Þjóðviljinn - 22.03.1977, Blaðsíða 5

Þriöjudagur 22. mars 1977 Þ.IÓDVII.JINN — Sll) \

Alveriö i Straumi og blámóöan kringum þaö.
Samningurinn við Alusuisse
um álverið i Straumsvik mark-
aði þáttaskil i atvinnuþróun
landsins. 1 fyrsta sinn i sögu
lýðveldisins var erlendu auð-
félagi veitt forræði yfir atvinnu-
rekstri á islenskri grund.
Straumsvikurverksmiðjan yrði
algerlega i eigu útlendinga,
yfirstjórn hennar hefði aðsetur i
Ztlrich og islenskir dómstólar
hefðu ekki lögsögu yfir aðgerð-
um fyrirtækisins. Hinn erlendi
auðhringur var i ýmsu settur
jafnrétthár islenskum stjórn-
völdum. Innreið Alusuisse hafði
einnig i för með sér upphaf
framleiðsluhátta og stjórnunar
sem voru islenskum launa-
mönnum að mörgu leyti fram-
andi. Verksmiðjureksturinn
stofnaði likamlegri og andlegri
heilsu starfsmannanna i hættu.
Talsmenn rikisstjórnarinnar
sem leiddi Alusuisse inn i hag-
kerfi tslands voru sér vissulega
meðvitandi um að þeir voru að
brjóta blað i sögu landsins.
Hrifningin yfir þessum tima-
mótum og ánægjan með eigin
gerðir komu hvað eftir annað i
ljós. Þegar rikisstjórnin hafði
gert samninginn við Alusuisse I
mars 1966 birti Morgunblaðið
loiðara sem bar hið fagnandi
heiti: „Mikii tiöindi og góö”
(Morgunblaðið 29. mars 1966).
Hrifningaruppljómunin kom
skýrt fram i eftirfarandi kafla
leiðarans:
„Areiðanlega verður það, er
fram liða stundir, talinn einhver
merkasti atburöur I atvinnu-
sögu landsins að þessir
samningar skyldu takast, og
mun sú stjórn þykja merk sem
þágerði, þótt ekkert annaðheföi
hún afrekaö.”
Stuðningsmenn álsamnings-
ins töldu sig greinilega stadda
á sögulegum timamótum.
„Merkasti atburður 1 atvinnu-
sögu landsins” var einkunnin
sem aðalmálgagnið lét i té; við-
reisnarstjórnin hefði gulltryggt
sig i kennslubókum framtiðar-
innar. Jafnvel þótt hún hefði
„ekkert annað afrekaö” myndi
álsamningurinneinnduga henni
til ævarandi frægðar.
En rás timans og hjól reynsl-
unnar leika stundum lukkuridd-
ara samtiöarinnar ærið grátt.
Allar þær meginröksemdir sem
forsvarsmenn álsamningsins
beittuá sinumtima hafa snúist i
höndum þeirra. Undanfariö hef-
ur athyglin beinst að raforku-
sölunni og mengunarhættunni
en það eru fleiri röksemdir frá
upphafi álstefnunnar sem
reynst hafa æriö fáránlegar. Að
ellefu árum liðnum er nánast
ömurlegt að sjá hve einfaldir
forráöamenn rikisst jórnar-
innar voru í trú sinni á kosti ál-
samningsins. Veruleikinn hefur
leikið málflutning álpostulanna
svo grátt aö það kæmi vissulega
til greina að hiifa þeim við upp-
rifjun á fyrri málflutningi.
Mikilvægi málsins vegur þó
þyngra en slik mannúðar-
sjónarmið. Tilraunir sömu þjóö-
félagsafla á okkar timum til að
auka hlutdeild erlendra auð-
hringa i islensku atvinnulifi
gera það nauösynlegt að upp sé
rifjað hverjar voru meginrök-
semdirnar sem beitt var fyrir
álsarpningnum á sinum tima.
Talsmenn álstefnunnar verða
að standa frammi fyrir hinum
miskunarlausa dómi veruleik-
ans.
„Að missa af
strætisvagninum”
Rauði þráðurinn I mál-
V eruleikinn
lék þær grátt
flutningi álpostulanna var sú
spásögn að innan fárra ára yrðu
framfarir i hagnýtingu kjarn-
orku til raforkuframleiðslu
orðnar svo gifurlegar að vatns-
aflsvirkjanir yrðu vart sam-
keppnisfærar við hin nýju
kjarnorkuver. Það væri þvi
hver siðastur fyrir islendinga
að hagnýta auðinn i ám og foss-
um. Iðnaðarráðherra, Jóhann
Hafstein, leiddi skáldjöfurinn
Einar Benediktsson fram sem
vitni og taldi eftirfarandi ljóð-
linur skáldsins boða það sem
um Alusuisse, var slikt að þeir
trúðu þessari lygi eins og nýju
neti. Jóhann Hafstein tilkynnti i
Morgunblaðinu 24. febrúar 1966:
„En við mig er sagt áróöurs-
laust og i einlægni af fyrir-
svarsmönnum hins svissneska
fyrirtækis, sem rætt er um, aö
reisi hér álbærðslu, að sennilega
yrði þetta þá siðasta álbræðsla
þessa fyrirtækis, sem nota
myndi raforku frá vatnsafls-
virkjun.”
Það er ekki að furða að
samningurinn við Alusuisse hafi
Alverksmiðjan ætti að vera
„undirstaða nýrra atvinnuhátta
og atvinnugreina á Islandi.”
Islenskum iðnrekendum var
fluttursá fagnaðarboðskapur að
„margháttaður minni iðnaður”
sem ynni úr áli myndi þróast i
landinu og „þar með yrðu
Islendingar orðnir iðnaðar-
þjóð”. Þessi fagnaðarboðskap-
ur birtist einu sinni sem oftar i
leiðara Morgunblaðsins 21. april
1966:
„Þannig fáum við inn i landiö
mikla tæknikunnáttu, og viö fá-
biði islendinga ef þeir semdu
ekki við Alusuisse (Morgun-
blaðið 24. febrúar 1966):
„...Fljótsins auöi
henda i hafiö
héruö breiö og friö.
Arölaust fossar afiiö þeyta
inn i klettaþröng”. —
Hin skáldlega innsýn i fram-
tiðina, vantrúin á auð islenskra
fallvatna og óttinn við kjarn-
orkuna mynduðu hina alkunnu
„strætisvagnaröksemd” sem
mjög var haldið á lofti af tals-
mönnum rikisstjórnarinnar. Nú
eða aldrei — það var kjörorð
dagsins. Ef orku fallvatnanna
yrði ekki komið i verð með
samningum við Alusuisse þá
sætu islendingar eftir allslausir.
Þjóðin mætti ekki „missa af
strætisvagninum” I þessu máli.
Jóhann Hafstein, iðnaðarráð-
herra, orðaði þessa afstöðu svo i
ræðu á fundi fulltrúaráðs Sjálf-
stæðisflokksins i desember
1965 (Morgunblaðið 8. desember
1965):
„1 framtiðinni má búast við,
að orka frá kjarnorkuofnum
veröi samkeppnisfær við vatns-
orkuna. Svisslendingar hafa
þegar tekið upp samningavið-
ræður við þýzk fyrirtæki um það
mál, og höfum viö því lagt rika
áherziu á aö missa ekki af
strætisvagninum.”
„Áródurslaust og i
einlægni”
Skáldskapur Einars Bene-
diktssonar og almennar fullyrð-
ingar um þróunarmátt kjarn-
orkunnar voru ekki einu rök-
semdirnar sem ráðherrarnir
beittu máli sinu til stuðnings.
Viðsemjendurnir, forstjórar
Alusuisse, voru leiddir i vitna-
stúkuna og þjóðinni fluttur boð-
skapur þeirra um að álveriö i
Straumsvik yrði „SIÐASTA
álbræösia þess fyrirtækis sem
nota myndi raforku frá vatns-
aflsvirkjun”. Hið barnslega
traust viðreisnarráðherranna á
viðsemjendum sinum, forstjór-
verið islendingum jafn óhag-
stæður og raun ber vitni, þegar
aöalráðherra islensku rikis-
stjórnarinnar i þessu máli um-
gengst álforstjórana með þvi
barnslega trúnaöartrausti sem
framangreind ummæli bera
vott um. Ríkisstjórnin grund-
vallaði samninginn um álverk-
smiðjuna að verulegu leyti á
þeirri yfirlýsingu forstjóra
Alusuisse að kjarnorkan myndi
innan fárra ára gera orkuauð
Islands I ám og fossum alger-
lega verðlausan. Þvi væri um að
gera „að missa ekki af strætis-
vagninum”. Hinir vitru for-
stjórar hefðu sagt ,,I einlægni”
að þetta yrði nú „siðasta”
álbræðslan sem tengd yrði
vatnsaflsvirkjun.
Þessi skoðun rikistjórnar-
innar var itrekuð I áramóta-
grein forsætisráðherrans, for-
manns Sjálfstæðisflokksins, 31.
desember 1965. Hann taldi upp
meginröksemdirnar fyrir
samningnum við Alusuisse og
sagði m.a.:
„Fastlega er búist viö þvi, að
innan fárra ára verði kjarnorka
samkeppnisfær við raforku frá
vatnsaflsvirkjunum, a.m.k. þar
sem engar stórvirkjanir hafa
áður verið, þó að samkeppnis-
hæfni eldri vatnsaflsstöðva
haldist. Þess vegna kunna nú aö
vera siöustu forvöö fyrir okkur
til að afla fjár og fá samvinnu
viö aöra um stórvirkjanir fall-
vatna.sem getioröið undirstaða
nýrra atvinnuhátta og atvinnu-
greina á lslandi.”
Hve grátt veruleikinn hefur
leikið þessar röksemdir for-
sætisráöherra og iönaðarráð-
herra viðreisnarstjórnarinnar
ætti að verða talsmönnum stór-
iðjustefnunnar á okkar tfmum
tilefni til að staldra við og íhuga
að nýju grundvöll hinnar rikj-
andi stefnu.
Sjá, vér bodum
idnrekendum
mikinn fögnuð
Tilvitnunin i áramótagrein
forsætisráðherrans felur einnig
i sér ábendingu um aðra megin-
röksemd sem talsmenn álstefn-
unnar beittu i umræðunum.
um ái á heimsmarkaðsverði eöa
undir þvi veröi sem nemur
flutningskostnaði héöan til
Evrópu. Svissneska fyrirtækið
hefur tjáö sig reiöubúiö til aö
aöstoöa tslendinga viö aö setja
upp verksmiöju, sem ynni úr
áli.og er þegar tekið að athuga
það mál, en hugmyndin er að
þar yrði um að ræða opið hluta-
félag, sem öllum landsiýö yröi
gefinn kostur á aöild aö.
Framleiðsla þessa fyrirtækis
yrði svo aftur undirstaöa marg-
háttaös minni iðnaöar úr þess-
um mikilvæga málmi, sem stöð-
ugt ryður sér meir og meir til
rúms um heim allan. Þar meö
eru lslendingar oröin iönaöar-
þjóö, og i kjölfarið mun margt
áreiðanlega fylgja.”
Svissnesku álforstjórarnir
höfðu greinilega gefið fleiri fals-
yfirlýsingar en aö álverksmiðj-
an yrði sú siöasta sem hagnýta
myndiorku frá vatnsaflsvirkjun
og viðreisnarliðið trúði þessum
yfirlýsingum. Morgunblaðiö seg-
ir að Alusuisse hafi „tjáð sig
reiðubúið til aö aöstoða
Islendinga við að setja upp
verksmiðju sem ynni úr áli”.
Það væri meira að segja „þegar
tekið til við að athuga það mál”
og tjáöi Morgunblaöið lands-
mönnum að hugmyndin væri að
hér yrði „um að ræða opið
hlutafélag sem öllum landslýö
yrði gefinn kostur á aðild að”.
Fyrirtækið yrði eins konar
Eimskipafélag nútimans, nýtt
óskabarn þjóðarinnar, öllum
opiö, byggt á góðvilja Alusuisse
og hinum hagstæðu samningum
um álverið i Straumsvík.
Það er skemmst frá að segja
að þessi fyrirheit og yfirlýs-
ingar islensku rikisstjórnar-
innar og forstjóra Alusuisse um
að islensk iðnfyrirtæki yrðu
stofnsett i framhaldi af rekstri
álversins og um þróun marg-
háttaðs minni iðnaðar sem gera
myndi islendinga að iönaöar-
þjóð hafa reynst jafnfánýtar,
samskonar lygar og bull, og
framangreindar „strætisvagna-
röksemdir” um samkeppnis-
hættuna af kjarnorkunni.
Hvað snertir fyrirheitin um
islenska iðnþróun, hefur Alusu-
isse haft islensk stjórnvöld að
ginningarfiflum. Það hefur eng-
inn iðnaður þróast á grundvelli
framleiðslu álversins. Alssuisse
hefur neitað öllum viðræðum
við islenskar iðnþróunarstofn-
anir um hugsanlega fram-
kvæmd á þessum fyrirheitum.
Alusuisse var búið að fá sinn
raforkusamning, reisa álverið
og taka stórfelldan gróöa með
rekstrinum á Islandi. Fyrst
islensku ráðherrarnir trúðu þvi
að Alusuisse myndi stuðla að
þróun islenskra iðnfyrirtækja
þá væri sú einfeldni höfuðverk-
ur islenskra ráðherra sem látið
hefur plata sig — ekki Alusu-
isse.
Sama grunnhyggnin og ein-
kenndi „strætisvagnaröksemd-
ir” Jóhanns Hafstein um
væntanleg áhrif kjarorkunnar
birtist einnig i boðskap hans til
islenskra iðnrekenda um „mik-
ilvæg ný tækifæri” sem biðu
þeirra i tengslum við hagnýt-
ingu hráefna sem álverið myndi
láta i té. Iðnaðarráðherrann
sagði i varnarræðu sinni fyrir
álsamninginn á Alþingi i april
árið 1966:
„Það liggur mjög nærri að
álykta, að bygging og rekstur
álbræðslu mundi geta haftveru-
leg áhrif til góðs á eflingu
iönvæöingar aimennt i landinu.
Skapast munu tækifæri til þess,
aö upp komi i landinu vinnsla úr
áli, einkum til innanlands-
notkunar. Eitt af því sem háir
islenzkum iðnaði, er hár hrá-
efniskostnaöur, þar sem flest
hráefni eru hér innflutt og mun
dýrari en i þeim iðnaðarlönd-
um, sem við er keppt. Mér er
kunnugt um, að íslenzkir
iðnrekendur tengja töluverðar
vonir við byggingu álbræðslu
frá þvi sjónarmiði, aö hún geti
skapað mikilvæg ný tækifæri,
sem i þvi fælist aö ál gæti oröiö
hér jafnódýrt eöa ódýrara en i
nágrannalöndunum.”
Og svo kom álið og
bað ýsuna ásjár
Fagnaðarerindi álpostulanna
fól einnig i sér boðskap um nýtt
stöðugleikatimabil i gjaldeyris-
öflun landsmanna. Rekstur
álversins myndi skapa öruggar
og árvissar gjaldeyristekjur
sem vega myndu upp á móti
hinum miklu sveiflum f sjávar-
afla og markaðsverði fiskaf-
urða. Leiðari Morgunblaðsins
20. janúar 1966 bar heitið „Auk-
um fjölbreytni atvinnulifsins”
þar stóð m.a.:
„Eða viljum viðnota tækifær-
ið nú, þegar alltleikur i lyndi til
þess að treysta undirstöðu þess,
sem við höfum skapaö, og draga
þannig úr þeim afleiðingum,
sem hugsanlegar neikvæðar
sveiflurifiskveiðum á næstu ár-
um mundu hafa fyrir okkur?”
Veruleikinn hefur einnig leik-
iðþessa röksemd grátt. Reynsl-
an hefur sýnt að verðsveiflur á
áli eru jafnvel enn meiri en á
sjávarafurðum. Alusuisse hefur
haft lag á að sýna bókhaldslegt
tapá rekstrisinum hér en hirða
arðinn gegnum deildir fyrirtæk-
isins i öðrum löndum. Gjald-
eyristekjurnar hafa þvi orðið
mun minni en jafnvel andstæð-
ingar álversins héldu fram.
Alverið hefur hins vegar verið
þurftarfrekt á orku og aðra hér-
ienda fyrirgreiðslu. Verksmiðj-
an fær nú um helming allrar
raforku sem framleidd er i
landinu en greiðir fyrir hana
innan við 10% af heildarsölu-
verðmæti.
Þeirtimar hafa jafnvel komið
aö gjaldeyristekjur af sjávarút-
veginum hafa verið notaðar i
meögjöf með álverinu. Arið
1975 skilaði álverið um 2
miljöröum minna i gjaldeyris-
tekjur en nam innflutningi til
starfsemi þess hér. Verðmæta-
sköpun i sjávarútveginum var
notuð tilað jafna metin. Þaö var
vissulega grátt gaman þegar sú
framleiðsla sem átti að bjarga
þjóðinni frá sveiflum i sjávarút-
vegi varð aö biðja fiskframleið-
endur ásjár. Það var ömurlegt
ár fyrir boöendur stóriðjustefn-
unnar þegar ýsan varð álinu til
bjargar.