Þjóðviljinn - 19.09.1971, Qupperneq 5

Sunnudagur 10. 6«pte«ibMS 1071 — 5‘JÓÐ'VTUTWN — SlÐA g
HugléiSingar um íslendingasögur i tilefni af nýútkominni bók
eftir danska gagnrýnandann Thomas Bredsdorff, ,,Kaos og kœrlighed"
Um hvað fjalla íslendingasög-
urnar? í»að er naumast hægt
að segja, að þessi spuirning hafi
verid áleitin við fræðimenin.
A.m.k. hefur hún alveg horfið
í skuggann af öðru vandamáli,
sannleiksgildi sagnanna, þannig
að skoðun manna á því hvort
þær hafi sögulegan sannleik að
geyma hefur ráðið skoðuninni á
því hver kjarni þeirra væri.
Á nítjándu öldinni var svarið
við þessari spurningu einfalt.
Fræðimenn trúðu þá á sann-
léiksgildi íslendingasagnanna og
töldu að þær hefðu orðið til i
munnmælum skömmu eftir að
atburðirnir gerðust og geymzt
þannig unz þær voru skrásett-
ar næstum því orðrétt. Höf-
undar sagnanna (a.m.k. hinna
be^tu) hefðu ekki ætlað að gera
annað en skrá eins nákvæm-
lega og unnt var sögur sem
þegar voru til og þeir trúðu á.
F/fni sagnanna var þvi frásögn
raunverulegra atburða, og upp-
bygging þeirra og gerð mótaðist
af formi munnmælanna, sem
gátu verið mismunandi ýtarleg
og e.t.v. brengluð á köflum,
einkum þegar líða tók á rit-
unartímann, og dýpstu rætur
formsins voru atburðirnir sjálf-
ir og rás þeirra.
Á þessari öld hafa flestir
frasdimenn fallið frá þeirri skoð-
un að sögumar hafi verið til
alskapaðar áður en þær voru
skráðar. í staðinn sfcýra þeir
tilurð þeirra og þróun með
togstreitu milli tveggja afla, til-
hneigingu til fræðimennsku og
tilhneigingu til skáldskapar.
Þessar tilhneigingar hafi verið
missterkar, þanng að saga haíi
ýmist orðið vísindaleg skráning
' munnmælasagna, ættartalna
o.þ.h. eða hrein söguleg skáld-
saga, og allt þar á miUi.Saimkv.
þessari skoðun stafar uppbygg-
. ing sagnanna og gerð af því
hverr.ig blöndunni var háttað
og hvernig hún tókst í hvert
skipti: höfundar höfðu misjafn-
an efnivið (sagnir), unnu mis-
jafnt úr honum og voru mis-
jafnlega mikil skáld.
Báðar þessar kenningar eru
merkilegar og hafa komið af
stað frjóum rannsóknum. Þó
hefur þeimi báðum mistekizt að
festa hendur á einu atriði máls-
ins: gerð1 Islendingasaignanna
sem bákfnenntagreinar. Frá
sjónarmiði grísk-rómverskrar
bókmenntahefðar eða frá sjón-
armiði rómantískrar og raum-
sæirar skáldsagnahefðar síðustu
aldar eru íslendingasögurnar
nefnilega mjög undarleg bók-
menntagrein. Þær hafa sjaldn-
ast skýra byggingu, þ.e.a.s. rök-
réttan og heilsteyptan söguþráð,
heldur falia sundur í þætti, sem
eru sumir mjög stuttaraleigir og
virðast hreinir útúrdúrar, en
aðrir hins vegar svo ýtarlegir
að þeir nálgast það að vera
sjálfstæð saga innan verksins.
Stundum eru þessir þættir ein-
ungis tengdir saman á losara-
legan hátt með ýmsum ytri
fonmsatriðum eins og ættar-
tengslum eða sögusviði og eng-
in innri nauðsyn virðist ráða
skipulagi sögunnar, sem spann-
ar oft yfir margar kynslóðir.
Við þetta bætist svo að fjöldi
persómamna er oft ótrúlega mik-
ill, og tengsl þeirra, ættartölur
og slíkt, svo flókin að það er
mjög erfitt að fá yfirsýn yfir
þau, nema með því að kynna
sér'verkið alveg niður í kjöiinn.
Augljóst er að báðum kenn-
ingunum hefur mistekizt að
skýra rök þessa sérstæða forms
— enda ganga þær báðar út frá
því sem gefnu. „Sagnfestukenn-
ingin‘‘ sem hélt því fram að
sögurnar hefðu fyrst skapazt
í munnmælum, gerði ekki ann-
að en flytja vandamálið til:
hún svipti skrifarana því hlut-
verki að hafa skapað bók-
menntaiformið og fékk jafn-
óþekktum „sagnamönnum" það,
en reyndi ekki að gera grein
fyrir þeim lögmálum, sem réðu
sköpuninni.
„Bókfestukenningin" sem
heldur því fram að íslendinga-
sögurnar séu blanda úr fræði-
mennsku og skáldskap, virðist
þó standa sagnfestukenningunni
framar að þvi leyti að hún
reynir að nokkru leyti að gera
grein fyrir þessum lögmálum.
Hún hefur hins vegar verið
gagnrýnd fyrir það, aðandstæð-
an milli sagnfræði og skáld-
skapar, sem hún byggir skýr-
ingar sínar á, sé 20. aldar hug-
mynd og hafi ekki gilt á rit-
unartíma sagnanna. Höfundar
þeirra hafi ekki gert mun á því
að skrifa „sagnfræðirit" og
„skáildrit“. Þesisi giaiginirýinii er
sennilega röng í því fomii, sem
hún er sett fram, því að nú
voru íslendingasögur og forn-
aldarsögur (lygisögur) tvö mis-
munandi bókmenntaform. En
þessi gagnrýni leiðir þó í Ijós
hinn veika blett bókfestukenn-
ingarinnar: hún gengur út frá
hugtökunum „sannfræði“ og
„skáldskap" sem gefnum og
reynir hvergi .að skiigreina þau.
Það er nefnilega margt, sem
bendir til þess að bæði þessi
hugtök — og þá einnig and-
stæðan milli þeirra — hafi ver-
ið byggö allt iiðru vísi upp á
13ndu i' , er nú er (enda væri
annað mjög ósennilegt, því að
í núverandi formi er þessi and-
stæða sköpunai-verk raunsæis-
stefnu og pósitívisma síðari
hluta 19ndu aldar). Þá er það
hlutverk vísindan-na að skil-
greina sannleikshugmynd 13ndu
rldai mianna og rannsaka síðan
afstöðu sag.ianna seni bok-
menntafomr.s til þess. Aðal-
Vopuaðir hermenn i skipi.
vandamálið er því þetta: hvers
vegna var það nauðsynlegt á
vissu tímabili að byggja sögur
á sannfræði og fella þær í form
hennar? Hvers vegna var það
nauðsynlegt að gera sogurnar
þannig úr garði (með söguleg-
um persiónum og ættartölum og
raunveruílegu sögusviði) að þær
væru í nánum tengslum við
sögulegan og landfræðilegan
sannleika? Þegar íslendingasög-
urnar voru ritaðar voru hrein-
ar skáldsögur, fomaldarsögur,
til, þótt þær væru e.t.v. ekki
skráðar fyrr en seinna. Það
heföi því verið eðlilegt, að mað-
ur, sem vildi skrifa ástarsögu,
nolaði efni úr þeim (eða úr
Eddukvæðum) eða a.m.k. form
þeirra. Slíkt gerðist á sama
tíma erlendis. Hvers , vegna
hafnaði hann þeirri lausn en
kaus í staðinn að skrifa um
Kjartan og Guðrúnu, með löng-
um og að. því er virðist ó-
skyldum formála ættartölum og
öðru ívafi? Eða var áformhans
e.t.v. annað en skrifa beina ást-
arsögu?
Gallinn á bókfestukenning-
unni er nefnilega sá, að hún
lítur ekki á sögurnar nema frá
einum punkti, þar sem „litróf“
þeirra brotnar í tvo andstæða
liti, sannfræði og skáldskap, en
veltir því ekki fyrir sér hvað sé
handan við þennan punkt, hvað-
an .,ljósið“ komi og hvað valdi
því að það geti brotnað einmitt
á þennan hátt.
Hún rannsakar m.ö.o. ekki þá
grundvallarhugsun. sem skapar
einingu bókmenntagreinarinnar.
ákveður efni hennar og ræður
því sérkennilega formi, sem það
birtist í. Þessi grundvallarhugs-
un er í raun og veru kjarni
sagnanna, það sem þær fjalla
um. Ef íslendingasögurnar virð-
ast vera undarleg bókmennta-
grein, stafar það af því að það
hefur elcki enn tekizt að skil-
greina þessa hugsun í sérleika
hennar og gera grein fyrir þeim
rnun, sem er á henni og grund-
vallarhugsun t.d. rómamtískra
og raunsærra bókmennta, sem
við mótumst emn af í ríkum
mæli. Það hlýtur að verða
verkefni bókmenntafræðinnar
nú að beina rannsóknum sín-
um í þessa átt. En til þess
að það taikist verða menn að
kasta fyrir borð hugmyndum
um „lýsingar á sammannlegum
tilfinningum“ og „vilja til að
segja sögu“, sem íþyngja nú
mörgum bókmenritafrseðingum
og sagnfræðingum (þótt þær
hafi reyndar verið mjög frjó-
ar áður og nauðsynlegar fyrir
þróun íræðimennskunnar). Þeir
verða í staðinn að ganga út frá
því að tilfinningar rnanna á
mismunandi tímum séu ólíkar
og lýsingar þeirra fylgi því
alls ekki sömu mynsti'um, og
einnig að hugtakið „vilji til að
segja sögu“ er merkingarlaust,
þangað til búið er að skilgreina
þann vilja, ástæður hans ogþað
áform, sem hann birtist í.
II
Kveikja ofanskráðra huglei’ð-
inga er nýútkomin bók eftir
danska gagnrýnandann Thomas
Bredsdorff. ,,Kaos og kærlig-
hed“ (í flokknum Gyldendals
Ugleböger), sem fjallar um
nokkrar þekktustu íslendinga-
sögurnar frá nýjum sjónar-
miðum.
Markmið höfundar er, eins
og undirtitill bókarinnar gef-
ur til kynna („en studie i is-
lændingesagaers livsbillede“),
að skilgreina og skýra lífssýn
þessara sagna, það mynstur
sem liggur bak við þær. Upp-
runi sagnanna (heimildir, mót-
un o.þ.h.) skiptir hann því
engu máli. heldur aðeins sög-
urnar, sem fullburða heildir.
Hann tekur það þess vegna
fram þegar í upphafi að hann
taki enga afstöðu í deilum milli
fylgismanna sagnfestukenning-
arinnar og bókfestukenningar-
innar. Síðar skilgreinir hann
verkefni sitt svo:
„Einhvern tíma hefur maS-
ur skrifað sögu, sem myndar
heild — hvaðan sem hann hef-
ur fengið iorm sitt og efni —
og þessar skipulögðu heildir
hljóta að hafa verið svar við
einhverjum þáttum í samtíð
skrifaranna, fyrst þær fengu
þann hljómgrunn. sem fjöldi
sagnanna og afskriftanna ber,
vitni um. Hver sem tilurð ís-
lendingasagnanna hefur verið,
hafa þær veri’ð bókmennta-
verk, sem gegndu vissu hlut-
verki á sínum tíma. Spuming-
in er því, hvernig hafa þær
getað gegnt þessu hlutverki?
Við hvað eru höfundar að
ganga á hólm? í hverju er sam-
spilið milli sagiianna og ritun-
artima þeirra og þjóðfélagsað-
stæðna bá eiginlega fólgið?“
(bls. 119). \
Thomas Bredsdorff svafar
þessum spurningum með því að
kanna mynstur nokkurra helztu
sagnanna. Hann telur að raun-
verulegt efni þessara sagna sé
ekki einstaklingurinn, sálarlíf
hans, tilfinningar og innri bar-
átta. heldur. íslenzkt þjóðfélag.
þróun þess og innri spenna, og
lausn þessarar spennu. Höfund-
ur Laxdælu hafi t.d. ekki mik-
inn áhuga á innrí tilfinningum
Kjartans og Guðrúnar (sem
franskur samtímarithöfundur
hefði sennilega haft mikinn á-.
huga á að lýsa og kanna) en,
því meiri áhuga á þeim at-
burðum, sem hlutust af ástum
þeirra í Laxárdalnum. Hann
kallar því þetta efni sagnanna
„myten om landet".
Aðalefni sagnanna eru við-
sjár innan lítils félagshóps eða
byggðar. Þessar viðsjár geta,
að sögn Bredsdorffs, verið
tvenns konar og af tveimur
róturn runnar. Á yfirborðinu er
driffjöður þeirra venjulega fé-
gimd, valdafíkn og framagimd
innan þjóðfélagsins, sem leiða
til árekstra. Þeir magnast vegna
viðkvæmrar sómatilfinningar
söguperspnanna og endalok
þeirra og miðpunktur er hefnd- :
in. Þetta „sagnmynstur" (sem
. Bredsdorff kallar „fyrra
mjmstrið") er gamalkunnugt.
því að það var skilgreint fyrir
löngu og því hefur oft verið
lýst. En bak við það er ann-
að „mynstur" (,.hitt mynstrið")
sem kann að koma ýmsum les-
endum sagnanna meir á óvart.
Driffjöður þess er kynhvöt. sem
hlýðir ekki reglum þjóðfélags-
ins heldur flæðir yfir bakka og
veldur óförum og upplausn. oft
miklu síðar og á allt öðrum
stað í þjóðfélaginu. Bredsdoi-ff
telur að þegar harmleikurinn
verður mestur í sögunum stafi
það af því að þessi tvö mynst-
ur falla saman og virka í sömu
átt.
Bredsdorff skilgreinir seinrta
mynstrið fyrst í forleik E.gils
sögu, sögunni af Þórólfi Kveld-
úlfssyni. Efni hennar eru deil-
ur Þórólfs og Haraldar hár-
fagra og þær hafa verið skýrð-
ar á ýmsa vegu. Bredsdorff s>m-
ir fram á a'ð breytni beggja
aðila er rökrétt út frá sjónar-
miiði hvors um sig: Hvor lifir
í sínum heimi og það eru eng-
in innri rök sem gera árekst-
ur ómflýjanlegan. Undirrót
deilnanna er hvorki valdafíkn
Þórólfs né öfund konungsins
heldur rógur Hildiriðarsona. Og
hann stafar af því að Þórólfur
situr uppi með föðurarf þeirra.
Björgólfur faðir þeirra, kynnt-
ist móður þeirra á gamals aldr:-
og gerði til hennar „lausabrúð-
kaup“. Hildiriðarsynir voru því
taldir óskilgetnir og arfurinn
eftir Björgólf féll í hendur Þór-
ólfs við kvonfang hans. Þannig
leiða ótímabærar ástir Björg-
ólfs, sem falla ekki inn í,
ramma þjóðfélagsins. til falls
Þórólfs löngu síðar samkvæmt
miskunnarlausum rökum.
Bredsdorff finnur samskonar
mynstur í ýmsum öðrum sög-
um, einkum Laxdælasögu, Gísla
sögu og Njáls sögu. og er rök-
semdafærsla hans of flókin til
að unnt sé að endursegja hana
hér í smáatriðum.
En þegar hann rannsakar
þessar sögur, leggur hann þó
mesta áherzlu á annað: „þjóð-
söguna um ísland". Hann bend-
ir á það að afleiðingar ,,hins
mynstursins“ í Laxdæla sögu
séu ekki þær sömu alls stað-
ar. Sagan spannar yfir þrjár
kjmslóðir, og í fyrstu kynslóð-
inni eru viðsjárnar ektki al-
varlegi-i en svo, sð góðgjamir
rnenn geta jafnað málin. En
þær aukast síðan með hverri
kynslóð unz þær leiða að lofc-'
um til blóðugs harmleiks sem
enginn fær spomað við. Á
sama tíma veriður breytni
manna sífellt verri og mátt-
leysi laga og reglna þjóðfélags-,
ins til að ráða bót á því æ
augljósara. En sjóndeildar-
hringur Laxdæla sögj nær yf-
ir stærra svæði en þessa sið-
ferðilegu hnignun. Sagan hefst
með hinni heilsteyptu land-
Framhcld á 13 síðu
0G
UPPLAUSN