Þjóðviljinn - 27.08.1977, Blaðsíða 12

12 StÐA — ÞJÓÐVILJINN Laugardagur 27. ágúst 1977
Landbúnaðurinn og þróun byggðar
Allt siðan umbylting atvinnu-
lifs hófst hér á landi um siOustu
aidamót hefur þróun byggóar
veriö á einn veg.
Aukin tækni, einkum viö
frumframleiösluna, þannig aö
færri hendur þarf til aö sinna
henni, sérhæfing i störfum viö
úrvinnslu afuröanna og sivax-
andi hlutur hverskonar þjón-
ustustarfa hefur ieitt til þess, að
fólkiö fluttist saman á tiltölu-
iega fáa staöi, þannig var upp-
haf þessarar þróunar ekki óeöii-
legt; annað mál er meö fram-
haldiö.
Lengi var talað um „flóttann
úr sveitunum” sem eitt af
vandamálum þjóðarinnar. Sið-
ar var farið að tala um „jafn-
vægi i byggð landsins” en nú er
meira talað um „byggðastefnu”
þegar reynt er að hafa áhrif á
þessa þróun. Fyrsta hugtakið er
raunar alls ekki lýsandi, það
var ekki flótti þó að fólk
streymdi til bæjanna, heldur at-
vinnuleit eða leit að viðunandi
lifsskilyrðum, en undir það
hlýtur t.d. að flokkast þegar
byggöarlög hafa eyðst sakir erf-
iðra samgangna eða þess að fólk
hefur gefist upp á að biða eftir
annarri samfélagsþjónustu.
Þó að þessi mál hafi stöðugt
verið mikið til umræðu og á-
kveöinnar viðleitni hafi jafnan
gætt til þess að sporna gegn þvi
að hlutföllin i byggðunum rösk-
uðust svo mjög sem raun ber
vitni, hefur litiö sem ekkert bor-
ið á þvf, að menn reyndu að gera
sér grein fyrir raunverulegum
orsökum þessarar þróunar og
eftir þvi hafa andsvörin verið.
Menn hafa litið á alla þessa
miðsækni sem eitt af náttúru-
lögmálunum, að byggðirnar
hlytu að þróast þannig, að
margir sæktu þangað, sem
margirværu fyrir. Staðir yxu af
sjálfu sér þegar ákveðinni stærð
væri náð.
Menn hafa sem sagt trúað á
snjóboltavöxtinn og af þvi skap-
ast svonefnd miðstöðva- eða
kjarnapólitik. Byggðakjarni
segirþó akkúratekkineitt, enda
hugtak komið frá hagfræðing-
um, sem ekkert virðast hafa
áttað sig á þvi hvað raunveru-
lega er að gerast, eða hvaða
ráðum vænlegt væri að beita til
að skapa grundvöll æskilegrar
byggðaþróunar.
Nú er svo háttað allri undir-
stöðu islensks atvinnulifsað hún
gefur möguleika til þess að hér
þróist tiltölulega jöfn byggð um
iandiö.
fslenskt atvinnulif byggir
einkum á þremur náttúrulegum
forsendum: Landinu, miðunum
og orkunni. Ekkert af þessu
gefur tilefni til þess að safna
fólkinu saman á fáa staði, þvert
á móti. Fólkið, sem aflar frum-
verðmætanna, býr eðlilega
dreiftum landið. >að kom i ljós
þegar sjávarþorpunum hvar-
vetna um landiö var gert kleift
að afla sér atvinnutækja eins og
togara, að þá efldist hvarvetna
byggðin. Aður var togaraútgerð
nær eingöngu bundin við fáa
„stóra” staði.
Ef nú væri séð til þess að allri
þeirri margháttuðu og sifjöl-
breyttari „þjónustu” og milli-
liðastarfsemi, sem trónir eins
og risayfirbygging á þjóðar-
skútunni, væri dreift um landið,
næðist það, sem kalla mætti
eðlilegt byggðajafnvægi.
Grundvallaratvinnuvegimir
erukjölfesta skipsins, yfirbygg-
ingin má auðvitað aldrei vera
meiri en kjölfestan leyfir. Yfir-
byggingin má ekki risa öll upp i
loftið, vera öll á einum stað eða
örfáum stöðum.
Þess gætir nú i ýmsu, að við
höfum möguleika til að snúa
byggðaþróun i rétta átt. Land-
búnaðurinn hefur þar mjög
mikilvægu hlutverki að gegna.
Hann er hornsteinn i byggðum,
sem tengja saman þéttbýlis-
staðina viö ströndina. Hann er
mikill atvinnugjafi i þéttbýlis-
stöðum, sem viða hafa myndast
siðustu áratugi, og eru aö
myndasÞ, nægir þar að minna á
Selfoss og mörg önnur blómleg
„sveitaþorp” á Suðurlandi, eða
Egilsstaði á Völlum.
Þessu mætti lýsa þannig, að i
fyrstu þurfti allt að flytjast suð-
ur i hina stóru Reykjavik, eða
stærsta staðinn. Þar voru mið-
stöðvar afurðavinnslu, verslun-
ar og annarrar þjónustu. Seinna
fór þetta að byggjast upp á stöð-
um i hérðuðunum.
Nú er farið að örla á enn nýrri
þróun. Það kemur i ljós, að þar
sem samgöngur eru sæmilegar
og félagsleg aðstaða þokkaleg,
vilja þeir sem stunda ýmiss
konar þjónustustörf fyrir
bændur og sveitirnar mjög
gjarnan taka sér bólfestu þar.
Þetta kemur greinilega fram i
vaxandi fjölda umsókna um
stofnun svokallaðra „þjónustu-
- býla”; margir, sem gerast
iðnaðarmenn, vilja gjarnan
byggja sér ibúðarhús á jörðum
feðra sinna eða i nálægð skyld-
menna. Að þessu er sveitunum
tvimælalaust styrkur. Hinum
fer einnig f jölgandi sem gjarnan
vilja búa utan þéttbýlis þó að
þeir sæki vinnu sína þangað. I
flestu virðist þetta vera æskileg
þróun, enda virðist fjölbreytni i
atvinnuháttum vera æskilegri i
hverju samfélagi en einhæfni.
Hvert verður framhaldið?
Augljóst er, að það er undir
mörgu komið. Hverjir verða at-
vinnuhættir okkar? Byggjast
þeir á fjölbreyttri nýtingu auð-
lindanna, landsins, miðanna og
orkunni, eða köstum við okkur
út i einhæfa stóriðju, með heild-
sölu orkunnar og samsöfnun
vinnuaflsins? Þorum við áfram
og i vaxandi mæli að byggja á
smáum og meðalstórum eining-
um i atvinnulifi? Eða ofurselj-
um við okkur fáum risaeining-
um, sem allt draga saman á ör-
fáa staði?
Landpóstur tók traustataki
ofanritaða forustugrein úr
Frey, en ritstjóri hans, Jónas
Jónsson, er fjarverandi. Við
treystum á aö hnuplið verði fyr-
irgefið.
SACCO OG VANZETTI
Hálfrar aldar
afmæli dómsmords
Þann 23. ágúst s.l. voru 50 ár
liðin frá þvi aö tveir italskir
anarkistar, Nicoia Sacco og
Bartolomeo Vanzetti, voru teknir
af lifi i rafmagnsstólnum 1
Massachusetts i Bandarikjunum.
Þá þegar efuðust fáir um að um
dómsmorð af pólitiskum ástæð-
um væri að ræða, og jafnvel dóm-
ari sá, er kvað upp dauðadóminn,
fór ekki leynt með að svo væri.
1 þá tið var heimurinn ekki svo
litili sem hann er nú oröinn af
völdum fjöimiðla og flugsam-
gangna, en engu að siöur vöktu
málaferlin gegn þeim tvimenn-
ingum og aftökur þeirra gifuriega
reiði og hneykslun viða um heim.
Þeir Sacco og Vanzetti voru
báðir fæddir á Italiu, en fluttust
ungir til Bandarikjanna eins og
fjöldi annarra ianda þeirra um
þær mundir. Þeir hölluðust að
anarkisma og tóku þátt i áróðri
friðarsinna gegn þátttöku Banda-
rikjanna i heimsstyr jöldinni
fyrri. Það nægði til þess að
bandarisk yfirvöld fengu illan bif-
ur á þeim.
Ránmoröin í South
Braintree
Inngangurinn að hinum
óhugnanlegu ofsóknum yfirvalda
gegn þeim Sacco og Vanzetti
hófst 1919, er lögreglan hafði
handtekið í New York ungan
anarkista, Andrea Salsedo að
nafni. Hann féll út um glugga á
fjórtándu hæð er lögreglan var að
yfirheyra hann, en dauðdagi af
þvi tagi er grunsamlega algengur
við yfirheyrslur, og er til dæmis
núna allt að þvi daglegur viðburð-
ur hjá suöurafrisku lögreglunni.
Talið var liklegast að lögreglan
hefði sjálf hrint Salsedo út um
gluggann,og i mai 1920 stóð til að
halda fjöldafund i New York út af
þessu atviki.
Sacco og Vanzetti tóku þátt i að
dreifa flugritum til að auglýsa
fundinn, og við það starf handtók
lögreglan þá. Dómari að nafni
Webster Thayer tók þá til yfir-
heyrslu, og nokkrum dögum siðar
voru þeir ákærðir fyrir að hafa
framiö ránmorð 15. april 1920 I
smábænum South Braintree, suð-
ur af Boston I Massachusetts. Þar
hafði veriö stöövaður bill, sem
var á leið með fé til kaupgreiöslna
i skóverksmiðju, rænt rúmlega
15.000 dollurum og tveir menn
skotnir til bana.
Enda þótt hver vitnisburðurinn
af öðrum benti eindregið til sak-
leysis þeirra tvimenninga, og að
rannsókn sýndi fram á,að kúl-
urna?sem mennirnir tveir I South
Braintree voru myrtir með, gátu
ekki hafa komið úr skotvopnum i
eigu Saccos og Vanzettis, voru
þeir dæmdir sekir og til dauða.
Dómurinn vakti gifurlega reiði og
mótmæli víða um heim, og varð
það til þess að aftökunum var
frestað hvaö eftir annað. Krafist
var nýrra réttarhalda, og eftir
sex ára vist i dauðaklefunum
voru italirnir tveir leiddir fyrir
rétt á ný. Þá hafði maður að nafni
Celestino Madero, portúgalskur
að ætt, sem þegar hafði verið
handtekinn og dæmdur til dauða
fyrir önnur afbrot, játað að hafa
tekið þátt i ránmoröunum i South
Braintree ásamt fimm mönnum
öðrum, sem hann visaöi lögregl-
unni á.
//Síðferðisleg ábyrgð"
Þegar hér var komið, má segja
að bandarisku dómsmálayfir-
völdin hafi fyrst bitið höfuðiö af
skömminni. Vitni, sem áksru-
valdiö leiddi fram, voru staðin að
meinsæri, og Thayer dómari
sjálfur játaði sakleysi hinna
ákærðu, en hélt engu að siður fast
við dauðadóminn. Thayer sagði:
„Jafnvel þótt þessi maður (Van-
zetti) hafi ef til vill ekki framið
þann glæp, sem honum er eignað-
ur, þá er hann engu að siður sið-
ferðislega ábyrgur, þar sem hann
er óvinur núverandi þjóðfélags-
stofnana okkar.” Skýrar var
varla hægt að taka það fram, að
þeir Sacco og Vanzetti voru
dæmdir I rafmagnsstólinn bein-
linis fyrir að hafa pólitiskar
skoðanir, sem valdhöfum voru
ekki að skapi.
Verkalýðssamtök um allan
heim mótmæltu, og undir mót-
mælin tóku frægir menn eins og
Albert Einstein, Anatole France
og John Dos Passos. En hæsti-
réttur Bandarikjanna staöfesti
engu að siður hið pólitiska dóms-
morð og 23. ágúst 1927 voru Sacco
og Vanzetti teknir af lifi i raf-
magnsstólnum.
Allan þann tima, sem Sacco og
Vanzetti voru i haldi, héldu þeir
fast við sakleysi sitt og neituðu i
samræmi við það að sækja um
náöun, þótt hugsanlega hefðu þeir
getaö borgið lifi sinu með þvi að
auðmýkja sig þannig.
„ Fordómar þess tíma"
Eölilegt er að spurt sé, hvers-
vegna yfirvöld lögðu slika ofur-
áherslu á að koma i hel tveimur
mönnum, sem varla hafa getað
verið hættulegir einum eða nein-
um. En vissulega voru þeir Sacco
og Vanzetti áhugamenn um
stjórnmál og þar á ofan vinstri-
sinnaðir, en slikt var og er i raun
talið glæpsamlegt að dómi banda-
riskra yfirvalda. Dómsmoröin á
þeim kunna að hafa verið hugsuð
sem aðvörun til annarra vinstri-
manna.
Um þessar mundir voru aörir
menn af itölskum uppruna mjög
farnir að koma við sögu dóms-
Framhald á bls. 14.
Sacco og Vanzetti — sömu fordómar enn i fullu gengi.