Þjóðviljinn - 23.11.1969, Blaðsíða 7

'V
Sunoud'aigur 23. nóvamíber 1969 — &3ÓÐVTLJIWN — SÍÐA r|

kvlkmyndlr
Z, einstaklingurinn og valdið.
Á myndinni m.a. Jean-Louis
Xrintignant og Irena Papas.
Margir voru þeirrar skoðun-
ar eftir Cannes-hátíðina sl. vor,
að kvikmyndin Z beíði fremiur
átt guUpálmann skilið en mynd
Lindseys Andersons If. Z kom
þó ekki arlveg óverðlaunuð frá
hátíðinni. hún hlaut sérstök
heiðursverðlaun og einn leik-
aranna, Jean-Louis Trintignant
/ var vaiinn bezti leikar-
inn. Leikstjórinn Costa-Gavras
sagði í viðtali í Cannes: „Ég
sækist ekki eftir yerðlaunum,
ég vil að fólk sjái myndina".
Gavras hefur sannarlega orðið
að þeirri ósk sinni. Z hefur í
sumar og haust verið sýnd viða
um heim, m.a. á Norðurlönd-
um við magnaðar undirtektir
jafnt blaða sem almennings.
Stór og voldug kvikmyndafélög
hafa nú tekið hana til dredfing-
ar (hún aetti því að koma hing-
að).
Hér fer á eftir frásögn af
þeim sögulegu staðreyndum
r«m myndin byggir á, svo og
af myndinni sjálfri, og stuttar
umsaignir höfunda hennar á
blaðamannafundi í Cannes.
Grigorios Lambrakis varð
hálfgerð þjóðsaga í lifandia lífi.
Eftir dauða sinn varð hann
tákn fyrir hið þrautpínda og
fangelsaða Grifckland í leit að
lýðræði og mannréttindum.
Lambrakis var kennari og sett-
tir próflessoa- við háskóliann í
Aþenu. Hann tók viritoan þátt
í sitarfi vinstri hreyfingarinnar
í Grifckiandi, en sannfærdng
hans viar mjög persónulega
mótuð og hiann forðaðdst að
bindiast ákveðnum hópi innan
hreyfingarinnar. Hann barðisit
framar ötLLu fyrir einu málefni,
og það kostaði hann lífið; hann
barðist fyrir friði.
Lambrakis skipulagði fyrstu
friðargönguna í GrikkiLandi. Þeg-
ar friðarbarátta af þessu taigi
var bönnuð í landinu gekik
hann einsamiali frá Aþenu til
Maraiþon. Á leiðinni réðust
bœði lögregiLa og einstaklingar
að honum, en hann komst á
leiðarenda.
í stjórnartíð Karamanlis
reyndd Lambrakis að koma á
viðtali í London milii eiginkonu
sjútos fanga í Grikklandi og
Frederifcu drottningu, til að
freista þess að fá fangann laus-
an. Drottningin tók ekki á móti
konunni og þá efndu grískir og
enskir skoðanabraoður Lambr-
akis til mótmælaaðgerða gegn
drottningunni sem urðu svo
harðar, að hún varð að fá
VemcL
Þessir atburðir og hin hvassa
gagnrýni Lambrakis á banda-
rísk áhrif í Grikklandi. hdð
„hættulega" tal hans um firið
og kjarnorfcusprengjuna, and-
staða bans við aðildina að
Nató, að hann skyldi vedta fá-
tækum aðstoð án endurgjalds
tvisvar í viku, að bann var á-
trúnaðargoð unga fólksins og
fyriirmynd þess einnig sem
fr am ú rsk ar an d i íþróttamaður,
— aillt þetta leiddi til þess að
ríkisstjórn, her og lögregla í
Gritoklandi stimpluðu hann sem
kommúnista og þar með glæpa-
mann.
Með aðstoð tveggja manna úr
lægstu stétt þjóðfélaigsins,
nokkurra .venjulegra borgara,
njósnara o.fl. tókst her og lög-
reglu að myrða Lambrakis vor-
ið 1963.
Þetta var mikið áfalil fyrir
stuðningsmenn hans og hina
mörgu hópa ungs fóilks sem
voru toallaðir nafni Lambrato-
is og siðan störfuðu um allt
G-rikkland undir forystu tón-
skáldsins Mikis Þeodorakis, til
að balda áfram baráttu hinnar
myrtu frelsisihetju. Þessi sömu
Lambraikis-ungmenni sitja nú
í fangelsi eða þola pyntingar í
Grikklandi herforingjanna.
Hugmyndir Lambrakis eru
taldar eun háskalegiri nú en á
hans dögum.
Fyrst í sitað virtist aetla að
takast að þagga Lambriakismál-
ið niður og að það yrðd ein-
göngu litið á það sem siys, edns
og áætlað var. En svo fór þó
etoki. Fjölmörg vitni höfðu
nægan kjark tíl þess að ganga
fram og segja frá því sem þau
vissu um skipulagningu morðs-
ins. Þá hófust umfangsmikil
réttarhöld og með aðstoð blaða-
manna og lögfræðings nokkuirs
lyftist hulan af glæpnum. Þetta
varð mikið stjómmálahneyksii
í Grikklandi, og átti sdnn þátt
í afsögn Karamanlis forsætis-
ráðherra. f stjómartíð Pap-
andreou voru enn lögð frann
ný sönnunargögn og lögreglu-
menn og herforingjar, sem vdð
málið voru rdðnir voru seittir í
fanigelsi. Þegiar herinn tók
vöidin voru þeir látnir lausir
og hœkifcaðir í tign. Þeir sem
áttu einhvam hlut að þvi að
upplýsa morðið á Lambrakis
m.a. lögfræðingurinn, blaða-
menn og vitnin hafa aLlir annað
hvprt farizt „af siysförum“, eða
verið hnepptir í fangelsd.
Gríski rithöíundurinn Vass-
ilis Vassilikos skrifaði söguna Z
fyrdr valdatöfcu hersins. En á-
standið í landinu var mjög ó-
tryggt og óhugsandi að sfcrifa
slitoa bók þar án þess að breyta
ö'llum nöfnum og staðháftum.
Z er latneski stafurinn fyrir
fyrsta hljóðið í grísfca orðinu
Dzei, sem þýðir — Hann lifir.
Stuðninigsmenn Lambraikis mól-
uðu þetta orð alls sitaðiar í
Grikfclandi eftir dauða hans.
Vassilis var erlendds þegar
valdtarán hersins átti sér stað.
og hefur efcki gertað snúið aftur
heim, en dvehtr sem útlagi í
París. Þar hitti hann annan
grískan útlaga (frá 1955), leik-
húsmanninn og fcviifcmyndaböf-.
undinn. ‘Costa-Gavras, en hann
haffði einsett sér að kvifcmynda
Z, og sá ásetningur styrfctist
enn við valdatöku hersins.
Hann- bað Jorge Semprum
(,.rauður“ Spánverji í útlegð)
að sernja kvikmyndahandritið,
en Jorge bafði m.a samdð hand-
ritið að mynd Alain Resnais.
Stríðinu er lokið. f noifcfcum
tíma gefck handritið ffrá einum
framleiðandanum til anniairs, en
þeir treystu sér eifcki til að
tafca svo pólitísfct efni. Að lok-
um náðisrt samfcomulaig við alg-
eiirsfcan aðila og margir aff
þekfctusrtu leikuirum Fraikka
buðust til að leika í myndinni
án endungjialds.
Það er undravert, hiveroiig
heffur tekizt að kvifcmynda
þennan gríslka harmleik, með
frönskum leikuirum, í Alsiír, og
hversu stórsnjaill l>09si. búning-
ur er á söigu Vassilikos. J.
Sempmm hefur gefið sögunni,
sem sivo áikveðið fjajOar um
grísk málefni. miklu almennara
gildi fyrir stjórnmálaásrtandið
víða um beim. En samt gleym-
ir maður bví ekfcj eitt andar-
tak, að það er Grifckland,
Grikkland í dag. sem allt snýst
um.
f kvikmyndinni er „Z“ leik-
inn af Yves Montand og leikar-
anum og leikstjóra tetost að
gera hann að algjörlega venju-
legum manni, þeir sneiða hjá
allri upphaffningu og djúp-
speki hans sem offt ,örfar á í
bókinni. „Z“ sést aðeins stutta
srtund í myndinni og þá sem
minning eiginkonunnar Helenu
(Irena Papas), á Ijósmyndum,
á skurðarborðinu, eða þá að-
eins sem hjarta er neitar að
hætta að slá þótt líkaminn sé
dáinn.
,,Z“ kemur til Þessálonífcu
til að tala máli friðarins; hann
stígur út úr flugvélinni, vinir
hians taka á móti honum og
allir legigja af stað til að finna
ræðusai, hann undirbýr ræð-
Z, löggæzlan sker hár ungs manns.
una, fer til fundarins, er bar-
inn niður á leiðinni aff ffasist-
um, en naar sér óg heldur ræð-
una, gengur síðan út eftir að
hafa beðið lögregluna um
vemd. Þúsundir manna verða
vitni að því er „Z“ laetur lífið,
þegar vörubíl er eikið ffast að
honum og jámstöng sem stend-
ur út af pallinum slöngvar
honum í götuna, „slys“.
Eftir þessa atburði í upphaffi
myndairinnar gengur hún áffram
í tvær Mufcfcustundir. Þáttur
Irenu Papas er einstaMega á-
hri'flaríkur. Hún er sjólff girískitir
útlagi, Oig andlit hennar ldfcisit
höggmynd aff þjáninigunni
vegn,a hins kúgaða GriífcfcLands.
Irena Papas lýsir efcfci aðeins
Helenu, hún sýnir hvernig það
er að vera Irena Papas í út-
legð. Hún er í senn, Helena
sem misst hefur „Z“, ekkja
Grigioriios Lamibrafcis og Irena
Papas sem misst hietfur Grikk-
land.
Þegar rannsókn morðsdns
heffst og smjáartriðin komia í Ijós
verður tónn myndarinnar
Z, herinn ber á göngumönnum. Spjald með mynd af „Z“ (Yves
Montand).
skarpiarL Myndin bytggir á
hrednum staðreyndum og skil-
grednir náið böðlana, bakgrunn
þeirra og umhverfli, hvetmig
bjiargarlaus öredgaiýður verður
að verkffasri löglreglu og hersog
er neyddwr tdl illvertoa.
Smám saman sýnir mynddn
hvemig smádr og stórdr hópar
verða til í fcammúnistahaftri
sem brýzt úit í ofbeLdisvertoum
gegn ungum og öidnum, er
styðja t.d. Lambrakis eða hug-
myndir er minna á sósdáLíisma.
Hún lýsir fasástástoum aðfferð-
um, hvetmig menn eru hnepprt-
ir í varðhaiLd vegna ekoðana
sdnna, hvemig hatraimir íhaiLdis-
seglgir eru toallaðdr kommúnisrt-
ar etf þeár leyffa sér að haíla
beilbriigðar stooðanir.
Myndin endar í raunirmí sem
hroðaiLegur farsi, þegiar nokkr-
ar undirtyllur, lögreglustjóri,
foringi lítils flasistafLokks, lög-
regiuiþjónar og unddrforingjar
eru ffangelsaðir, svo að fóHdð
þegi og réttlætinu sé fuTlnægt,
en hinir seku ganga lausár.
Kvifcmyndin Z ffelur í sér alla
helztu þætti skáldsölgunnar
,,Z“. Hún er það vopn sem
Vassiilitoos dreymdi um í bar-
átrtunni við fasismiann. En hún
heflur orðið miMu meára en
það. Hún á ekM aðeins erindi
til hinna kúguðu, hún er ekki
einungis kvikmynd um ást og
réttlærti. Z er kvikmynd sem
eggjar tii mótspymu og bar-
áttU.
Leikstjórinn Costa-Gavras:
„Ég baffði ekki aðeins Lambr-
akis málið í huga við gerð
myndarinnar. Ég minntist
þeirra Ben Barka, Lumumba,
Delgados, Miairtins Luthers
Kings, Malcolm X, Kennedy-
bræðra, Masaryks. Andreottí.
Einnig dauða Emile Zola, var
bað sjálffsmorð eða afleiðing af
afskiprtum hans í Dreyfusmál-
inu?“
Vassilis Vassilikos: „Kvik-
myndin er laus við aUa hjátrú
og hindurvitni, hún sýnir
Frambald á 9. síðu.