Þjóðviljinn - 06.12.1974, Blaðsíða 7

Föstudagur 6. desember 1974. ÞJÓÐVILJINN — StDA 7
laxveiðigöngur. Þetta taldi
Gunnar Thoroddsen sig geta full-
vissað Odd um siðar á fundinum
að væri hin mesta firra. Oddur
kvað bændur almennt vera sein-
tekna og lagði til að greinargóðir
menn yrðu valdur úr hópi
bænda til þess að heimsækja
málmblendiverksmiðjur i ná-
grannalöndunum. Þá myndu þeir
ef til vill sannfærast um að þær
væru eins hættulausar og fram-
sögumenn á fundinum h'éldu
fram.
Stefán Jónsson, alþm. spurði
Baldur Johnsen, hvernig hann
gæti verið svo sannfærður (sbr.
sjónvarpsviðtal á dögunum) um
að ekki væri kvikasilfur og blý-
mengun frá verksmiðjunni.
Stefán kvaðst hafa undir höndum
grein úr riti norskra náttúru-
verndarsamtaka, þar sem segði,
að yfir málmbræðslur legðist ó-
hreinsanlegt ský af kvikasilfri og
blýsamböndum, sem þéttist og
félli yfir stór landssvæði. 1 grein-
inni væri þvi haldið fram, að
sannað væri, að þetta úrfelli ylli
tjóni á ýmsum vatnadýrum.
Baldur Johnsen varð tvisaga i
þessu máli, en tók þó af skarið i
lokin og kvað mengun af þessu
tagi verða undir skaðsemismörk-
um i málmblendiverksmiðjunni.
Fleiri tóku i sama streng i
mengunarmálunum. Friðjón
Þórðarson, sýslumaður Dala-
sýslu, og Asgeir Pétursson,
starfsbróðir hans, lögðu báðir á-
herslu á að skýrari svör þyrftu að
fást við spurningum um mengun-
armál heldur en Baldur Johnsen
gaf á fundinum. Þótt þeir sýslu-
menn slægju ýmsa varnagla
mátti þó ráða af máli þeirra að
þeir væru hlynntir verksmiðju-
áformunum. Bjarnfriður Leós-
dóttir á Akranesi taldi ráðamenn
furðu bjartsýna á mengunarsið-
gæði bandariska auðhringsins.
Hún benti á að sildarmjölsverk-
smiðjan á Akranesi og Sements-
verksmiðjan á Akranesi væru
miklir mengunarvaldar þótt þau
væru alislensk fyrirtæki. Enda
þótt túlipanarnir undir Sements-
verksmið juveggnum hefðu
blómstrað vel i sumar eins og
Daniel Agustinusson, forseti
bæjarstjórnar, á Akranesi, hefði
haldið fram, væri Ingólfur
Daviðsson, náttúrufræðingur á
annarri skoðun. Hann hefði komið
á Akranes og rannsóknir hans á
trjágróðri á Akranesi bentu til
þess að hann væri að veslast upp
vegna mengunar frá sements-
verksmiðjunni. Bjarnfriður taldi
vist að Gunnari Thoroddsen yrði i
lófa lagið að kippa þessu i lag úr
þvi hann réði svo vel við Union
Carbide. Haukur Hafstað, fram-
kvæmdastjóri Landverndar, taldi
málflutning ráðherranna á fund-
inum dæmigerðan fyrir vinnu-
brögð ráðamanna til þessa i um-
hverfismálum. Hann kvað tima
til kominn að temja sér nýjan
hugsunarhátt og vinnubrögð i
umgengni við landið og kvað
greinilegt að þessi „siðbót” i
hugsunarhætti ætti sé sterkan
hljómgrunn meðal hins almenna
fundarmanns.
Siðasta orð
islenskra yfirvalda
Baldur Johnsen, læknir, þurfti
oft að koma i pontu til þess að
svara gagnrýni. 1 siðustu umferð-
inni benti hann á að islendingar
hefðu öll skilyrði til þess að setja
strangari kröfur i mengunarmál-
um en gömlu iðnaðarþjóðirnar.
Hann svaraði þvi að visu ekki
hvort miðað yrði viö bandarisku
lágmarksstaðlana, þegar afstaða
yrði tekin til þess hvort verk-
smiðjan fengi starfsleyfi. Fundið
var að þvi af nokkrum fundar-
manna, að samkvæmt lögum get-
ur heilbrigðiseftirlitið ekki tekið
afstöðu til þess hvort veita eigi
starfsleyfi fyrir verksmiðjuna
fyrr en um það verður sótt. Það er
ekki hægt að gera fyrr en alþingi
hefur samþykkt frumvarp um
málmblendiverksmiðjuna og
stofnun félags isl. rikisins og Uni-
on Carbide, er orðin að veruleika.
Vildu menn skilja það þannig að
ekki væri hægt að veita eða neita
rekstrarleyfis fyrr en það væri
um seinan. Baldur Johnsen lagði
þá áherslu á að treysta yrði Isl.
embættismönnum, sem falið væri
að segja siðasta oröið i þessum
efnum, til þess að gera það ein-
arðlega, og fullvissaði hann fund-
armenn um að hann hefði ekki
látið blekkjast ,,af sakleysissvip”
ráðamanna bandariska auð-
hringsins.
Almennar umræður
Af framansögðu má sjá að
mengunar- og umhverfismálin
voru efst i huga fundarmanna.
Ekki þar fyrir að synja, að miklar
umræður urðu um aðra þætti
málsins. Einar Valur Ingi-
mundarson, umhverfisverk-
fræðingur, hafði tekið saman
athugasemdir við skýrslu
viðræðunefndarinnar um orku-
frekan iðnað i 32 liðum, og dreift á
fundinum, Rakti hann þessar
athugasemdir, sem Jóhannes
Nordal, formaður nefndarinnar,
svaraði sfðar á fundinum. Ekki er
rúm til þess að tiunda hér öll þau
atriði sem fram komu i þessum
umræðum, en ræða doktors Jó-
hannesar var helst til þess fallin
að skýra málið fyrir fundar-
mönnum af hálfu þeirra sem að
þvi hafa staðið. Jóhannes gerði
grein fyrir þjóðhagslegum
forsendum verksmiðjunnar og
nauðsyn þess að renna fleiri
stoöum undir atvinnulifið. Hann
átaldi fundarmenn fyrir einhæfni
i umfjöllun málsins.
Nokkrir fundarmanna vöktu
máls á þvi að raforkuverðið til
auðhringsins væri hlægilega lágt
miðaö við það verð sem notendur
á lslandi þyrftu að greiða. Meðal
þeirra var Ingibjörg Bergþórs-
dóttir, húsfreyja I Fljótstungu á
Mýrum. Guðmundur Þorsteins-
son á Skálpastöðum taldi augljóst
að I þvi félagi sem til stæði að
stofna með auðhringnum væri
hagur Union Carbide tryggður I
hvivetna, en islendingar bæru
áhættuna.
Mikið var rætt um það hvort
stóriðjan myndi draga vinnuafl
frá landbúnaðinum eða efla hann
og sýndist sitt hverjum. Daniel
Ágústinusson, forseti bæjar-
stjórnar á Akranesi, sagði i sömu
ræðunni, að nauðsynlegt væri að
skapa tvö þúsund vinnufúsum
höndum á ári atvinnu með upp-
byggingu iðnaðar og að málm-
blendiverksmiðjan væri mikilvæg
I þvi sambandi og siðar, að vegna
þess hve fáir starfsmenn yrðu i
verksmiðjunni myndi hún engin
áhrif hafa til röskunar á
núverandi atvinnuháttum.
Séra Jón Einarsson kvaðst vera
fylgjandi þvi að ýmiss konar
iðnaður yrði rekinn I fjórðungn-
um ásamt hinum hefðbundnu at-
vinnugreinum til þess að gera at-
vinnulífið fjölbreyttara.
Hann kvaðst hinsvegar ekki
viss um að stóriðja væri það sem
hentaði best. Hann beindi spurn-
ingum til ráðamanna sem og
fleiri um það hvort ekki væri hægt
að nota innlend hráefni til fram-
leiðslu i Islenskum verksmiðjum
og nefndi þar til köfnunarefni,
perlusteinsframleiðslu og
glerullarframleiðslu úr
gosefnum. Jóhannes Nordal
svaraði þessu á þann veg að til
þessa hefði köfnunarefnisfram-
leiðsla með rafgreiningu ekki
verið talin arðbær og þvi ekki
talið ráðlegt að ráðast i nýja
áburðarverksmiðju. Nú hefðu
hinsvegar forsendur allar breyst
og byrjað væri fyrir alvöru að
kanna möguleika á nýrri
áburða rverksmið ju . Um
perlustein og framleiðslu úr gos-
efnum sagði dr. Jóhannes að hún
væri enn langt frá þvi að vera
arðbær.
Séra Jón Einarsson varaði
mjög eindregið við þvi að litið
væri á bændur sem annars flokks
stétt, eins og stundum virtist örla
á, og að ekki mætti láta þá gjalda
þess að sveitirnar væru smáar
einingar i þjóðfélaginu. Aður
hafði doktor Jóhannes varað
menn við þvi að lita einungis á
það að einhverjir kynnu að hverfa
úr landbúnaðarframleiðslu til
iöjustarfa, heldur þyrfti lika að
meta það til gildis, að margir
fengju þarna möguleika til
annarskonar starfa en áður hefðu
boðist.
Séra Rögnvaldur Finnbogason,
prestur- á Staðastað á Snæfells-
nesi, sagði fundarmönnum dæmi-
sögu af vitringunum þremur og
almúgamanninum félaga þeirra.
Þeirfyrrnefndu notuðu visku sina
til þess að lifga við ljón, en gáðu
ekki að þvi að forða sér eins og
almúgamaðurinn, áður en villi-
dýrið vaknaði i ljóninu. Þeirra
endalok urðu dapurleg, og séra
Rögnvaldur lagði út af sögunni á
þann veg að varlega skyldi
treysta hagspekingunum og sér-
Mývetningar og þingmenn á leið til Leirár I fyrradag. Staldrað við á Grundartanga og litast um i landi
Klafastaða, þar sem málmblendiverksmiðja rikisins og Union Carbide er ætlað að risa. Frá vinstri:
Þorgrimur Starri Björgvinsson, Jónas Árnason, Sigurður Þórisson og Stefán Jónsson.
Séra Jón Einarsson, i Saurbæ á
Hvalfjarðarströnd.
Baldur Johnsen, forstöðumaður
heiibrigðiseftirlitsins heldur á
lofti kvarsmola til fróöleiks fyrir
fundarmenn.
fræðingum, sem þylduyfir mönn-
um ágæti málmblendiverksmiðj-
unnar.
Höfnin á Grundatanga
Jóhannes Nordal sagði meðal
annars að við Grundatanga væri
liklega besta hafnarstæði á
landinu og það hefði einmitt verið
valið með stækkunarmöguleika
fyrir augum. Var það samdóma
álit ráðamanna að höfnin gæti
orðið arðbær i framtiðinni og
mikilvæg umskipunarhöfn, sem
yrði I eigu sveitarfélaganna á
svæðinu.
Gunnar Sigurðsson,
verkfræðingur, gerði grein fyrir
teikningum af höfninni. I þvi
sambandi spurði Brandur
Jónsson, bóndi á Katanesi, hvort
til stæði að stækka hafnarsvæðið
enn miðað við fyrirliggjandi
teikningar, hvort ekki hefði mátt
velja höfninni hentugri stað á
tanganum með tilliti til
umhverfisverndar og hvernig
vegalagningu yrði háttað. Tilefni
spurningarinnar var meðal
annars það að mælingamenn
höfðu stundað það nokkuð að
klkja með mælingatækjum sinum
inn i haughús Brands á Katanesi.
1 svari Gunnars kom fram að
margt er enn óráðið i sambandi
við nánari hönnun hafnar og
vegalagningu frá henni, en hann
staðfesti, að mælingamenn hans
hefðu ekkert átt með það að vera
að kikja inn i haughús Brands:
þangað hefðu þeir ekki átt neitt
erindi.
Á fundinum var nokkuð rætt um
unga fólkið og afstöðu þess til
stóriðju. Hún kom glögglega i
ljós, er Birgir Karlsson, kennari
við Leirárskóla, las upp ályktun,
sem samþykkt var af sjö
ungmennum á fundi i félags-
heimili Leirár- og Melahrepps 4.
des. sl. Þau eru öll búsett i hrepp-
unum sunnan Skarðsheiðar. 1
ályktuninni er þeirri stefnu
núverandi stjórnvalda að reisa
verksmiðju á Grundartanga
harðlega mótmælt, og þvi haldið
fram að hún myndi valda óbætan-
legu tjóni á náttúru og hefði i för
með sér mjög óæskileg áhrif á líf
Ibúa þessa svæðis. Loks skora
ungmennin á alla hugsandi ibúa
hreppanna fjögurra sunnan
heiðar að sameinast gegn drag-
bitnum.
Þingeyingaþáttur
Sigurður Þórisson frá Græna-
vatni I Mývatnssveit sagði
fundarmönnum i upphafi sinnar
ræðu, að hann hefði lagt á sig
langa ferð til þess að segja frá
reynslu mývetninga af Kisil-
iðjunni, sem gæti orðið borg-
firskum bændum viti til
varnaðar. Mýventingar hefðu
ekki gert sér grein fyrir þvi hvaða
áhrif á félagslif og umhverfi þeir
kölluðu yfir sig með þvi að
mótmæla ekki byggingu iðju-
versins. í kjölfar þess hefði fylgt
hvorutveggja, mengun hugans og
náttúrunnar.
Sigurður svaraði fyrirspurnum
frá fundarmönnum, meðal
annars frá séra Jóni Einarssyni
og skýrði nánar út félagsleg áhrif
af stóriðjurekstrinum i Mývatns-
sveit. Hann kvað greinilegt að
Kísiliðjan og það sem henni fylgdi
hefði stuðlað að tviskiptingu
sveitarinnar. Vonandi leiddi það
ekki til þess að sveitarfélagið
klofnaði, annarsvegar i sveita-
hrepp fámennan og hinsvegar i
þéttbýliskjarna.
Verksmiðjusvæðið væri á
tvennan hátt úr eðlilegum
tengslum við sveitina. t fyrsta
lagi ættu þeir sem þar vinna erfitt
með að taka þátt i félagslifi
sveitarinnar vegna vakta-
vinnunnar, og i öðru lagi kæmu
margir velmenntaðir starfsmenn
i Kisiliðjuna til þess að vinna sig i
álnir. Eftir tvö þrjú ár búsettu
þeir sig svo á þéttbýlissvæðunum
t.d. i Reykjavik. Þá kæmu nýir i
staðinn, sem ekki næðu að festa
rætur. Þá nefndi Sigurður að
bændur væru ekki samkeppnis-
færir við verksmiðjuna um kaup-
greiðslur og greiddu þar af
leiðandi ekki eins hátt útsvar.
Það væri þvi tilhneiging til þess
að lita á þá sem bónbjargarmenn
og annars flokks þjóðfélags-
þegna. Um „menningar-
neysluna” sagði Sigurður að hún
hefði ekki aukist við tilkomu þétt-
býliskjarnans. Sem dæmi um það
nefndi hann, að ungmenna-
félagið sem starfað hefði frá 1909,
væri nú klofið, og karlakórinn,
sem stofnaður var 1921, starfaði
ekki lengur. Ekki vildi þó
Sigurður kenna kisiliðjunni um
þetta alltsaman einni sér, en taldi
þó augljóst að hún hefði haft sin
áhrif.
Þá gerði hann að umtalsefni
erfiðleika þá, sem oft virtust vera
á þvi að ná eyrum embættis-
manna, og minnti á að þing-
eyingar hefðu orðið að gripa til
sprerigjunnar til þess að koma i
veg fyrir að allsendis óþörf
mannvirki eyðulegðu lifkeðju
Laxár og Mývatns.
Til Baldurs Johnsens beindi
hann þeim orðum, að leiðir
þeirra hefðu legið saman i
upphafi, en sér virtist sem eitt-
hvað hefði dofnað vilji hans til
þess að fylgja orðum sinum eftir.
Hann kvað það mikilvægt að hægt
væri að treysta á stofnanir eins og
náttúruverndarráð og
heilbrigðiseftirlitiðog að frá þeim
kæmu óhlutdrægar og greina -
góðar upplýsingar. Loks gerði
Sigurður það að umtalsefni, að I
sveitahreppum drykkju menn
með móðurm jólkinni þann
hugsunarhátt að samhjálp, sam-
vinna og samhugur væri aðal
mannlegra samskipta. 1 þvi lifs-
gæðakapphlaupi sem nú réði væri
mikil hætta á þvi, að frumskogar-
lögmálið væri látið ráða, og ekki
virtist þurfa margar isl. krónur
til þess að villa mönnum sýn,
hvað þá þegar asninn kæmi gull-
klyfjaður að borgarhliðunum i
gervi stóriðju.
Þorgrimur Starri Björgvinsson
frá Garði i Mývatnssveit beindi
orðum sinum til borgfirska
bænda og húsfreyja og verkafólks
i iðnaði og fiskiðnaði, en kvaðst
ekki eyða stuttum ræðutima
sinum á embættismenn, sem ekki
þýddi að ræaða við, né heldur
ræða um þjóðhagslega nauðsyn
stóriðju, sem væri hrein þjóð-
saga. Hann kvaðst vera á móti
stóriðju i hvaða mynd sem væri.
Henni fylgdi alltaf allskonar
mengun og vandræði. Starri
sagðist hafa orð eins færasta
náttúrufræðings landsins fyrir
þvi, að ekkert gæti bjargað
lifkerfi Mývatns nema krafta-
verk, sem væru orðin sjaldgæf i
seinni tið. Starri beindi þeirri
eindregnu askorun til borgfirð-
inga að þeir risu upp og snerust
gegn stóriðjuáformunum. Hann
eggjaði þá lögeggjan að sýna
samstöðu um að stöðva þessi
áform.
Fundarmenn gerðu mjög góðan
róm að máli Starrra og þeirra
mývetninga beggja og þökkuðu
þeim komuna um langan veg, þar
á meðal sýslumennirnir báðir. 1
fundarlok var þó vakið máls á þvi
af tveimur akurnesingum, að för
þingeyinganna hefði verið farin i
Frh. £ bls. 15