Þjóðviljinn - 13.04.1975, Blaðsíða 13

12 SIÐA — ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 13. apríl 1975.
Höfundur þessarar grein-
ar eru Neil McMahon, kenn-
ari við gagnfræðaskólann á
Akranesi. Hann hefur verið
hér á landi um nokkurt
skeið, fyrst sem íslensku-
nemi við Háskóla íslands,
nú í vetur á Akranesi. Hann
er annars frá Limerick, bæ
á írlandi, ámóta stórum og
Reykjavík er. Hann var við
háskólanám í heimalandi
sínu— las sögu og fornleifa-
fræði — áður en hann kom
hingað til lands. Neil
McMahon skrifaði með-
fylgjandi grein á ensku að
mestu, en þýðinguna gerði
Dagný Þorgilsdóttir.
Nýlenda
tvískipt
land
Fjölskylda I Donegal sem landeigandi hefur flæmt af jörö sinni (1880)
l aldaraðir hafa eng-
lendingar ráðir yfir ír-
landi. Allan tímann hafa
írar ekki látið af and-
spyrnu sinni gegn kúgur-
unum, þó baráttan hafi
verið hörð og bitur. Yfir-
ráð englendinga hafa tekið
mörgum þjóðfélags- og
efnahagslegum breyting-
um frá tímum lénsskipu-
lagsins til nútima síð-ný-
lendustefnu. Sama gildir
um baráttu íra, frá bænda-
uppreisnum undir forystu
héraðshöf ðingjanna, til
skæruliðastarfsemi Í.R.A.
á okkar tímum.
Margt dynur á okkur um
hin blóðugu átök á írlandi.
En til að skilja aðstæðurn-
ar f yllilega, er nauðsynlegt
að skoða sögu írlands, og
sjá hvernig hún tengist því
sem gerist nú. Það er ekki
aðeins nauðsyn að sjá hlut-
ina í sögulegu samhengi,
það verður að rannsaka
hinn efnahagslega grund-
völl sem vandamálið hvílir
á.
Fylgjandi grein hefur
þrjú aðal-viðfangsefni: 1.
sögulegur bakgrunnur sem
sýnir hvernig yfirráð
enskra koma til. 2. Irsk
andspyrnuhreyf ing,
hvernig hún aðhylltist lýð-
veldisstefnu. 3. Ýtarleg
greinargerð um írland nú-
tímans.
Gras og auður
í meira en nlu aldir hafa eng-
lendingar beitt ofbeldi á trlandi.
Upphaf þessara afskipta má
marka meö innrás herflokka nor-
manna árið 1167. 1 krafti yfir-
burðar hernaðar tækni lögðu þeir
fljótlega mikið af landinu undir
sig. Friðrik Engels sagði: „írland
má telja fyrstu nýlendu breta”.
En I aldanna rás hafa Irar ekki
látiðaf mötspyrnu sinni, sem þeir
hófu undir forystu höfðingja sinna
gegn innrásarliðinu.
Á sextándu öld urðu breytingar
á yfirráðastefnu englendinga á
írlandi. Tudor einvöldunum,
einkum Elisabetu, var vegna
þrýstings vaxandi borgarastéttar
mikið i mun að bæla alla mót-
spyrnu á trlandi og gera landið
arðbært enskum fjárhag. Þegar
hernaðaraðgerðir höfðu ráðið
niðurlögum mótspyrnumanna og
stökkt innlendum höfðingjum á
flótta, innleiddi Elisabet hina ill-
ræmdu efnahagsáætlun sina
„Plantation Policy”. Sú fólst i þvi
að flytja ira með valdi af jörðum
sinum og setja i þeirra stað kon-
ungsholla breska mótmælendur.
Elisabet vissi að með þvi að nema
eignarhald á landinu frá irum,
yrðu þeir fátækir, valdalausir og
ófærir um frekara viðnám. En hin
frjósömu graslendi trlands urðu
nú ómetanleg uppspretta auðs
enskum til handa.
Þessari áætlun varð mest á-
gengt I Ulster (núverandi Norður-
trlandi). Arið 1610 voru þúsundir
irskra bænda annað hvort drepnir
eða hraktir af jörðum sinum og
þær endurbyggðar innflytjendum
frá Englandi og sér i lagi Skot-
landi. trar höfðu aldrei tekið mót-
mælendatrú, heldur héldu tryggð
við Róm og aðgreindu sig þannig
enn frekar frá Englandi. Hinir
nýju innflytjendur mótmælenda
komu ár sinni fljótt fyrir borð og
komu upp blómstrandi, sjálf- (
stæðu samfélagi. trum, sem þeir
höfðu ýtt úr vegi, sýndu þeir
fyllsta fjandskap og tortryggni.
Ensk yfirvöld gerðu stöðugt sitt
ýtrasta til að skerða stöðu inn-
fæddra íra, gera þá að fávfsum og
litilsmegnugum þrælum. 1695
innleiddu þau lög á trlandi,
„Penal Code” sérstaklega ætluð-
um til að svipta kaþólska irana
öllum grundvallarmannréttind-
um. Aberandi eru lög þar sem
öllum irskum kaþólikkum var
bannað að eiga land sem nokkru
næmi, bannað að gegna opinberri
stöðu, hvað þá ganga I herinn.
önnur lög voru sett til höfuðs
irska tungumálinu, siðvenjum og
menningu. Það er athyglisvert að
þessi lög voru ekki af trúarlegum
toga spunnin. En trúarbrögð urðu
handhægt verkfæri i höndum
hinnar rikjandi stéttar mótmæl-
enda, til viðhalds efnahagslegum
forréttindum sinum. Undir þess-
um kringumstæðum var upp-
reisnarandi alls fjölda ira auð-
vakinn, sem t.d. staðfestist i upp-
reisnartilrauninni 1798.
Þessi uppreisn kom til með að
hafa sérstakt gildi fram yfir þær
fjöldamörgu sem gerðar voru, þvi
þá kynntust irar byltingarkennd-
um hugsjónum lýðveldisstefn-
unnar. 1 fararbroddi voru sam-
tökin „United Irishmen” sem
höfðu jafnvel upplýsta mótmæl-
endur i röðum sínum. Þó að upp-
reisnin mistækist varð lýðveldis-
hugsjónin áfram grundvöllur
allra seinni tima byltingarhreyf-
inga á trlandi, þar á meðal I.R.A.
Til að vinna gegn þessari lýð-
veldishyggju stuðlaði enska
stjórnin að stofnun Orange Order,
hinnar illræmdu reglu konung-
hollra mótmælenda, sem starfar
enn. Reglan hóf þegar viðtækar
ofsóknir á hendur hinum
kaþólsku lýðveldissinnum og
varð ábyrg fyrir miklu af þeim
trúarflokkailldeilum sem enn
hrjá ira. Svo minnst sé orða Sir
Robert Peel, hins „mikla” enska
stjórnmálamanns á 19. öld þegar
mótmælendur og kaþólska bar á
góma: „Ég vona að þeir verði
alltaf sundraðir. Listin er að
halda þeim þannig, en þó i friði,
eða réttara sagt ekki i striði við
hvorn annan”. Þannig hefur
valdastéttin viljað halda verka-
lýðsstéttinni sundraðri.
Hungursneyðin
Á 19. öld urðu miklar þjóðfé-
lagslegar og efnahagslegar
breytingar á trlandi. Fyrir 1846
varð þar breyting á með afnámi
kornlaganna. Á Englandi var
millistétt iðnrekenda nú ráðandi,
og England varð aðalland frjálsr-
ar verslunar. Landeigendurnir á
trlandi urðu ófærir um að keppa á
hinum frjálsa markaði og skiptu
snögglega frákornyrkju til fóður-
grasræktar. Við framkvæmd
þessa hröktu þeir með harðneskju
hundruð þúsunda leiguliða af
jörðunum, þvi allt land átti að
leggja undir fóðurgrasræktina.
Til að auka enn þessa ógæfu al-
þýðunnar brást kartöfluuppsker-
an árin 1845-1848, sem annars var
aðal fæðan. Þannig lagðist allt á
eitt til að orsaka ofboðslega hung-
ursneyð. Arið 1841 voru irar 8
miljónir en 1866, eftir blóðtöku
hungursneyðar og nauðug brott-
flutnings, voru þeir 5 1/2 miljón.
1 grein i þýska Neue Oder Zeit-
ung skrifaði Karl Marx: „Þessi
landbúnaðarbylting er eftirgjöf
irska landbúnaðarins gagnvart
englendingum, kerfi smáleigu-
jarða vikur fyrir kerfi stórleigu-
jarða, samhliða þvi að gamlir
landeigendur vikja fyrir nýju
auðvaldi. Irlandi er breytti.
stærsta graslendi englendinga.”
Marx og Engels sýndu. báðir á-
kafan áhuga á irlandsmálum og
töldu vandamálin liggja i ástandi
landbúnaðarmála, þ.e. arðráni á
bændastéttinni af erlendum land-
eigendum.
Fenians
Hinar miklu breytingar i land-
búnaði höfðu lika áhrif i Ulster,
þar var landið ekki fallið til land-
búnaðar. Hin efnaða borgarastétt
mótmælenda lagði fram fjár-
magn og heimamarkað fyrir
ört vaxandi iðnað. Iðjuhöldar af
mótmæléndatrú fluttu sig nú frá
Suður-lrlandi til Ulster og með
sér vissa endurnýjun, komu upp
t.d. llnverksmiöjum, skipa-
smiðastöðvum og kaðalgerð.
Eðlilega flykktust nú landlausir
Irskir kaþólikkar lika norður,
einkum til Belfast, til að verða sér
úti um vinnu i þessum verksmiðj-
Ensk yfirráð og andspyrnuhreyfing
Sunnudagur 13. apríl 1975. ÞJÓÐVILJINN — SÍÐA 13
um. Þrátt fyrir það, að verka-
menn mótmælendatrúar nytu
lagalegra forréttinda og hlunn-
inda fram yfir kaþólska, þurftu
þeiraðkeppa um vinnu.Þarsem
kaþólskir seldu vinnuafl sitt ódýr-
ara, spruttu upp bitrar erjur milli
trúflokka.
Hræðileg fátækt fólksins slökkti
ekki glóð lýðveldishugsjónarinn-
ar frá 1798. Árið 1858 stofnuðu
byltingarsinnar með sér samtök
þekkt sem Fenians eða I.R.B.
(Iris Republican Brotherhood).
Ólíkt fyrri byltingarhreyfingum
voru meðlimir þessarar nær ein-
göngu úr alþýðustétt: smábænd-
ur, verkamenn, búðarmenn og
handiðnaðarmenn. Stuðningur
kom lika frá hinu „nýja írlandi”
sem fólksflutningar úr landi
höfðu skapað i Bretlandi og Ame-
riku. Hreyfingin hafði marga
galla. I fysta lagi einskorðaði hún
sig við eitt takmark: sjálfstæði,
og áleit hvaðeina annað, jafnvel
endurbætur á jarðnæðiskerfinu,
óþarfa frávik. 1 öðru lagi skipu-
lögðu þeir sig leynilega, og
stefndu að þvl að vinna sjálfstæði
frá bretum með vopnaðri bylt-
ingu. En einangrun þeirra og
leynd kom þeim um koll, þvi þeg-
ar byltingartilraun þeirra átti sér
stað 1867, var þjóðin ekki reiðubú-
in til stuðnings, upplýsta, skipu-
lagða fjöldahreyfingu skorti.
Það er eftirtektarvert að at-
huga tengslin milli Fenian-hreyf-
ingarinnar og 1. Alþjóðasam-
bandsins, sem stofnað var um
sama leyti.
Frá upphafi sýndi Alþjóðasam-
bandið virka samstöðu með írsku
uppreisnarmönnunum. Engels
hjálpaði þeim fjárhagslega og Al-
þjóðasambandið i Englandi og
Ameriku safnaði háum upphæð-
um til hjálpar hinum fjölmörgu
meölimum Fenian sem bresk yf-
irvöld fangelsuðu. Marx varð tíð-
rætt um Irlandsmál og var yfir
sig hneykslaður á hinum svins-
lega ruddaskap sem enskir kapi-
talistar sýndu „sem álita sig
mannúðlega en meðhöndla póli-
tiska fanga úr Fenian-hreyfing-
unni eins og væru þeir morðingj-
ar, stigamenn, peningafalsarar
og kynferðisglæpamenn”.
En þrátt fyrir misheppnaða
uppreisnartilraun og fangelsun
fjölda meðlima sinna hélt I.R.B.
áfram baráttunni, neðanjarðar.
Páskauppreisnin
Er dró að aldamótum, fór bylt-
Black and Tans var liö þaö
kallaö sem enskir sendu til
trlands 1919-1921.
ingarhyggja Fenianhreyfingar-
innar að vikja fyrir ihaldssamri
löglegum hreyfingum sem kröfð-
ust sjálfstæðis trlands. Á ára-
tugnum fyrir og eftir aldamótin
tók verkalýðshreyfingin að láta
að sér kveða I irskum stjórnmál-
um. Æ fleira fólk flutti úr sveitum
og hóf launavinnu I iðnaði, eink-
um i Dublin og Belfast. Iðnvæð-
ingin hafði margt meinið i för
með sér. tbúar Dublin bjuggu við
mestan fæðu- og húsnæðisskort og
lægst laun i Evrópu. Loks 1896 var
sá flokkur er barðist fyrir hags-
munum verkamanna stofnaður:
Irski sósialiski lýðveldisflokkur-
inn, undir forystu marxistans
James Conolly.
Irskt auðvald þróaði nú með sér
innri aðstæður, sem urðu hvað
augjósastar milli hinnar vel iðn-
væddu Belfast og hinsvegar
Dublin i suðri. Iðnrekendurnir i
norðri einbeittu sér fyrst og
fremst að skipasmlðum og lérefts
framleiðslu og vildu áfram
frjálsa verslun við Bretland, sem
var aðalmarkaður fyrir vöru
þeirra. Þvi vildu þeir halda þvi
sambandi sem tryggði þeim efna-
hagslega og pólitiska vernd. En i
Dublin var hinni rlsandi stétt
smáiðnrekenda mjög umhugaö
um að vernda heimaiönaö sinn
með innflutningsgjöldum og
höftum. Þeir vildu stjórn sem
mundi tryggja hag innlends
markaðar gegn erlendri
samkeppni. Einskonar endur-
varp þessara markmiða má sjá
I hinni anglo-írsku endurreisn
ibókmenntum þarsem ljóðskáld-
ið William Butter Yeats var i
fararbroddi. Hugmyndir hans
voru þjóðernislegar og aðskilnað-
arsinnaðar og voru þannig afl-
gjafi hinnar vaxandi þjóðernis-
hyggju. Þegar hitna tók i kolun-
um vegna þessa ágreinings end-
urnýjuðust sveitir I.R.B. og fyllt-
ust áköfum ungum þjóðernissinn-
um.
Eftir að fyrri heimsstyrjöldin
braust út, ákváðu I.R.B. upp-
reisn. Þeir tryggðu sér samvinnu
við James Conolly sem var einnig
að skipuleggja uppreisn, sem
hann vonaði að leiddi til gagn-
gerðrar þjóðfélagsbyltingar. I
sameiginlegri yfirlýsingu sinni
„The 1916 Proclamation” lögðu
þeir áherslu á rétt ira til að eiga
sjálfir landið og ráða málum sin-
um óhindraðir. Uppreisnin I april
1916 „Páskauppreisnin”, ein-
skoröaðist viö Dublin og stóð I
viku, þá var hún bæld niður af
englendingum. Allir leiötogar
hennar voru umsvifalaust skotnir
og þátttakendur sendir I bresk
fangelsi. Þetta var alvarlegt á-
fall, þvl dauöi James Conolly og
annarra leiötoga svipti byltingar-
hreyfinguna þeirri pólitlsku leið-
sögn er hún þarfnaðist svo mjög.
Innri andstæður
Það er eftirtektarvert hvað
Lenin hafði að segja um upp-
reisnina 1916: „Uppreisnin var
hetjuleg og mikilvæg á heims-
mælikvarða, þvi hún var svar al-
þýðunnar gegn heimsvaldastefn-
unni. En ógæfa ira liggur i þvi að
þeir risu of snemma, þegar bylt-
ing verkalýðs Evrópu var enn
ekki fullþroskuð.” Hin hrottalega
meðferð englendinga á uppreisn-
arforingjunum 1916 olli sterku
andsvari meðal ira, og frá 1919-
1921 rikti heiftúðug styrjöld (The
Anglo-Irish War).
Árið 1919 endurskipulagði
I.R.B. sig og kallaði sig nú I.R.A.
(Irish Republican Army). I.R.A.
varð mjög starfsamur alls staðar
i landinu og tileinkaði sér mjög
vel heppnaða skæruliðatækni.
Hugrekki skæruliðanna og öflug-
ur stuðningur fólksins neyddi
breta loks til vopnahlés og samn-
ingaviðræðna I júli 1921. Hvað
' viðvék pólitiskum markmiðum og
kröfum rikti mikil ringulreið i
I.R.A. Þó ætla mætti þá reynsl-
unni rikari, hætti þeim við sömu
mistökum og I.R.B. t.d. að ein-
skorða sig við sjálfstæðiskröfuna
og gefa félagslegum og efnahags-
legum málefnum ekki gaum, og I
þvi að starfa leynilega. Hinir
menntuðu og mælsku þjóðernis-
sinnar úr millistétt náðu yfir-
hendinni, áttu greiölega aðgang
að stjórnmálalega illa upplýstum
almenningi, og hvöttu til eftir-
gjafa við heimsvaldastefnuna. Að
sjálfsögðu vildu þeir hindra að
verkalýðsstéttin eða smábændur
næðu að eflast og hnekkja þeirra
eigin hagsmunum.
1921 var loks gerður samningur
sem skipti trlandi i tvennt: trska
lýðveldið (Suður-lrland) og Norð-
ur-Irland (Ulster), hvort með sitt
þing og rikisstjörn. Þessi samn-
ingur var bretum hinn hagstæð-
asti. Hann tryggöi þeim nýlendu
i Norður-trlandi og áframhald-
andi yfirráð i Lýðveldinu sam-
kvæmt sið-nýlendustefnu (neo-
colonialism). Hjá hluta I.R.A.
riktu djúp vonbrigði og hatur á
samningnum. Þeim þótti mál-
staðurinn vera svikinn. Hreyfing-
in klofnaði milli þeirra er voru
með og móti samningnum og
blóðug borgarastyrjöld skail á
1922, sem endaði 1923 með sigri
þeirra er voru samningnum sam-
þykkir.
Mistök l.R.A. má skilja i ljósi
þess að meðlimina skorti póli-
tiska skólun til að geta skilið
stjórnmálaviðburði. Þá skorti
lika góða leiðtoga og frambæri-
lega stefnuskrá handa almenn-
ingi. Skipulag þeirra sem leyni-
her gerði þeim lika ókleift að
veita þúsundum af fylgjendum
sinum meðal bæjarverkamanna
og smábænda nokkra trausta og
ótviræða pólitiska leiðsögn.
Fyrri hluti
Breska hernum var einattbeitt til aö flæma leiguliða af irskum jörðum |(myndin er frá 1890)
VASA-
námskeiöin 1975
Opin
öllu
leik-
hús-
fólki
Hin árlegu VASA-námskeið,
sem upphaflega voru haldin fyrir
unga leikstjóra á Norðurlöndum
en cru nú opin öllu norrænu leik-
hússtarfsfólki, verða I ár haldin I
Stokkhólmi og Helsingfors.
Hiö fyrra er einkum ætlað
þeim, sem starfa með farandleik-
flokkum eða leikhópúm, sem
vinna og sýna við frumstæð
skilyrði. Efni námskeiðsins
verður: Leikhústækni farandleik-
flokka (Teaterteknik för uppsök-
ande verksamhet), og verður þar
fjallað um þætti eins og ljósa-
búnað, leikhljóð, leikmyndir o.fl.
bæði i fyrirlestrum og verklegum
æfingum. Námskeiðið verður
haldið i húsakynnum Dramatiska
Institutet i Stokkhólmi dagana 6.-
11. júnl 1975.
Siðara námskeiðið verður
haldið i Helsingfors 13.-19. júnlog
efni þesser: Valdauppbygging og
stjórunarfyrirkomulag leikhúsa
og áhrif þessara þátta á listræn-
an árangur (Maktstrukturer och
styrelseformer inom teatern och
deras inflytande pa det konstnar-
liga resultatet). VASA-nefndin,
sem skipuð er einum fulltrúa frá
hverju Norðurlandanna réði I
fyrra sviann George Fant til þess
að ferðast milli Norðurlanda og
kynna sér áhuga manna og af-
stöðu til þess efnis og kom i ljós að
áhugi var glfurlegur á að halda
námskeið/ráðstefnu um það,
enda höfðu þátttakendur i VASA-
námskeiðinu I Kungalv 1973 átt
tillöguna að þessu efni: VASA-
nefndin skipaði starfshóp, sem
safnað hefur gögnum og upp-
lýsingum um rekstur og stjórnun
leikhúsa á Norðurlöndum og hef-
ur árangur þeirrar vinnu nú verið
gefinn út i bæklingi, sem fáanleg-
ur er hjá fulltrúa VASA-nefndar-
innar i hverju landi. Er það von
nefndarinnar, að umræða um efni
ráðstefnunnar verði vel á veg
komin i hverju landi, áður en
námskeiðið i Helsingfors hefst,
svo að þátttakendum sé kunnugt
um sjónarmið og skoðanir landa
sinna um þessi mál.
Umsóknarfrestur um þátttöku I
ofangreindum námskeiðum er til
20. aprll n.k. Umsóknir sendist til
Stefáns Baldurssonar, Þjóðleik-
húsinu, sem jafnframt veitir
nánari upplýsingar um dagskrá
og tilhögun. Áðurnefnt kver
starfshópsins (Ansvarsstruktur-
en inden for teatre I Norden) fæst
hjá Stefáni Baldurssyni jafn-
framt þvi sem það verður sent
helstu félagssamtökum leikhús-
fólks. Þá hefur VASA-nefndin
einnig gefið út bókina TEATER-
TEKNIK, sem i eru nokkrir fyrir-
lestrar um leikhústækni, fluttir á
VASA-námskeiðinu I Álaborg I
fyrra. Bókin er rikulega mynd-
skreytt og fæst endurgjaldslaust
á sama stað.