Þjóðviljinn - 04.03.1970, Blaðsíða 7

Miðvifcudaigur 4. marz 1970 — ÞJÖÐVILJINN — SlÐA 'J
Benedikt Gíslason, frá Hofteigi:
KALÞING
Frá kalráðstefnunni, sem haldin var í Bændahöllinni í febrúar.
MOTTO:
Nú er komið Kalþing,
K-ái betra en alþing!
f>að heíur gerzt á íslandi á
undanfömum árum að fiaEið
hefur gróður með ölliu af miki-
lim f jölda túna, hringdnn í
kringum land, og þessu hefur
fylgt sprettiuleysi á öðrum tún-
um, svo heyfengur í landinu
er hlægilega litiil, miðað við
stærð ræktaðs lands. Þessi
dauðu tún standa sem gráir
eða sviairtir feldir, og svo al-
gerlega gróður- og gróðurrót-
arvana, að arfinn hefur sprott-
ið samstundis, eins og hann
gerir jafnan í benri mold, eins
og í kálgörðum.
Á þessu fór að bera íljótlega
eftir að baendiur fóru að nota
nýjan tilbúinn áburð, sem
nefndur befur verið Kjarni og
er innlend framleiðsla eftir út-
lendiri forskrift. í ailfraeðibók-
um er þessi áburður efnafræði-
lega skilgreindur sem ammon-
ium nytrat og kallað „sikker-
heds spren,gstof“. Þessi áburð-
ur er mikið ástfóstur vísinda-
manna á íslandi, og þegar
bændum sýnisit bann frekast í
sölk um þennan einstæða túna-
dauða. þá halda vísindamenn-
irnir Kalþing til að lög.gilda
hann og hireinsa af öllum sök-
um um þetta skaðlega túna-
dráþ. Nú' hafa komið tíðindi
frá þessu kialþingd, og af því
að ég þykist jafnsnjall þessum-
K-alþingisimönnum í þeim
fræðum. sem hér að lúta, jarð-
vegi, áburði og gróðurfræði, og
þó heldur betur, þar sem ég
hef áratuga reynslu af þessum
vísindum, þá aetla ég að fcaka
til a'tihugunar að nokkxu þessi
þingtíðindi.
I.
Fyrst í þessum tíðindum er
það, að kalið sé landlægt á
fslandi og skdrskotað í því
efni til annála. Ég er alveg
eins fróður í annálum ísiands
og þeir, og það er ærið sjald-
an sem kal er talið til skað-
semdar í búskap þjóðarinnar.
Er hér og að greina á milli
gróðurkials og jarðvegskals og
er hið fynra alþekkt og við sem
hö'fum lifað lengi þekkjum það
mæta vel. Jarðveg'skal þekkj-
um við ekki neima með blett-
um á túnj og hiarðvelli, undan
sérstökum frostum á sérlega
óheppilegum tímia og er það
algérlega nýtt fyrirbæri að tún
séu algróðurlaus á sumrin.
Þetta jarðvegskal. sem við
þekkjum, er líka aildirei nema
stundarfyrirbaeri. Á hinu sama
suimri nær jörðin að gróa og
heldur þá á þeim gróðri mik-
ið lengur, en á öðrum sumar-
gróðri, og allt á vetur fram.
Gróðurkalið kemiur af frost-
um á nýgræðinginn, sem fell-
ir hann. Séu laiufin farin að
springa út í skógi, víði og
fj'alldirapa, falla þau af og
þessar jurtir eru lengi að ná
sér eftir slíkt áfall, en gera
það þó samsumiars. Ekki þykir
þetta gróðurkiál háskalegra en
það, að bænda viti, að nú
verða landgæði meiri, heyið
kraftmeira, bei’tin sömuleiðis.
heiðaigiróðurinn helzt lengur við
fram á haustið og féð verður
vænn,a úr heiðunum. Þetta er
nefnilega íslenzkt náttúrufar.
Ef þeir sem annálana lesa
haldia það, að ekki væri getið
um sMk undur og slíkt tión
sem dauð tún eru, ef slikt hef-
ur nokkuimtima komið fyrir,
og hvort ekki væri þa,r oftar
nefnt kal, en raun gefur vitni,
ef það tetdist siíkur háski í
náttúrufiari, eins og bændur
hafa mátt reyna að undan-
fömu, á túnunum, en það er
aðeins að það hittist í ann-
álum að nefnt sé kal á fcún-
um. Það er rétt að líta í einn
annál, Fitja-annál. sem talinn
er með réttu einn sá merkasti
í þeirri sagn-agrein: „Árið 1605.
Vetiur var hinn frostharðasti, en
hagar nógir, snjóar litlir, lagði
firði og víkur allar, svo ríða
og ganga mátti. Hafís kom fyr-
ir norðan á jólum, einnig fyr-
ir Austfirði og seint á einmán-
uði fyrir Eyrarbakka og Þor-
lákshöfn, svo þar varð ekki
á sjó komizt um nokkra daga.
Færðist svo vestur fyrir Reykja-
nes og á öll Suðurnes, Akra-
nes, Mýrar og undir Snæfells-
jökul að sunnan ... Að vestan
var hann hingað kominn fyrir
Látrabjarg, Fyrir norðan mátti
ríða og renna á ísunum yfir
hvern fjörð um vorkrossmessiu.
... Bjarndýr kom á land á bon-
um fyrir norðan. Hart vor
syðra, sáðgróið, kált og breta-
samt. Á þessu sumri var gras-
brestur viðast um allt landið,
svo þvílífcur hafði ekki í manna
minnum verið. Á sumum jörð-
um voru tún ekki öll slegin ..
Haustið mjöig hríðviðrasamt
fram til jóla, vindasamt og
vott. Sást sóleyjargras 1 kring-
um bæi alit firam yfir vetur-
nætur og bifuikolla á bæjar-
veggjum."
Tek ég nú ekki meira úr
annálnum, en þetta sýnir það,
að nokkuð þarf nú til að tún-
in séu dauð og þaiu gleymi
skrúðanum, þótt hann korni
ekki fyrr en um vetumætur.
Sýnir þetta að ísJand á ein-
kennileg fyrirbæri í náttúru-
flarinu, eigi síður en einkenni-
lega vísindamenn, fyrir ufcan
náttúiruifarið. En allt sýnir
þetta að það er á engum rök-
um byigigt, að í náttúrufari
landsins búi þvílík fyriirbæri og
dauð tún í meðalárferði. Að
skirskota til heimilda um slíkt
í sögunni er sérstök fólska, sem
enginn skilur hverju á að hlíta
nemia því, að hér skal hvað
vera öðru líkt. CJeta þeir sagt
til, sem gamlir eru, um það
hvað mikið þeir hafi átt við
kalvandamál að etja á þessari
öld og munu ekki geta sett
túnadauðann í sambamd við
neitt kal, sem þekkt er í sög-
unni.
II.
Einkennileg rök eða mála-
fylgja komu nú til sögunnar á
þessu Kalþingi. Enn á málið
að heita kal og þá náttúrlega
kuldinn að eiga sökina. En nú
á fleira að koma til, sem ekk-
ert er í æfct við kuldann. Véla-
traðk á túnunum og beit á að
geta verið þáttur í þessu kali
eða kial. Hér virðist málið eiga
að vera eitthvað annað en kal
og kemur þó ekki nærri öðru
en kali. Við hvað er verið að
fitla, sem ekki má skoða beint,
eins og það liggur fyrir, stein-
dauð tún! Beit og traðk gefcur
þó aldrei verið kal meðan allt
er néttúrlegt í landinu og hér
er ekkert samband á milli.
Annaðhvort er jörðin kalin og
þarf ekkert meira, eða hún þol-
ir ekki beit og traðk og þairf
þá ekkert kal. Þetta sýnast
undarleg vísindi. Ekki kelur
jörðin fyrir beit og traðk. Hún
aðeins deyr þá og má sleppa
kalinu, ef hún deyr af tiraðki.
En hér er sagan héldur illa
skoðuð því hvenær hafa íslenzk
tún ekki verið troðin og beitt?
Allir vita að fjárhúsum og
hesthúsum var dreift um allt
tún, blátt áfram til þess að fé
og hestar gætu traðkað um allt
tún og þetta traðk í kringum
fjárhús og hesfchús var til þess
að gefa meiira og betra gras,
sem ætíð var. Þetfca traðk gat
stundum skorið nokkuð í augu,
einkum eftir hestana, hófför og
rispur á hólnum. en óvíða varð
grasið meira og engar skemmd-
ir komu í Ijós í j airðveginum.
Um beitina er svo það að segja
að fram á þessa öld voru tún
víðast ógirt, og eftir slátt
gengu allir gripir á túnum að
eigin vild, meðan þar var edtt-
hvað að bafa til að éta. Tún-
in átust ofan í rót og þetta
traðk baíði náttúrlega þá þýð-
ingu fyrir graisvöxtinn að
troða ofan í jörðina fræin, sem
annairs hefðu ekki náð að spíra
og legið í sinu á túnunum, ef
þau hefðu ekki verið beitt á
þennan hátt. Vélamár ættu að
gegna líku hlutverki nú. en
gera það ekki vegna þess að
túnin eru ekki beitt á haust-
in eins og áður. Traðkið á tún-
unum er því bara vísindavind-
högg. Þau eru ekki beitt nóg
á hausfcin og er þetta algerlega
burtséð frá kali og áburði. Um
vorbeitina er það að segja að
um leið og túnin fóru að gróa
urðu þau ekki varin fyrir grip-
unum, og kúnum var þá fyrst
hleypt út, er þær böfðu eitt-
hvað að éta á túnunum. Á-
vinnsian varði þau fyrir beit-
inni um stund, en þá var tek-
ið til við að verja þau fyrir
beit, dag og nótt. Þetta eru
aðal-kalvísindin, en eru út í
bláinn. Túnin þurfa þjöppun
og sannleikurinn er sá, að þar
sem hafa verið stærst bú og
xxxest traðk, hafa orðið staarst
og bezt tún. Og þar sem túnin
eru mest beitt á baustin kem-
ur minnsfcur mosi, eða eniginn, í
túnin, en mosinn er mestur sfcað-
valdur túna og gerir þau eftir-
tekjulítil, því að fræin spíra
efcki í mosanum, og þykir slíkt
hvergi keppikedi nerma í skóig-
rækt. Og það eru heldtur litlir
sögumenn, sem lesa annálana,
þar sem hvergi er undanféillfc
að geta um hverskonar tjón í
landinu, þar á meðal grasskaða
af völdum grasmaðks, hvort þá
væri undanfellt að geta um
graslaus, dauð tún, um land
allt í stórum mæliH Túnadiauð-
ann í landinu hefur áreiðan-
lega engin kynslóð séð, fyxr en
okkur, sem nú lifum, gafst
svona mikið í náttiiirufræðinni.
Á Kalþinginu kemur einnig
fram einskonar gróðurveður-
fræði, en þegar við sjáum að
.jafn vel vex, og enda betur,
stundum, í 300 til 500 m. hæð,
eins og við sjávarmélið sjálft,
þarf að taka þessa annars at-
hyglisverðu íræðigrein tíl at-
hugunar, og kalinu virðiist hún
koma lítið við nema að það
„kelur“ við sjávarmálið en
aldrei á heiðunum háu, eins
og nú er fyrirgert um grasrækt
í landinu. Vísindi þessa kal-
þings, til að skýra túnadiauð-
ann, eru þvi endemis nigl og
bull. — En hverju á þetta að
þjóna?
III.
Þetta kal-vandamél, sem vís-
indamennimir kalla svo, lýsir
sér þannig, eins og í þessu
máli hefur komið fram, að tún-
in eni grá og dauð, en úfcjörð-
in, sem sprettur heim að þeiss-
um túnum, er fagursprottin og
ber tvöfalt giras að vana, eins
og 1968. Mifcill meisfcari er
þetta visinda kal, að geta nú
þetta, því reynslan af gróður-
kalinu er hitt, að það er frek-
ast í úthaganum, og hvergi er
nú hægt að sjá í úthaiganum
svona fallega og afgerandi
steindautt land, eins og rækt-
uð tún gefca verið. Bændur
hafa eðlilega spurt sjálfa sig,
hverju slíkt megi sæta, og jafn-
an komizt að þeirri niðurstöðu
að þeir hafi borið einhvem
andsk. á túndn, sem hiefur
drepið gróðurinn. Og þeir vita
hvað þeir hafa borið á túnin.
Þegar þeir tala við víeinda-
mennina ag segja grun sinn
— því þeir eru ekki vísinda-
menn — segir vísindamaður
æt'íð: „Nei, það er ekki sivo-
leiðis". Og bóndinn fer hjá
sér fyrir fávizkuna. Af þesisu
má segjia skemmtilega sögu og
gera leikrit. Bóndinn á „Bakka“
átti stórt tún á sævarbakkan-
um, ætíð kafloðið. Árið 1968
var allt þetta stóra kafloðna
tún sfceindiaufct. Girðingin fyr-
ir ofan túnið lá um gott gras-
lendi og nú var það kafloðið
heim að giirðingu. Nú kom vís-
indiamaðurinn og bóndinn saigð-
ist áreiðanlega hafa borið sjálf-
an djöfulinn á túnið. „Nei,
það er ekkj svoieiðis“ sagði
vísindamaðurinn. „Túnið hef-
ur £rosið“. „Já, einmifct“ sagðd
bóndi „það fraus.“ Tveir bænd-
ur áttu tún sarwan og edigi
girt á milli á mexkjum. Nú
kom þeim saman um, að bera
ekki áburðinn á merkin, og
mundi það þá glöggt, hvar
rnerkin væru. Jú einmitt, tún-
ið dó beggj avegna við merkin,
en merkin voru kafloðin og
sögðu til sín. Vísindamaðurinn
mun hafa sagt, að það þyrfti
á kalþing með svoxia fyrirbæri!
Þannig hafa vísindamennimir
fenigið stórvísindi í þessu kali, en
þá er það undiarlega, að nú virð-
ast þeir hatfa verið orðnir svo
lærðir, að nú gátu þeir ekki
lært. Það er mednið, því ann-
ars hefðu verið teknar til um-
ræðu á kalþinginu staðreynd-
imiar um diauð tún, en loðinn
úthaga, gefin glögg skýrsla um
útbreiðslu þessa merkilega
kals, jafnvel hampað miæling-
um á þessum túnadiauða og
kallað hann Stóradauða! Nei,
þetta gafst ekki og enginn vís-
ixidiaimaðurinn er leikriifcaskáld.
IV.
í uppbafi máls var drepið á
það, sem hér er í efni, efna-
áburður framleiddur í iandinu
sjálfu og kallaður Kjami. Þessi
áburður hefur um 15 ára skeið
verið borinn á túnin, og það
er enginn vafi á því að það
er etftir hann sem nú er orð-
inn Stóri-dauði á túnunum.
Þetta kom fljótlega í ljós, sem
hér er verið að segja, m.a. í
fóðrinu, því taða af þessum á-
burði átti án efia sök á veik-
indrum búfjár, sem nú komu
til sögunnar, t.d. kúadauðinn
og kindadoðinn.
Efnafræði-formúla Kjamans
er efitirfiarandi: NH4N03, am-
Praanlhald á síðu 9.
Bnmi
Sjóminja- og fiskasafn í Reykjavík
1
Á síðasta fuindi borgarstjórnar Reyfcjavíkur urðu
nokkrar utnræður um sjóminja- og fiskasafn. Meðal
þeirra sem tóku til máls var Guðrún Helgadóttir, en
hún hafði í febrúar 1967 flutt tillögu um fiskasafn í
borginni. í ræðu sinni lýsti Guðrún stuðningi við til-
lögu þá, sem fyrir lá frá Kristjáni Benediktssyni, en
vék sáðan að sinni til'lögu frá 1967. Sagði hún að borg-
anstjóm hefði afgreitt tillöguna þannig, að henni var
vísað til borgarráðs með þeirri orðalagsbreytingu að
tekið vseri undir tillögu sjómannasamtakanna, en borg-
arráð átti síðan að athuga málið við ríkisvaldið. Ég
hafði að vísu ekíki hugmynd um neina sénstaka til-
lögu sjómannasamtakanna, þegar ég flutti mína til-
lögu, sagði Guðrún síðan. En fiáfræði mín átti sér
nokkra afsöfkun, þar sem hún hafði komið fram fim'm
árum eftir að ég fæddist. En hvað um það, góðar til-
lögur eru síungar og ævinlega þess virði að ræða þær.
Það er næsta hlálegt, sagði Guðrún ennfremur,
hversu þeirri stétt landsins, sem færir okkur stærstan
hluta þeirra verðmæta, sem við eigum lífsþæigindi
okkar undir, sjómönnunum, er lítill sómi sýndur.
Launakjör þeirra, aðbúnaður og lífsskilyrði, eru á eng-
an hátt sambærileg við kjör annarra stétta. Síðan
rœddi Guðrún nokkuð almennt um k'jör og aðbúnað
sjómanna í þjóðfélaginu og sagði síðan m.a.:
„Sá maður, sem er haettur að hafa þá gleði af nátt-
úru landsins, sem er öðrum lífsskilyrði frjós og skap-
andi andlegs lífs, er öllum öðrum ver á sig kominn:
hann hefur tapað þeirri l'ífshamingju, sem náið sam-
band við jörðina og landið veitir. Þessi örlög þurfa
ekki að bíða íslendinga, sem eru svo gæfusamir að
vera fáir í stóru og víðfeðmu landi, ef menn skilja. að
náttúran er auðlind í sjálfri sér, og skiptir þá miklu
minna máli, hvort hún gefur af sér beinharða peninga
eða ekki. Ennþá eru’m við vonandi ekki svo djúpt sokk-
in í manneskjulegu tilliti. að við látum peningasjón-
armiðin sitja fyrir öllu öðru.
Reykjavfkurborg ber að hafa frumkvæði um, að allt
verði gert til þess að svipta ekki æsku borgarinnar
þessum verðmætum. í>ess vegna er það hneisa, ef borg-
arstjómairmeirihlutinn samþykkir ekki skilyrðislaust
tillögu þá, sem hér liggur fyrir, þar sem hún er
merkilegt framlag til menningar og uppeldis í borg-
inni. Um hana getur ekki verið neinn pólitískur á-
greininguT.“
Tillagan um sjómin'ja- og fiskasafn var ekki saTn-
þykkt. Henni var vísað til borgarráðs og fræðsluráðs
og beitti Gunnar Helgason sér fyrir þeirri afgreiðslu
málsins fyrir hönd fhaldsins. Vonandi tekur ekki jafn-
langan tíma að ganga frá henni og tillögunni sem
Guðrún flutti á sínum tíma, fyrir réttum þremur árum.