Þjóðviljinn - 10.09.1977, Qupperneq 7

Laugardagur 10. september 1977 ÞJÖÐVILJINN — SÍÐA 7
Barátta sósialista tengist heimssögulegri þróun
mannkynsins á langri vegferd frá hálfsiðun
til siðmenningar
Hjalti
Kristgeirsson
Hreyfiafl sögunnar
í sjálfum okkur
Góðu heilli hafa þessir dálkar
orðið vettvangur nokkurra
skoðanaskipta. Sannarlega yar
kominn tlmi til þess að „orð sér
af orði / orðs leitaði” á siðum
Þjóðviljans meðal lesenda
blaðsins. Þetta er fyrir sitt leyti
vlsir að þeirri félágsgerð sem
sósialistar vilja smiða: að
lesendur dagblaðanna verði
jafnframt skrifendur þeirra.
Þannig gangi tjáskipti I báðar
áttir en verði ekki boðsending I
eina átt aðeins frá launaðri stétt
skrifara.
Það á að geta verið uppbyggi-
legt þegar einn visar til skrifa
annars, byggir á þvi sem hann
hefur lagt til mála, samsinnir
eða leggst á móti eftir atvikum.
Þetta er hluti þeirrar þjóð -
félagsumræðu sem á að vera
forsenda athafna þar sem
lýðræði rlkir.
Fyrir nokkru ritaði Gunnar
Karlsson sagnfærðingur hug-
vekju um þjóðfélagsgerðina á
íslandi (24/8): Er hér auðvalds-
skipulag? Likist hagkerfið ekki
fremur lénsveldi? — f jármagnið
er veitt að léni nú svipað og land
var fyrrum á miðöld Evrópu. 1
dagskrárgrein sinni benti GK
réttilega á það, hvað Isienskir
kapitalistar eru óburðugir, hafa
litið eigið fé i veltunni en eiga
allt undir náð úthlutunarstjóra
hjá bönkunum, fjárfestingar-
sjóðum og öðrum rlkisstofn-
unum. Bókhaldslegur halla-
rekstur er regla fremur en
undantekning, en verðbólgan
sérum að jafna metin og rlflega
það. Þetta hefur að sjálfsögðu
afleiðingar fyrir kjarabaráttu
launafólks, og sósialistar hljóta
að taka tillit til þess I baráttu
sinni fyrir þjóðfélagi annarra
gilda en þeirra sem kapital-
isminn hossar hæst.
Brýn þörf er á þvl að Islenskir
sósialistar átti sig á sérkennum
þessa þjóðfélags sem þeir búa I
og séu ófeimnir við djarftækar
samlíkingar og sögulegar hlið-
stæður. Það er um að gera fyrir
okkur að skerpa útllnur fyrir-
brigðanna i kringum okkur, þvi
blæja vanans leitast við að má
þær út.
Ekki skil ég GK svo, að hann
sé I reynd að draga i efa
auðvaldsnáttúru þjóðfélagsins
hér og nú. Vöruíormið er
rikjandi, jafnt i framleiðslu sem
dreifingu efnislegra gæða, og
menn neyðast til að selja
vinnuafl sitt sér til lífsfram -
færis. Þetta eru megindrættir
kapitalismans, svo hérlendis
sem annars staðar, einföld yfir-
lýsing um þetta dugar skammt
til greiningar á margvfslegum
vanda dagsins, I efnahags- og
menningarlífi,istjórnmálum og
stéttabaráttu.
Nú langar mig, leikmanninn,
til að seilast inn á svið sagn-
fræðinnar og hafa þar uppi
óábyrgt hjal. Kapltalismi —
lénsveldi: Þetta eru kunnugleg
orð um sérstök þjóðfélagsform,
einskonar merkispjöld eða
áritanir á leiðir I völundarhúsi
sögunnar. Mig minnir að við
höfum haft fleiri svona merki-
spjöld I gamla daga, gott ef þau
voru ekki 5; frumkommúnismi,
þrælahald, lénsveldi, kapltal-
ismi og sósialismi. Fyrsta og
siðasta þjóðfélagsformið I
upptalningunni voru án stétt-
skiptingar og arðráns, en I
hinum eignast yfirstétt amk.
hluta af vinnuafurðum undir-
stéttar með því að einoka svo og
svo mikið af lifi hennar eða lifs-
skilyrðum (þrælinn, landið,
vinnugögnin). Taliðvarað þetta
væru bæði söguskeið og þroska-
skeið i sögu mannkynsins frá
frumstæði til fullkomnunar, og
mætti marka það á æ afkasta-
meiri framleiðslutækjum. Af
þessu leiddi að erfitt var að
hugsa sér, að hlaupið væri yfir
eitthvert þessara tlmaskeiða,
og eins hitt, að staðnæmst væri
fyrir fullt og allt á einhverju
þeirra, áður en fullkomnun væri
náð. Og auðvitað lá leiðin alltaf
áfram en ekki afturábak.
Nú er það ekki ámælisvert. að
sósialistar liti á baráttu sina
sem hluta af heimssögulegri
þróun frá hálfsiðun til siðmenn-
ingar. En hvað skyldu þessi
spjöld eða skilti gagna okkur
mikið við að öðlast skilning á
fortið og framtið? Hugum aö
islenskri sögu.
Hvernig eigum við aö merkja
það þjóðfelag sem landnáms-
menn og fyrstu kynslóðir
Islendinga bjuggu sér I landinu?
Var það frumkommúnismi?
Tæplega, þvíað islendingasögur
greina frá talsverðri stétta-
skiptingu meðal frjálsra manna,
og svo voru þrælar. Var það þá
þrælahald? Nei, þrælarnir
skiptu engu meginmáli við öflun
llfsnauðsynja, nema eftilvill á
búi einstaka höfðingja og þá um
skamma hrlð (engin endur-
nýjun). Var það lénsveldi?
Varla, þvi engar heimildir eru
(mér kunnar) um jarðaraf-
gjöld, kvaðavinnu og þvi-
umlíkt. Var þá Islenska
þjóðveldið á fyrstu öldum sínum
svo einstakt að það rúmist ekki
innan neins þess þjóðfélags-
forms sem talið var hér að
framan?
Rétt er að láta af öllum óllk-
indalátvm. Islenskt þjóðfélag er
auðvitað ekkert einstakt, og sú
söguskoðun sem ekki rúmar það
er harla litils virði. Söguskoðun
hinna 5 þjóðfélagsforma taldist
þó um skeið góður marxismi, og
höfuðsynd öllum marxistum að
efast um algildi þeirra. I þá
daga var öll veröldin dregin svo
einföldum dráttum og þjóð-
félags- eða sögugreining bundin
við það eitt að setja inn I
formúlur. Slik heimsmynd er nú
hrunin, enda reyndist „alræði
öreiganna” ekki undanfari
neins sóslalisma heldur nýrrar
kúgandi þjóðfélagsgerðar, áöur
óþekktrar. Sósialistar urðu að
fara að fletta upp I bókum
sinum og hugsa uppá nýtt.
Það kom i ljós að gamli Marx
var hafður fyrir rangri sök. Fáir
höfundar eru eins óbundnir af
kreddum við lýsingar og grein-
ingar á þjóðfélaginu, hvort sem
er samtima slns eða horfinna
alda. Sú söguskoðun sem fram
hafði verið borin I nafni Marx,
var öðrum þræði óleyfileg ein-
földun á hugsun hans, hinum
þræði hrein fölsun. Or sjóði
Marx má reiða fram efni I miklu
fleira en 5 aðskildar þjóðfélags-
gerðir og að auki finna flöt á
margskonar blöndun þeirra og
tengslum. Margt fleira en
„efnalegi grundvöllurinn”,
framleiðsluöflin, orkar á þjóð-
félagsformin til myndbreyi-
inga^ hreyfiöflin eru fyrst og
fremst félagslegs eðlis. Og þvi
fer fjarri að ein gerðin taki við
af annarri i skyldubundinni röð
einsog um væri að ræða þraut-
skipulagðan kappleik ellegar
þroskaskeið barns.
Ætli það láti ekki nærri að
þjóðfélagsgerð fyrstu Islend-
inganna hafi verið germanskt
ættsveitaskipulag I upplausn?
(Það er vist ekki ný stað-
hæfing!). Siðan hafi tekið við
visir að lénsveldi sem hin
alþjóðlega lénsveldisstofnun,
kirkjan, hafi átt drýgstan hlut i
að skapa (tiundarlög, söfnun
kirkjueigna). Skipulag kirkj-
unnar ól af sér lénsmannaveldi
við hlið hennar, og hún krafðist
konungs yfir þeim að svo miklu
leyti sem þeir gerðu það ekki
sjálfir. Þá komu kyrrstæðar
aldir lénsveldis sem var að
mestu leyti innlent en furðu likt
evrópskri fyrirmynd sinni (að
vísu einfaldara .1 sniðum og
vantaði þéttbýli verslunar og
iðnfélaga). Los á lénsskipu-
laginu úti I álfu / Danmörku
með siðaskiptum, einveldi, auk-
inni jarðaeign konungs, einok-
unarverslun og byrjandi kapi-
taliskri þróun þar svipti tslend-
inga sinni eigin yfirstétt en setti
ekkert I staðinn (mismunandi
efnahagur bænda var frekar
lagskipting en stéttskipting,
embættismenn voru ef svo
mætti segja ekki stéttbundnir
efnahagsundirstöðunni). Þess
vegna var hér sérkennilega lítið
stéttskipt bændasamfélag þegar
gerist þrennt I senn: þjdðernis-
hreyfing af evrópskum toga
grefur um sig á Islandi, efna-
hagstengslin við Island verða
utanveltu I dönsku efnahagsllfi,
verkmenning eflist hér I sveit-
um en einkum þó við sjávar-
siðuna.
Svo viröist vera sem þetta
stýföa, fyrrverandi lénsveldis-
þjóðfélag hér á Islandi hafi
þrátt fyrir allt sjálft búið yfir
endurnýjunarmætti og breyt-
ingarhvöt.
Athugum að atvinnutækni og
framleiðni vinnunnar er að llk-
indum óbreytt frá þvl land var
albyggt og frarnyfir 1800, en
þjóðfélagið tekur amk. tvisvar
stakkaskiptum á þeim tlma, I
bæði skiptin vegna erlendrar
Ihlutunar. En nú taka tslendingar
ingar að stýraþróun þjóðfélags-
ins að mestu einir, þótt ekki sé
þarmeð sagt að það hafi beinlln-
is verið eftir áttavita. Eða er
það ekki rétt að tslendingar hafi
sjálfir skapað sitt auövalds-
skipulag, en Danir ekki fært
okkur það að gjöf? Auðvitað
kom stuðningur erlendis frá þó
hann væri óbeinn og ekki hægt
að telja hann frumorsök. (Utan-
rikisverslun: nýr markaður i
Bretlandi. Fyrirmynd: norskar
sildar- og hvalstöðvar. Erlent
fjarmagn I Islandsbanka: flýtti
fyrir uppbyggingu). En áhrifa-
öfl gamla bændasamfélagsins
voru óvirk og gufuðu upp.
Mér sýnist þvi að fyrsta þjóð -
félagsgerðin sem Islendingar
hafa sjálfir skapað án verulegs
þrýstings erlendis frá, sé
reyndar auðvaldsskipulagið, og
er þá ekki talið með það fyrsta
sem forfeður okkar fluttu
hingað með sér. Það að þetta
gerist án hluttöku sterkrar inn-
lendrar yfirstéttar hefur haft
heillavænleg áhrif á þróun
félagslegra tengsla á þessari
öld, gert þjóðfélagið opnara
(aukið hreyfanleika milli
þjóðfélagsstétta), gert það
mannúðlegra, næmara fyrir
breytingum og móttækilegra
fyrir boðskapnum um afnám
stéttaþjóðfélagsins og sköpun
hins samvirka sóslaliska
þjóðfélags, þar sem ekki eru
lengur starfsstéttir I föstum
hlutverkum en skilyrði tryggð
fyrir „frjálsri þróun einstak-
lings og heildar” (Marx).
Norræn myndlist ad Kjarvalsstödum
hefur áöur farið víða um Norðurlönd
Unnib ab uppsetningu sýningarinnar
I dag verbur opnub' ab Kjar-
valsstöbum norræn myndlistar-
sýning, sem farib hefur vlba um
Norburlönd og nefnist hér „Aug-
liti til auglitis” en hún var köllub
„öga mot öga” á Norburlöndun-
um. A þessari sýningu eiga um 25
listamennfrá tslandi, Danmörku,
Noregi, Sviþjób og Finnlandi
verk, og eru islensku þátttakend-
urnir þau Agúst Petersen,
Blómey Stefánsdóttir, Hildur
H á k o n a rd ó tt i r , Hringur
Jóhannesson, Óskar Magnússon
ogTryggvi Ólafsson.
Þessi sýning kcmur hingað á
vegum Norræna myndlistar-
bandalagsins og Fél. Isl. mynd-
listarmanna, sem er aðili að þvl,
en það er norrænn menningar-
málasjóður sem hefur að nokkru
leyti fjármagnaö sýninguna. Frá
árinu 1946 gekkst Norræna mynd-
listabandalagið fyrir norrænum
samsýningum og var hin siðasta
þeirra haldin að Kjarvalsstöðum
árið 1972. En að henni lokinni var
ákveðið að hætta um stundarsak-
irsýningum I þessu formiog leita
nýrra leiða, og var sænska list-
fræðingnum Staffan Cullberg slð-
an falið að setja saman norræna
sýningu á nýjan hátt. Hann varði
tveimur árum (1975-1976) iundir-
búning sýningarinnar, ferðaðist
um Norðurlöndin, sá ýmsar
sýningar og talaði við listamenn.
Arangurinn af þessu starfi var
svo sýningin „Augliti til auglitis”,
sem fyrst var opnuð 19. nóvember
19761 Stokkhólmi, og er nú komin
hingað.
Staffan Cullbefg gat ekki sjálf-
urkomið til Islands, og stjórnaði
þvi norskur listamaður Bárd
Breivik uppsetningu sýningar-
innar fyrir hann. Þegar frétta-
menn litu inn að Kjarvalsstöðum
voru menn I óöa önn að koma
verkunum fyrir. Þau sem þarna
voruað starfi sögöu aö fyrir Cull-
berg hefði vakað að sýna ýmsar
andstæöur I þjóðfélagi nútimans á
Norðurlöndum og koma fram
með vissa túlkun á þessu þjóð-
félagi. Vildi hann sýna andstæð-
urnar milli sveita- og borgar-
menningar, manns og náttúru og
sýna verk þeirra, sem enn eru I
tengslum við forna lifnaöarhætti,
þeirra sem túlka borgarþjóðfélag
nútlmans, og svo þeirra sem eru
að leita aftur að nýjum tengslum
við fortíð og náttúru. Meðal þátt-
takenda eru t.d. óskar Magnús-
son og Blómey Stefánsdóttir i
snertingu við náttúruna og forna
tækni og lifshætti, og sama má
segja um finnska lappann
Andreas Alariesto. Bárd Breivik
erhinsvegar dæmium mann sem
er að leita aftur til fornra llfs-
hátta. A sýningunni eru nokkrar
ljósmyndir af hinu umdeilda
borgarhverfi Kristianlu, en Ibúar
þess leita að nýjum llfsformum
með beinum aðgerðum en nota
ekki listaverk sem miöil.
Sýningin stendur hér yfir dag-
ana 10. til 25. september, og er
þetta siðasti staöurinn þar sem
hún verður sett upp. Hún var, eins
og áður var sagt, opnuð I Stokk-
hólmi 19. nóvember 1976. Þaðan
fór hún til óslóar, siöan til Berg-
en og til Helsinki. I sumar var
sýningin I Nikulásarkirkjunni I
Kaupmannahöfn, og síðan var
hún sett upp i Álaborg áður en
hún kom hingað. Mikið hefur að
sögn verið rætt ög ritað um þessa
sýningu og hefur hún fengið all-
misjafna dóma eins og gerist og
gengur. I Svíþjóð fékk hún einna
besta dóma, og var framlagi
Islands þar hrósað. I Danmörku
vorudómarnir hins vegar siðri og
var sýningin kölluð „norræn
ringulreið” I dagblaðinu Politik-
an.
Sjukrahotel RauAa krosains
eru a Akureyri
og i Reykjavík
RAUÐIKROSSISLANDS