Þjóðviljinn - 04.03.1976, Page 13

Fimintudagur 4. mars 1976. ÞJÓÐVILJINN — SÍÐA 13
Fastur í sígarettusjálfsala
Sagt frá danska rithöf-
undinum Leif Panduro
Panduro viö ritvélina sem hann hamrar á eins og vitlaus maöur viö
ritstörf.
Selma (I samnefndu sjónvarpsleikriti) skálar vib besta vin og golf-
félaga eiginmannsins I veislunni þar sem uppljóstrun á framhjá-
haldssambandi þeirra dettur út úr Jettu systur Selmu.
A sunnudaginn var flutti Út-
varpiö fyrsta þátt framhalds-
leikritsins, Upp á kant viö kerf-
ið, sem gert er eftir skáldsög-
unni Rend mig i traditionerne
eftir danska rithöfundinn Leif
Panduro. Þar sem þessi skáld-
saga er þaö verk Panduros, sem
fyrst verka hans ávann höfundi
sinum frægö og hylli, og i tilefni
af flutningi islenska Rikisút-
varpsins á leikgerö Olle Lans-
berg, gáfum viö i siöustu viku
þaö loforö um frekari kynningu
á fyrirbærinu Leif Panduro,
sem nú skal efnt.
Panduro fæddist á Friðriks-
bergi i Kaupmannahöfn 18. april
1923. Nafnið Panduro kemur úr
móðurættinni. Það er spánskt
og fluttist með langalangafa
Leifs til Danmerkur, þegar ná-
ungi sá kom þar fyrst með herj-
um Napóleons. Hann lærði
aldrei dönsku, átti i sifelldum
erjum og eignaðist 12-13 börn.
Panduro heldur þvi fram að
faðir hans hafi heitið Petersen
og hafi einasta litið á hann rétt
sisnöggvast eftir að hann fædd-
ist, en siðan hlaupið sina leið hið
bráðasta. Þeir náðu aftur sam-
an 14-15 árum seinna og hittust
nokkrar vikur á ári i 3-4 ár.
Faðirinn var gangandi aifræði-
orðabók og nokkuð sérkennileg-
ur.
Ættgeng klikkun
Móðir Pandurós var kennslu-
kona og bjó hann hjá henni þar
til hann var eins og hálfs árs. Þá
var hún lögð inn vegna geðklofa.
Panduro segir að annar hvor
liður móðurættarinnar hafi ver-
iö óvenju venjulegt fólk og ann-
ar hvor hafi veriö brjálaður.
Hann hefur lika látið þau orð
falla að ekki sé til sá vitlausra-
spitali i allri Danmörku, að ekki
sitji þar einhver Panduro.
Til sex ára aldurs var
Panduro i fóstri á litlu einka-
barnaheimili, sem frú Thora
Konstantin Hansen veitti for-
stöðu. Hefur hann látiö mjög vel
af þeirri manneskju, enda þótt
hann segi gjarnan frá „ömur-
legri bernsku” sinni.
Þegar Leif var sex ára kom
mamma hans heim aftur, en
fljótt sótti aftur i sama horf með
hana, svo hún stóð ekki lengi
við. Þá upphófst mikill bolta-
leikur milli ættingja drengsins,
þar sem boltanum, Leif
Panduro, var kastað sitt á hvað
milli frændanna. Ellefu ára
gamall fór hann á heimavistar-
skóla i Birkeröd, þar sem hann
lauk gagnfræðaprófi 1939.
I læri hjá
skransala
Nú þurfti Leif Panduro að
velja sér starf og fyrst i stað
hugðist hann leggja fyrir sig
blaðamennsku, en ekki varð af
þvi að sinni. I staðinn var hann i
hálft ár i læri hjá skransala og
kom að auki við i apótekaraiðn.
Siðan hóf .hann að lesa til inn-
tökuprófs við hinar og þessar
lærdómsstofnanir, þar til hann
álpaðist inn i Tannlæknaháskól-
ann að dæmi einhvers vinar
sins. Meðan á þessu stóð hafði
skollið á strið og Danmörk var
hernumin. Þá braut Panduro
eitthvað af sér og varð að flýja
til Sviþjóðar i sex vikur. Kalda
desembernótt árið 1943 reri
hann aftur til baka yfir Eyrar-
sund, til þess eins að komast að
þvi að enginn hafði saknað hans,
og kærastan hans hafði hlaupist
á brott með öðrum.
t kringum frelsun Danmerkur
var Panduro tekinn i lið frelsis-
hermanna hjá súkkulaðiverk-
smiðju Galle & Jessen i Kaup-
mannahöfn. 6. mai fékk hann
byssukúlu i magann, vegna
voðaskots og varð að gangast
undir uppskurð, sem heppnaðist
það vel, að hann útskrifaðist
þremur vikum seinna af sjúkra-
husinu, þvi sem næst jafngóður.
Panduro segist hafa skemmt
sér við að rifja upp þekkingu
sina á liffærafræði, á meðan
hann fylgdist með uppskurðin-
um i loftspeglinum, en hann var
deyfður með mænustungu.
Tannlækningar
A fimmta tugnum las Pan-
duro einhver reiðinnar býsn af
fagurbókmenntum og leikritum
og gegndi margvislegustu störf-
um á meðan hann vann fyrir sér
við nám. Með fimm ára tann-
læknisnám að baki útskrifaðist
hann árið 1947 og giftist starfs-
bróður sinum ári seinna. Eftir
það fluttu þau til Sviþjóðar þar
sem hann var tannlæknir i
Borás. Þaðan var flutt til Glad-
saxe i Danmörku og þar fór
Panduro á hausinn með sina
fyrstu stofu. Þá var fariö aftur
til Sviþjóðar og unnið þar i fimm
ár á Skáni, en siðan var sett upp
stofa i Esbjerg og hún sett á
hausinn. Uppfullur af hugmynd-
um um söguefni visaði Panduro
frá hverjum sjúklingnum af
öðrum, þar til þeir fóru að hafa
vit fyrir sér sjálfir og fóru ann-
að. En skólabörnin i Esbjerg
höfðu á árunum 1956-62 yfir-
máta skemmtilegan tannlækni.
Siðan 1962 hefur Panduro búið i
Dragör. Hann var um nokkurra
ára skeið aðstoðarkennari við
Tannlæknaháskólann þar, jafn-
framt ritstörfum, en hætti þvi
og gefur sig nú eingöngu að rit-
smiðum.
Fastur í sjálfsala
Leif Panduro sló i gegn árið
1958 með sögunni Rend mig i
traditionerne.sem á islensku er
kölluð Upp á kant við kerfið. Áð-
ur hafði komið út eftir hann sag-
an Æi, gulltönnin min.sem lika
nýtur mikilla vinsælda, vegna
fyndinnar lýsingar aðalsögu-
hetjunnar, tannlæknis i smábae,
á hégómlegum smáborgurum,
sem heimsóttu hann á stofuna.
Upp á kant við kerfiðsegir frá
Davið 17 ára strák, sem hleypur
eins og hann eigi lifið að leysa
undan óleysanlegum vandamál-
um pyndaður af kvöl og gleði
æskusinnar. Otvarpshlustendur
kynntust Davið fyrst á sunnu-
daginn var þar sem hann gat sig
hvergi hrært, þegar lögreglu-
þjónn kom að honum, vegna
þess að bindiö hans stóð fast i
sigarettusjálfsala. Þessi byrjun
er dæmigerð fyrir lif Daviðs og
ritstil Panduros. Stilvopni hans
er beint gegn þvi hefðbundna i
lifi okkar allra og hans sjálfs.
Ekkert er heilagt, gagnrýni
hans á brenglað verðmætamat
velferðarsamfélagsins er óvæg-
in, og hið óvænta er jafn hvers-
dagslegt og sjálfsagt i sögum
hans og hversdagsleikinn getur
verið óvæntur lesandanum,
þegar Panduro hefur opnað
augu hans.
Davið er eiginlega ekki i með-
vitaðri uppreisn gegn samfélag-
inu. Hann skilur einfaldlega
ekki hvers vegna i andskotanum
allt er svo djöfull gott þegar all-
ir segja að það sé gott. Hann ef-
ast um gildi þeirra verðmæta,
sem honum er kennt að virða,
en hann vanvirðir þau ekki
þeirra sjálfra vegna. Sama má
segja um Panduro. 1 mörgum
verkum sinum, sem siöar hafa
komið út, hefur hann fjallað um
lif meðalmannsins i borgara-
legu samfélagi. Hann efast, en
gagnrýnir ekki beint það verð-
mætamat sem viðgengst i lifi
fólks. Hvers virði er t.d. hjóna-
bandið, þegar framhjáhald er
helsti kostur þess? Hvers virði
eru eignir, völd, kunningjar og
metorð, þegar ekkert af þessu
getur komið i veg fyrir nagandi
einmanaleika manneskjunnar?
Hvers virði er hamingjan ef hún
færir öðrum óhamingju?
Bitið i fótinn
Upp á kant við kerfiö er út-
spekúlerað verk, þar sem
lesandinn veröur fljótt var
þekkingar höfundarins á sálar-
striði æskuáranna, en þó er það
sem meira er, að höfundurinn
virðist lika búa yfir þekkingu á
orðtækjum og málfari þess
aldurshóps, sem aðalpersónan
Davið tilheyrir, enda þótt
höfundurinn sé sjálfur tvöfalt
eldri þegar bókin er skrifuð.
Það hefur löngum verið eitt af
sérkennum Panduros að leggja
rækt við málfar sögupersóna
sinna. þannig að þær verði sjálf-
um sér samkvæmari hver svo
sem uppruni þeirra eða aldur
er.
Upphafsatriði sögunnar um
Davið, þegar hann festist i sigar-
ettusjálfsalanum, er um leiö
lokaatriði ákveðins skeiðs i lifi
hans, og þegar bróðir hans kem-
ur að sækja hann á lögreglu-
stöðina, eftir að hann er tekinn
fastur, bitur Davið hann i fótinn.
Eftir það er honum komið fyrir
á taugahæli, og þar er hann
staddur i sögunni, en litið er til
baka til þeirra erfiðleika, sem
um siðir enduðu meö sjálfsala-
æfintýrinu.
Með þessari bók var brotið
blað i sögu danskra bókmennta.
Hér var fram komið nútima-
verk, absúrd skáldskapur i
fyndinni framsetningu. Ung-
lingum þótti sem hér hefði einn
úr þeirra hópi fengið mál og
væri orðinn skrifandi. Svona
leið manni sjálfum og svona tal-
aði maður. Lifið hafði breyst i
bókmenntir og bókmenntirnar
voru lifi gæddar.
Rúmsins vegna verður stiklað
á stóru i frásögn af höfundar-
ferli Panduros, enda væri ærið
langt mál að gera þeim ósköp-
um full skil. Eftir að Upp á kant
við kerfið kom út, fylgdu þrjár
skáldsögur þar sem höfuðtemað
var leit mannsins að sjálfum
sér. Þessar bækur eiga það allar
sammerkt að sögusviðið er vit-
lausraspitali og að aöalper-
sónurnar eru i meira lagi upp-
teknar af sjálfum sér. Þessar
bækur eru Fern frá Panmörku
(1963), Mistökin (1964) og Vit-
laus maður (1965). 1 siðast-
nefndu bókinni er sagt frá
bankastjóranum Morner, sem
grunaður er um að hafa sprengt
i loft upp dómkirkjuna i Kaup-
mannahöfn og fleiri merkar
byggingar. Eigingirni banka-
stjórans og skeytingarleysi i
annarra garð kemur vel fram i
dagbók Morners þá 28 daga
sem bókin lýsir. Það upplýsist
hinsvegar ekki hvort Morner er
i raun sekur eða hvort á ferð
hefur verið horfinn tviburabróð-
ir hans. Lesandinn verður sjálf-
ur að dæma um hvort handtek-
inn hefur verið vitlaus maður
eða vitlaus maður.
Meira hversdagsraunsæi
Eftir þetta hvildi Panduro sig
á skáldsögum i 4-5 ár þar til
skáldsagan Heimur Paniels
kom út (1970).
Það þýðir þó ekki aö Panduro
hafi legið aðgerðarlaus. Þvert á
móti hófst hann nú handa við að
skrifa útvarps- og sjónvarps-
leikrit af fáheyrðum dugnaði.
Hann hafði að visu áður skrifað
útvarpsleikritið Sagan af Am-
brósiusi.leikrit um slúöur, sem
flutt var hér i útvarp 1956,
ásamt fleiri leikritum. Fræg-
asta útvarpsleikrit hans er þó
Lollipop, sem út kom i fyrsta
leikritasafni Panduros árið
1966. Það fjallar um meðal-
menni nútimans, sem teiknað er
upp af röddum, sem lýsa fjöl-
miðlum, kaupæði, auglýsinga-
brjálæði, samkeppni og stressi.
Með vaxandi útbreiðslu sjón-
varps á sjöunda tugnum ein-
beitti Panduro sér meira að
sjónvarpsleikritum, þar sem
hann gat þroskað meir og meir
stil sinn og tækni við gerð
þeirra. Sjónvarpið hefur orðið
Panduro kjörinn vettvangur
fyrir hversdagsraunsæi hans og
um leið aflað honum enn meiri
frægðar og frama á rit-
höfundarbrautinni. Bein af-
Framhald á bls. 14.
útvarp
7.00 Morgunútvarp. Veður-
fregnir kl. 7.00, 8.15 og 10.10.
Morgunleikfimi kl. 7.15 og
9.05. Fréttir kl. 7.30,8.15 (og
forustugr. dagbl), 9.00 og
10.00. Morgunbæn kl. 7.55.
Morgunstund barnanna kl.
8.45: Magnea J. Matthias-
dóttir les fyrrihluta italska
ævintýrisins „Gattó pabbi”
i þýðingu sinni. Tilkynn-
ingar kl. 9. 30. Þingfréttirkl.
9.45.
Létt lögmilli atriöa. Viðsjó-
inn kl. 10.25: Ingólfur
Stefánsson sér um þáttinn.
Morguntónleikar kl. 11.00.
12.00 Dagskráin. Tónleikar.
Tilkynningar.
12.25 Fréttir og veðurfregnir.
Tilkynningar. A frivaktinni.
Margrét Guðmundsdóttir
kynnir óskalög sjómanna.
14.30 Póstur frá útlöndum.
Sendandi: Sigmar B.
Hauksson.
15.00 Miödegistónleikar.
16.00 Fréttir. Tilkynningar.
(16.15 Veðurfregnir). Tón-
leikar.
16.40 Barnatimi: Kristin Unn-
steinsdóttir og Ragnhildur
Helgadóttir stjórna.Að lesa
hús: Magnús Skúlason arki-
tekt talar um gildi gamalla
húsa og Júliana Gottskálks-
dóttir talar um byggingar-
lag þeirra. Lesnir verða
kaflar úr „Ofvitanum” og
„í sálarháska” eftir Þór-
berg Þórðarson, svo og Ur
minningum Agústs Jóseps-
sonar. Jón Múli minnist
bemsku sinnar i Grjóta-
þorpi.
17.30 Framburðarkennsla i
ensku.
17.45 Tónleikar. TUkynning-
ar.
18.45 Veðurfregnir. Dagskrá
kvöldsins.
19.00 Fréttir. Fréttaauki. Til-
kynningar.
19.35 Lesið I vikunni. Harald-
ur ólafsson talar um bækur
og viöburði liðandi stundar.
19.50 „Angelus Domini”, tón-
verk eftir Leif Þórarinsson.
Sigriöur EUa Magnúsdóttir
og Kammersveit Reykja-
vikur flytja; höfundur
st jórnar.
20.00 Leikrit: „1 skjóli myrk-
urs” eftir Frederick Knott.
Þýðandi: Loftur
Guðmundsson. LeUcstjóri:
Rúrik Haraldsson. Persón-
ur og leikendur: Mike,
Siguröur Skúlason. Croker,
Hákon Waage. Roat, Helgi
Skúlason. Susy Henderson,
Anna Kristin Arngrimsdótt-
ir. Sam Henderson, Flosi
Ölafssœi. Aðrir leikendur
eru: Lilja Þórisdóttir og
Guðjón Ingi Sigurösson.
22.00 Fréttir.
22.15 Veöurfregnir. Lestur
Passiusálma (15)
22.25 Kvöldsagan: „I ver-
um”, sjálfsævisaga Theó-
dórs Friðrikssonar. Gils
Guðmundsson les siðara
bindi (27)
22.45 Létt músik á síökvöldi.
23.30 Fréttir. Dagskrárlok.