Þjóðviljinn - 29.04.1973, Side 7

Sunnudagur 29. aprll 1973. ÞJÓDVILJINN — SÍÐA 7
Ef hugmyndir afbrotafræðingsins um hin smáu
form og sjálfstjórn þeirra gilda, þá skulum við varast
miðstjórnarvald og Breiðholtsvöxt!
Refsistofnanir hafa ekkert aö segja I baráttunni gegn afbrotum, heldur þjóöfélagsgeröin sem menn kjósa sér — eöa sætta sig viö.
Er fyrirmyndin ef
til vill á íslandi?
í tilefni
af
íslands
fyrirlestrum
Nils
Christie
SÍÐARI GREIN
Hvernig stendur á afbrotum?
Er það spurning um einstakling
eða spurning um þjóðfélag?
bað er vist helzti véfréttarlegt
svar að segja að þetta sé spurn-
ingin um einstaklinginn i þjóðfé-
laginu, en það gæti falið það i sér,
að búast mætti við meiri afbrot-
um eftir þvi sem einsemd ein-
staklingsins er meiri og vald
þjóðfélagsins meira.
Refsikerfið heldur
ekki niðri afbrotum
Nú vil ég ekki hætt mér lengra
út á þennan hála is og sýkna Nils
Christie strax frá þvi að hafa sett
nokkrar ranghugmyndir inn i
minn koll um þetta. Hann sneiddi
einmitt hjá þvi að ræða þessa
spurningu og hefur vafalaust tálið
réttilega að ég hygg, að hún gæti
ekki tilefni til nógu frjórrar um-
ræðu. Hann lét nægja að visa til
þess, að i heimalandi sinu, Nor-
egi, hefði tala afbrota sveiflazt á
milli ákveðinna efri og neðri
marka allt frá þvi snemma á 19.
öld. Hann likti þessu við sjálfvirk-
an hitastilli: þegar afbrotin voru
komin nógu langt niður, koma
ákveðnir kraftar i þjóðfélaginu til
sögunnar og ýta þeim upp aftur,
og i ákveðinni hæð koma aðrir
kraftar og þrýsta þeim niður á
við. Hér er einfaldast, sagði
Christie, að halda sig við þessar
staðreyndir um sveifluhreyfing-
una á hlutfallslegri tölu afbrota-
manna gegnum tiðina. En aftur á
móti hefur réttarfarskerfið staðið
i stað þennan tima (miðað við
ibúatölu), dómurum jafnvel
fækkað.
Og nú er rétt að leysa strax frá
skjóðunni um skoðun Nils Christi-
es á samhenginu milli starfsemi
réttarfarskerfisins og tiðni af-
brota: Hann heldur þvi fram að
þarna sé.ekkert beint samband á
milli! Fangelsanir og refsingar
hafi ekkert að segja til að halda
niðri tölu afbrota eða fæla menn
frá þvi að drýgja ólöglegan
verknað. Þessi ályktun er m.a.
studd tölfræðilegum rökum um
áðurgreindar stærðir. Og það er
ekkert minni maður en einn af
fremstu félagsfræðingum Noregs
og afbrotafræðingum heimsins
sem segir þetta (athugum að
Noregur er og hefur lengi verið
stórveldi innan félagsfræðinnar).
En svo má segja þeim til hugg-
unar sem trúa á dómstóla og
straff, að Christie neitar að sjálf-
sögðu ekki tilvist réttarfars-
kerfisins sem hluta af þjóðfélag-
inu. Og einmitt með þvi að vera
hluti af allri félagsgerðinni hefur
það áhrif á mannlega starfsemi
og þá afbrotin sem annað. Þetta
er semsé samsettara en menn oft
halda. (Ég hef séð Christie minn-
ast á það i eldri ritgerð, að af-
brotamaðurinn er með nokkrum
hætti nytsamlegur i þjóðfélaginu,
bæði vegna skemmtunargildisog
til að „betri” menn geti skellt
skuldinni á einhvern sýnilegan
óvin sem ekki ber hönd fyrir höf-
uð sér. Og ef þetta er svona, er
okkur þá virkilega umhugað um
að útrýma fyrirbærinu?).
Félagslegt aðhald
af nágrenni og
umgengni þýðingarmest
Svo er hér rétt að vikja að þvi
atriði, að það eru fleiri með eftir-
litshlutverk en lögreglan ein. Við
erum alltaf að lita eftir hvert
öðru, segir Christie, og stýra
hvert öðru. Á máli félagsfræðinga
mun fyrirbrigðið heita félagslegt
taumhald eða aðhald. Fólk örvar
hvert annað, heldur aftur af hvert
öðru, hvetur til athafna eða at-
hafnaleysis með hinum fjöl-
breytilegasta hætti. Þetta er ekki
aðeins gert með orðum, heldur
með likamsstellingum, svip-
brigðum og öðru fasi. Hegðun
þess sem maður hefur náið sam-
neyti við, hlýtur að hafa mikil
áhrif á sjálfan mann — og öfugt.
Þetta taumhald sem skapast af
persónulegu samneyti kallast
fyrstu gráðu taumhald, og það er
miklu mikilsverðara i sambandi
við þá afbrigðilegu hegðun sem
leitt getur til lögbrota, heldur en
annarrar gráðu taumhaldið, þ.e.
af hálfu þar til settra sveita og
stofnana, lögreglu og réttarfars.
Hvort tveggja er, að ekkert
þjóðfélag hefði efni á þvi að af-
nema fyrstu gráðu taumhald, þvi
þá yrði byrðin af þeim sem eiga
að sjá um annarrar gráðu taum-
haldiðsvo óbærilega stór. Og hitt,
að slikt ástand er absúrd og
óhugsandi, þjóðfélagið er þvi að-
eins, aö sambandið milli fólks sé
á stigi fyrstu gráðu taumhalds i
einni og annarri mynd.
Þetta heyrir vist til barnaskóla-
lærdómum félagsfræðinnar, en er
nauðsynlegt að hafa i huga þegar
vikið er að hinni miklu aukningu i
afbrotum sem orðið hefur i Nor-
egi siðustu 10 árin.
Eru islendingar að ganga
inn i stækkunarvöxtinn?
Nú eru afbrotin nefnilega hætt
að sveiflast innan sinna gömlu
hóflegu marka. Þau geysast upp
úr öllu valdi og eru langtum meiri
nú, en þau hafa nokkru sinni áður
verið.
Hvernig stendur á þessari
breytingu? Þetta er aðalspurning
Nils Christies i afbrotamálunum,
en eins og hann segir sjálfur:
Godt spurt kan være bedre en
svart— að spyrja vel er jafnvel
betra en hafa svarið.
En nú vill svo vel til, að Christie
hefur tilgátu að svari sem er
ákaflega jarðbundið ákveðnum
einkennum norsks þjóðfélags,
einkennum sem eiga sér glögga
samsvörun á Islandi og hljóta þvi
að koma okkur mikið við. Og
þetta lýtur að þjóðfélagsþróun
sem tengist umskiptum á mörg-
um öðrum sviðum en afbrotasvið-
inu (t.d. ekki siður varöandi bók-
menntir, félagsstarf — eða þá
stjórnmál).
I fyrstu gæti manni virzt að
Christie væri að slá út i aðra
sálma. Hann fer að tala um vöxt
mannfélags, tvenns konar form
hans eða gerðir, afleggjara og
stækkun.
Afleggjaragerðin af vexti er
það, þegar flutt er og hin gamla
skipan er tekin upp á nýja staðn-
um. Hann er mótaður i mynd þess
gamla en er frá honum skilinn.
Þetta form var lengi rikjandi.
Byggðin færðist út, gamla smiðj-
an annar ekki lengur verkefnun-
um. Þá sezt nýr smiður að með
sina smiðju þar sem allt er eins
og i hinni sem fyrir var.
En nú er stækkunargerð vaxt-
arins að leysa afleggjarann af
hólmi. Þá er bætt fyrir hvern ein-
stakan þátt þeirrar heildar sem
fyrir var. Stækkunarvöxtur er t.d.
þegar smiðurinn fer að ráða fleiri
smiði inn i smiðjuna til sin og
kemur sér upp verkstæði. Seinna
stækkar það upp i verksmiðju,
siðan verður úr þvi stórfyrirtæki
með mörgum tengdum vinnu-
stöðum, og að lokum gefur það
tilefni til stofnunar þjóðlegs auð-
hrings.
Þá er skemmst frá þvi að segja,
að iðnaðarþjóðfélag okkar daga
er af stækkunargerðinni.
Hlutverkin leysa
persónur af hólmi
En við þessar þjóðfélagsbreyt-
ingar stækkunargerðarinnar
(sem Christie sagði að hefði fyrst
farið verulega að gæta i heima-
landi sinu á siðasta áratug)
breytist aðstaða manna. Fyrrum
voru menn fyrst og fremst
persónur, en nú hafa menn aðal-
lega með hlutverk að gera.
Ef árekstur varð milli manna
hérfyrrum (meðan vöxturinn var
af afleggjaragerð), gátu menn
látið dómarann úrskurða, eða þá
flutt burtu til.að leita samneytis
við aðrar persónur sem ekki
höfðu sömu galla. Smiðurinn
hefði gert annað tveggja af þessu
ef honum hefði ekki komið saman
við bakarann (ég leyfi mér að
smiða þetta dæmi úr efnivið
N.Chr., —hj.). En nú hittast menn
aftur á móti i hlutverkum sinum
(verksmiðjan sem vélaframleið-
andi fyrir brauðgerðina, fulltrúar
þeirra eru kannski starfsmenn
sama lögfræðifirmans!). Verði
nú árekstur milli þeirra aðila sem
menn hafa einhver hlutverk á
hendi hjá, þá eru það ekki lengur
persónur sem eigast við sem slik-
ar. Frá slikum árekstrum þýðir
ekki að flytjast burtu, það væri
gagnslaus flótti þvi áreksturinn
væri einnig fyrir á nýja staðnum.
Hér má einnig hugsa sér árekstur
milli persónu og hlutverks og
komast að svipaðri niðurstöðu.
Þetta hefur það aftur i för með
sér, að árekstrar milli manna
sem persóna hopa fyrir árekstr-
um milli stofnana, fyrirtækja og
annars ópersónulegs valds. En
um leið verða samskiptin manna i
milli fátæklegri en áður, ein-
staklingarnir eiga þess minni
kost að hittast sem heillegar
(tótal) persónur (i skólamála-
greininni i gær var vikið að tótali-
tetinu).
Einangrun frá eðlilegu
persónubundnu aðhaldi
Hér erum við komin að kjarna
vandamálsins. Einhver hefði
sjálfsagt talaö um firringu i nú-
tima þjóðfélagi, en ég heyrði Nils
Christie aldrei nefna það orð i Is-
landsfyrirlestrum sinum. En
þeim mun meira ræddi hann um
það, hvernig tækniþjóðfélagið og
stækkunarvöxtur þess gerði
tengsl manna á milli einhæfari og
snauðari að mannlegum gildum.
Af þessum sökum bregzt fyrstu
gráðu taumhaldið i svo stórum
stil. Menn eru of einangraðir til
aðeðlilegtaðhald náist. Við stefn-
um að þjóðfélagi þar sem fólk er
svo sem einskis virði fyrir annað
fólk, að þvi er þjóðfélagsformin
snertir. Og sá félagsfræðingur
sem hefur ekki vanizt þvi að horfa
á þjóðfélagið af kaldlyndi
stjörnuskoðarans hlýtur að hafa
af þessu hinar mestu áhyggjur.
Hafa enga æru að missa
A þessu þjóðfélagsskeiði hins
brestandi taumhalds er eðlilegt
að afbrot færist i vöxt. Þannig er
með ofbeldisbrot og náttúrlega
ýmis frjárréttindabrot. En þó
ekki hvaða brot sem er. Til að
mynda eru málshöfðanir út af
ærumeiðingum orðnar býsna
sjaldgæfar i Noregi. Menn hittast
nefnilega ekki lengur sem
persónur (með æru), heldur sem
leikendur i hlutverkum.
En stofnanir og stórfyrirtæki,
þurfa þau ekki að standa i mála-
ferlum sin i milli? Eða rikisvald-
ið, ákæruvaidið gagnvart þeim?
Reynslan sýnir að árekstrar
þarna eru oftast teknir til at-
Frh. á bls. 15