Þjóðviljinn - 06.12.1974, Blaðsíða 9

Föstudagur 6. desember 1974. ÞJÓÐVILJINN — SIÐA 9
Sagan 1 fortiö hlýtur sifellt að
lifa meö rikum hætti i vitund og
minni hvers manns sem eitthvað
lætur sig varða þann veruleik
sem hann býr við: — lika þjóð-
sagan, sem við þekkjum sem
ótrúlega næman aldarfarsspegil
þegar best lætur; hún sýnir okkur
oft i hnotskurn skilnlng, skoðun
eða óskhyggju alþýðu manna,
sem ekki sist varöandi fyrirbæri
sem henni sýndust stór — afar ill
eöa ágæt um venju fram. I þess-
um oröum töluðum á ég við þjóð-
söguna, alþýðusögnina, eina
hinna mörgu nafnlausu gjafa
fólksins, sem Jóhannes úr Kötlum
getur I Lofsöng um þá hógværu:
Á götu þessa fólks vii ég strá hin-
um nýju rósum
viö mildan þey:
sinu dýrasta hefur það vikið mér
flóttamanni úr spilltri veröld
— rek ég ljósagarnið rek ég ijósa-
dúkinn utanaf þess nafnlausu
gjöf-
Þvi miður er það ekki hin nafn-
lausa gjöf fólksins sem i dag er
vegin og metin af veruleikanum.
Alkunna er, og liklega aldrei
áþreifanlegra en nú, hversu rikj-
andi stétt tekst á leingri eða
skemmri tima aö ómerkja og af-
mynda merkingu orða og hugtaka
sér i hag, hremma i klær sér
óþægileg og andvig sannyrði og
svipta þau inntaki sinu, gera þau
að marklitlum umskiptfngum.
Dag hvern erum við minnt á,
hvernig fariö hefur um orð eins og
frelsi og lýöræði. Þarsem tal um
frelsi er tiðast gersneytt
skilgreiningu á þvi hverskyns
frelsi er I boði, til hvers eöa hverj-
um til handa — þarsem lýðræði
tekur á sig mynd lýökúgunar og
almennfngi er talin trú um að
hann sé féflettur og prettaður
samkvæmt umboði frá honum
sjálfum, — þar er gildi orðanna
svo komið að orðvarir höfundar
beita þeim með öfugum for-
merkjum eða fjaila um þau I háði.
tslendingar eru eingir eftirbátar
annarra I þeirri grein að smyrja
orð og hugtök ilmsmyrslum eða
tjöru samkvæmt timanlegum og
stéttarlegum þörfum, beita veru-
leika þeirra valdi. Margir hyggja
að þjóðin hafi þvl aðeins lifað af
eymdarárin i harðbýlu landi, að
hún átti sér dýrar bókmenntir,
leit þar I hillfngum fortlð sína og
drýgði vikingablóðið óspart með
hugmyndum um fullkominn
dreingskap, göfgi og siðgæöi.
Vafalaust er þar lifandi komin sú
þversögn þjóðsögu, er gerir
mönnum kleift aö stækka af
blekkingunni, kannski fyrst og
fremst I eigin augum.
Ég er einn þeirra manna sem
að sönnu leikur forvitni á lífi,
starfi og hugmyndaheimi þess
fólks, er fyrst sté af skipsfjöl á ts-
land, þá viði vaxið milli fjalls og
fjöru að sögn Ara prests; enda er
sllkt ævintýri sem landnáms-
sagan frábær eign.
Vlkingur virðist snemma óljóst
starfsheiti með feðrum okkar;
hinsvegar er ljós stéttaskipting
islenskra landnema, þarsem
höfðlngjar ráða lögum og lofum
fyrir hönd eignalitils eða allslauss
fólks, svo sem leiguliða, búðsetu-
manna, vinnuhjúa og þræla. Það
fólk sem hér stigur á land, er af
ýmsum toga, auðugt og snautt,
óviss en mikill fjöldi þess i áþján,
undir fjötri og svipu. Mörg fjálg-
leg málsgrein um frjálst sam-
félag á söguöld, er til skamms
tima fyllti minnlngu landnámsins
I sögubókum, og hleður utaná sig i
meðförum stélprúðra stjórn-
málahana, er af heimi þjóðsög-
unnar þeirra, — ekki þó endilega
af þvi aö Islendfngasögurnar hafi
logið aö þeim, heldur hinu
fremur, að þeir hafa gert sér far
um að lesa þessar ágætu bók-
menntir illa, og visvitandi
án tillits til sjálfs hreyfi-
afls sögunnár, þarsem and-
stæður stéttanna hafa tögl
og hagldir. Fyrir þessari blekk-
ingu liggja rök þeirrar borg-
arastéttar sem I sumar hélt
þjóðhátlð og lét i veðri vaka að
við, Islendingar, byggjum I dag
við frelsi, stéttleysi og félagsleg-
an jöfnuð, sem forfeður vorir
heföu uppgötvaö einhversstaðar á
hafinu milli Islands og Noregs. 1
framhaldi af þessu má drepa á,
að leingi var tiska meðal sagn-
fræðinga og siðan þeirra er á yfir-
borðslegan hátt hafa fært sér
fræði þeirra I nyt, ekki sist á há-
tiöum og tyllidögum, að forðast
umræðu um stéttagreiníngu og
Þorsteinn frá Hamri
AVARP
á samkomu stúdenta 1. des. 1974
félagsleg samskipti og gefa i skyn
með þögninni að hér hafi varist
kúgun Dana stéttlaust þjóðfélag
þarsem allir voru bróöurlegir
jafnlngjar. Utanveltu verða þá
staðreyndir á borð við þá, svo
dæmi sé tekiö af aðalstétt islensks
þjóðfélags, að gildur bóndi á
islenskan mælikvarða var fyrst
og fremst verktaki vinnuafls, sem
til að mynda sendi vinnumenn
sina i verið og hirti svo kaup
þeirra; hver sem ekki hafði yfir
að ráöa 10 kúgildum, hlaut að lúta
kjörum sliks vinnumanns ellegar
gerast hjáleigubóndi ef kostur
var, kostur sem fátt haföi fram-
yfir stöðu vinnumannsins annað
en kofahró og ef til vill kú með til-
heyrandi grasnyt. Við lok 17.
aldar voru meira að segja 94%
bænda á lögbýlum leiguliðar, og
leiga fyrir kvikfénað var oft svo
há að eignalaus lögbóndi var oft
ver stæður en hjáleigubóndi eða
vinnuhjú. Þannig var Islenska
bændastéttin innbyrðis og sér i
lagi miklu sundurleitari en marg-
ur hefur án athygli hugleitt, og er
þó stiklaö á stóru; þó ég drepi á
þetta-kýs ég fremur að vikja tal-
inu að hlutum sem okkur standa
nær I tima.
A fyrri öld stigu ljóð skáldanna
i fágæta hæð vegna hugsjónalegr-
ar samstöðu meö frelsishrærfng-
um álfunnar og hinum frjóu hug-
myndum þeirra tima um ættjörð,
þjóðerni og þjóðleg afrek, List
þeirra hafði félagslegt og strlð-
andi inntak, og liðs þeirra naut
við I rikum mæli þegar róttækir
baráttumenn sóttu fram til þjóð-
frelsis. Þess tók að gæta fljótlega
uppúr 1918 aö feingnu fullveldi að
valdastéttin tók af öllu afli að
hagnýta sér rómantlskar for-
tiðarhugmyndir sjálfstæöisbar-
áttunnar I eigin þágu. Síöan hefur
hún klifað á ættjaröarljóðum
skáldanna við óskyldustu tæki-
færi og kappkostað að endur-
skapa uppreisnarmanninn Jón
Sigurösson sem falskt einingar-
tákn I eigin mynd, — eins og sá
múmíusvipur klæðir hann nú vel,
eöa hitt þó heldur. Sannarlega
sker I eyru að heyra Jón Sigurös-
son leiddan til vitnis um nauðsyn
veru Islands I Nato, eða Jónas
Hallgrimsson leiddan til vitnis
um verðleika mángaraþjóð-
félagsins, þegar einhvern apakött
langar að vigja heildsölufyrirtæki
eða bilastæði.
Þegar sjálfstæðisbaráttuna ber
á góma, er minna hirt um ytri að-
stæöur, söguleg rök, heimsvið-
burðina sjálfa og þá vigstöðu
Danaáþjóðavettvángi er um siðir
geröi þeim Island lausara I hendi.
Einn sambandslaganefndar-
manna, Bjarni Jónsson frá Vogi,
var á sfnum tfma ekki uppnæmari
en svo fyrir hlutdeild islenskra
embættismanna aö fullveldis-
sigrinum 1918, að hann kallaði
hann „sofandans sigur”. Þann
sigur hefur siðan hillt uppi sem
Islenskan baráttusigur, enda
markaði fullveldið djúp spor i vit-
und þjóðarinnar; en athugandi
væri, hvort yfirborðsleg með-
höndlun þeirrar sögu við hátlðleg
tækifæri hefur ekki I nokkrum
mæli drepið I dróma viljann til að
skilja, varðveita og meta gildi
fullveldis og sjálfstæöis. Það
leiðir hugann áfram, - að stórvið-
burðum sem reyndust þjóðinni
örlagavaldar: heimsstriðinu
siðara og striðsgróöanum I kjöl-
far þess, sem kom til manna eins
og lukkupenlngur sem allir fundu
þó innst inni aö var penlngur af
þvi tagi sem ekki fól I sér sanna
verðskuldan. Um þær mundir
kom llka skýrast i ljós hinn raun-
verulegi skilningur og gildismat
forustumanna landsins á full-
veldinu. Lýðveldisstofnunin 1944
hafði ekki kostaöþá slika baráttu
að hún stæði undir þvi orði, og
1946 valdi borgarastéttin Islenska
kost uppgjafarinnar, gerði sér
hægt um vik og afhenti erlendri
rikisstjórn hluta af landinu.
Sfðari fullveldisafsöl af sama
toga eru, sem kunnugt er, skil-
getin afspreingi þessarar upp-
gjafar. Með betlihugarfari hins
feita þjóns var geingiö á vald
þeirri nýlendustefnu sem svo
hefur verið best lýst, að hún
„þurfi fyrst að útrýma sjálfsvit-
und þeirra þjóða sem viö er að
etja, allt þar til þær fara að
blygðast sln fyrir sjálfar sig”.
Vott þess, hvernig þjóðir byrja
fyrir alvöru að blygöast sln fyrir
sjálfar sig, sáu menn I hnotskurn
nú á hátiðarárinu I smánarbeiðn-
um Varins lands og Frjálsrar
menningar, skinandi rökréttum
ávexti afsalspólitikur undan-
geinginna áratuga. Hinn beiski
veruleiki og vald hinnar þjóð-
sögulegu blekkíngar standa nú
öndverö og i algleymtngi. Þegar
stór hluti islensku þjóðarinnar
hafði tekið undir beiðni um er-
lenda hersetu um ófyrirsjáanlega
framtlð^áframhaldandi hlutdeild i
alþjóðlegu ofbeldi heimsvalda-
sinna, þá var haldin þjóöhátið á
Islandi, og siðan endurnýjaöur
herstöðvasamnlngur við
Bandarikin.
Einginn skilji orð min svo, að ég
telji minningu landnáms ekki
þess veröa aö menn haldi hana
hátlblega i hjörtum sinum. Hitt
kom á daginn, aö hátiðin sú var
ekki skipulögð fyrir hvern sem
var, slst ef hann hélt á loft þeim
hugsjónakröfum sem helst kynnu
að eiga skylt við hugmyndir um
fullveldi og sjálfstæði, til að
mynda hlutleysisákvæðinu frá
1918, sem fulltrúar islensku
borgarastéttarinnar brutu um
leið og þeir sáu sér fyrst færi. Á
hinum hátiðlegu stundum viða
um land i sumar hefði margur
kosiö að heyra fleira um stöðu
okkar og vanda i nútið og framtíð,
einsog þau horfa við ótryggum
heimi; eða um hinn óbreytta
mann I sambúð sinni við landiö,
striði sinu viö innlend og erlend
valdboð, i stað mærðar um glæst
norrænt konúngakyn, sem fann
upp frelsið. Svariö við þeirri
þöglu ósk manna var kannski
það, þegar vikfngablóðið rann
fulltrúum valdboðsins svo áþreif-
anlega til skyldunnar að þeir
höfðu við orð að fleygja fólki fyrir
björg á Þingvelli við öxará. Þaö
vildi þó til að öðrum mönnum
mæltist öllu betur daginn þann á
Þingvelli, og veður var hið
fegursta, og eingin sála sást vist
drukkin. Svo mikið er þó vlst, að
ástæöa er til að óttast um margan
þjóðhátiðargestinn, að hann hafi
ekki verið undir áhrifum, þeim
sönnu áhrifum sem grlpa um sig
á góðri stund á góðum stað og
góöra vina fundi; — ég óttast, að
andi Varins lands hafi þar i of rik-
um mæli svifið yfir margri logn-
værri og sakbitinni sál. Auövelt er
að undanskilja þá, sem hófu með
hugsjónakröfum sinum heiður
landsins og æru til vegs á Al-
mannagjárbarmi: Herinn burt —
Island úr Nató.
Góðir áheyrendur, þjóðsagan
sem við fjöllum um i dag er illu
heilli ekki sagan af Sigriöi Eyja-
fjaröarsól eða Sæmundi fróöa, —
hún er ekki hin nafnlausa gjöf
fólksins, þess fólks sem Jóhannes
úr Kötlum kvað um sem „upphaf
sitt, endi og von” og minntist
þannig, svo ég vitni aftur i Lof-
söng hans um þá hógværu:
Sannarlega lifir þetta fólk ekki á
einu saman brauði:
stundum á það ekkert brauð
stundum er allt brauðið tekiö frá
þvl
en það hiær þá bara að ræningj-
anum eða grætur kannski dálitið
og segir:
ojæja blessaður auminginn!
og kýs hann svo á þing honum til
veröugrar háðungar
— svona góölátieg er þess hefnd
Nei, þeim mun nær sem okkur
dregur I tima, er þaö einmitt
þjóðsaga ræningjans, helgisagan
sem hann hefur i blekkíngarskyni
ofið utanum eina höfuðskömm,
sina eigin. Sú þjóðsaga annars-
vegar og veruleikinn blákaldur
hinsvegar hafa ef til vill aldrei
staöiö jafn átakanlega öndverð og
á þessu minnlngarári, og þaö i
teinglsum viö þau málefni sem
mestu varöa þegar fullveldis er
minnst 1. desember.
Frá samkomunni f Háskólabió.