn cg heimtar
af henni tilskipanir. Og hún
gefur tilskipanir um bíó og
leikhús og ferð út í sveit o.s.frv
Og þegar hún er 12 ára að
aldri, þá hugkvæmist henni að
gefa tilski-pun um, að hann
skuli fara i loðfeldinn, af því
það er svo kalt. Þessi látlausu v
bréf fara ekki fram hjá heiðar-
legum lesanda. Svo breytist
þetta allt samkvæmt náttúrunn-
ar lögmálum. Styrjöld hefst, og
samskipti þeirra verða minni
og enginn tími til bréfaskrifta.
Og svo gengur hún inn á tán-
ingaskeiðið. Afskiptasemi hans
fer ógurlega í hennar ung-
meyjartaugar, svo að enn svið-
ur það í blóðinu eftir þrjátíu
ár. Pilsið er allt of stutt og
það er eins og stökkt sé vatni
á gæs, þótt hún tilkynni, að i
svona pilsi sóu allar stelpur.
Svo fer hún að elska, og ekki
tekur þá betra við. Þá lýstur
hann hana kinnhest eins og
Gunnar Hal-lgerði forðum daga
og vellur henni u-mmæli, sem
undan sveið þó hálfu meira.
Föður sínum er Svetlana að
jafnaði eftirlát, en þó kemur
þar, að hún gefur ekki eftir,
en hefur sitt fram. Þegar reka
á henn-ar babúsju af heimilinu,
af því að efazt er um, að hún
sé örugg pólitískt, þá grerijar
Svetlana og grenjar, þangað til
Stalín gamli tekur á honum
stóra sínum, leggur Öfeigshnef-
ann á borðið og harðbannar að
hreyfa við þessari gömlu konu.
Svetlönu er gaman í huga, þeg-
ar hún lýsir viðureigninni við
föður sinn, er hún vill losna
við sinn verndarár, sem gekk
að baki hennar við hvert henn-
ar fótmál, og Stalín gamli gafst
upp með þessum orðum: „Farðu
þá til fjandans og láttu drepa
big“.
Svetlana er bundin föður sín-
um sterkum dótturböndum til
hans síðustu stundar, elskar
hann, metur hann og firmur
sig jafnframt undir einhverju
ægivaldi af hans hálfu. Allir
þessir þræðir snúast í einn þátt
í afstöðu hennar til föðurins.
Hún ka-us sér bókmenntir sem
námsgrein í háskóla. Þar lét
hún undan stálhörðum viilja
föður síns, sem ákvað, að hún
Svetlana er mikill rithöfund-
ur, og hún dregur upp frálbær-
lega skýrar myndir bæði af
persónum ' og atburðum. Það
hafa ekki van-tað sögumar af
Nödju móður hennar og örlög-
um hennar. Örlög þessarar ó-
hamingjusömu konu hafa um
áratugi verið bráð móðursjúkra
hatenda sósíalismans, Sovétríkj-
anna og StaMns, þar sem hún
ýmist hefur ^verið drepin að
undirlagi manns síns eða hún
sjállf svipt sig Mfi að skipun
hans, og fylginautur sögunnar
var ekkert annað en hrylling-
ur einn og sálsýkin. En í bréf-
um Svetlönu lesum við einn
hjartaskerandi harm-þátt mann-
legra. öriaga. Við sjáum Ijóslif-
a-ndi fyrir okkur grúsisku meyj-
una með tatarablóð í æðu-m og
aðrar skaperfðir fóstraðar ■ af -
suðrænni sól. Innan tvítugs
festir hún ást á fertugum
ekkjumanni, sem hefur gengið
í gegnum hverja fangelsisvist-
ina af a-nnarri austur í Siber-
íu ,og hefur gert það að lífs-
hugsjón sinni að vera harður
sem stál og láta hvergi undan
síga. En hann á glóð brennandi
hugsjónar í augum og staðfast-
an ásetning að gera þá hugsjón
að veruleika, hvað 6em það
kostar. En fjórtán ára sambúð
þeirra Stallíns og Nödju lýkur
á þann veg, að húsfreyjan
fremur- sjálfsmorð, og það
hleypti af stokkunum þeim
hryllingssögnum, sem áður sr
vikið að. Að frásögn Svetlönu
urðu atburðir þeir, í fám orð-
um, að Stalín móðgaði konu
sína með ruddalegri framkomu
í allfagurri veizlu í Kneml, þar
sem fjöldi var tiginna gesta, og
Nadja stóð á fætur, gekk til
svefnstofu sinnar og gerði endi
á Hfi sínu. Þetta eitt gefur litla
skýringu á sjélfsmorðinu. En
Svetlana leggur miklu meira
fram. Hún dylur það ekki, að
móðir hennar hafði árum sam-
an búið við mikla óhamingju.
Brennandi hugsjónamaðurinn,
sem unnið hafði hjarta hennar,
hvarf innan skamms að tjalda-
baki, en í sviðsljósinu stóð
aldraður stálkarl, sem Mfði sínu
lífi í þvargi daglegrar baráttu,
þar sem enn vantaði fast undir
fótum og hann fann sig neydd-
an til aðgerða af ýmsu tagi og
æði oft í nokkuð grófri mótsögn
við draumsýnir hugsjónanna
Þetta var enginn eiginmaður
fyrir tvítuga konu, sem var
þrungin suðrænum blóðhita, og
hún gat ekki þolað skugga falla
á Hfsdrauma, sgm_ voru skirðir
í eldi brennandi hugsjónar.
ÆttfóHk Nödju var ört og hreint
í lund og lét hvína, það sem
þvi bjó í brjósti, og varð ýms-
um ærið dýrkeypt. Nadja
geymdi í hljóði það sem henni
lá á hjarta og varð þungbær-
ara að sama skapi. Svetlana fer
ekki með það sem neitt leynd-
armál, að móðir hennar var ó-
hamingjusöm í hjónabandi.
Framhald á 9. síðu.
skyldi lesa sögu. Við það sætti
hún sig þvi betur sem lengra
leið og viðurkenndi það sjónar-
mið föður síns, að sagan var
hin ákjósanlegasta undirstöðu-
grein. Aðeins einu sinni bregð-
ur fyrir samvizkubiti í bréfum
hennar, og það er í sambandi
við vanrækslu gagnvart föður
sínum á efri árum hans. Hún
segir, að ýmsir felli yfir sár
þunga dóma vegna þeirrar van-
rækslu, svo mjög sem faðir
hennar var einmana síðustu
æviárin. „Ef til vill hafa þeir
rétt fýrir sér“, segir hún, en
hún afsakar sig og varpar um
leið ljósi yfir það, hve sam-
band hennar við föðurinn er
viðkvæmt. Þegar hún hringix
til hans og hún heyrir ergilega
' rödd hans: „Ég er önnum kaf-
inn“, og svo er lagt á, þá verð-
ur henni svo mikið um, að það
tekur hana vikur að jafna sig
svo, að hún geti gert nýja til-
raun til að ná samíbandi við
hann. En jafnframt dylur Svet-
lana það ekki, að yfir tíkbörum
hans finnst henni. að átt hafi
sér stað lausn í einni eða ann-
arri mynd, .Jausn fyrir alla og
líka fyrir mig undan einhverju
fargi, sem kramdi sálina, hjart-
að og skilninginn með ægileg-
um þunga“.
III.
GUNNAR BENEDIKTSSON:
Bréfin
hennar
Svetlönu
i
i
i