Þjóðviljinn - 04.12.1977, Qupperneq 8

Ólafur Jóhann Sigurössons
Seiður og hélog.
Mál og menning.
Reykjavik 1977.
Arið 1955 gaf Ólafur Jóhann út
skáldsöguna Gangvirkíð, og eins
og fram hefur komið i blaða-
fregnum er þessi bók Seiður og
hélog, framhald af henni i tima,
fjallar um sömu persónur mestan
part. Gangvirkið var sem kynn-
ing á persónum og aðstæðum:
ungur maður úr litlu plássi, Páll
Jónsson, er kominn i borgina
skömmu fyrirstrið. Hann ber far-
angur sinn: feimni, viðkvæmni,
siðgæðishugmyndir fyrri kyn-
slóða og menningarvilja, á baki
sér inn á skrifstofur vikublaðs
sem heitir Blysfari og lofar góðu.
En eins og fyrr hefur farið i sög-
um af hjartahreinum sveita-
mönnum á mölinni: ekki er allt
sem sýnist, flest er i starfi og
mannlegum samskiptum lág-
kúrulegra, óheilla og sölufúsara
en söguhetjan helst vildi.
Gangvirkið kallaði á framhald:
I lokin er strlðið hafið, breski her-
inn gengur á land og við viljum
vita hvernig fólki bókarinnar
reiðir af á miklum umskiptatim-
um. Og það eru lika einhver ótiö-
indi i vændum i lifi Páls sjálfs:
hver er sá glæpur sem honum er
ætlað að fremja og þegar er farið
að ýja aö? En það skaí tekið
fram, að þótt kynni af Gangvirk-
inu bæti mjög fyrir lesanda, þá er
Seiður og hélog á þann veg sögð
saga, að auðvelt er að halda átt-
um án upprifjunar á fyrri sög-
unni.
sögu persóna með þeirri rósemd i
útfærslu, að manni dettur i hug að
höfundur hafi beinlinis einsett sér
að forðast að óstýrilæti sögutim-
ans hefði áhrif á hans eigið tima-
skyn. Dæmi i þessa veru getur
verið kaflinn um syndafall mat-
selju Páls, Ragnheiðar, þessarar
virðulegu matrónu með guðspeki
á vör. Einnig i hennar blóð hlaupa
gullpúkar: hún er ekki i rónni fyrr
en hún er farin að selja fish and
chips og hefur látið sina trúu is-
lensku piparsveina lönd og leið.
Virðuleg
álfkona
r
l
peysu-
fötum
svaraði:
Yes, my darling daughter...
Heyrir og sér
Sögumaður, Páll Jónsson, er
fyrst og fremst skoðari þess tima
sem hefur endaskipti á mörgu i
lifi smáþjóðar. Hann er litt virk-
ur, hann sýnir ekki af sér frum-
kvæði, atburðir ganga yfir hann.
Það er i fullu samræmi við þetta
uppburðarleysi, að viðbrögð hans
við þeim ótiðindum að elskan
hans, Kristin, fer i ástandiö, eru
öll i skötuliki.
Það er i raun og veru engu lik-
ara en hún sannfæri Pál að ööru-
visi hefði ekki getað farið, að ves-
alingur hans eigi ekki betra skil-
ið. Páll er andhetja.
Það sem Páll sér og heyrir er
fram borið i yfirvegaðri, æsinga-
lausri frásögn. Ekkert liggur á.
Það kemur að visu fyrir.að höf-
undur vill höndla andblæ hinna
öfgafullu tima með impressjón-
iskri aðferð, bregða sðr um stund
á „fleygiferð” eins og i upphafi
annars þáttar:
„Þarna... nei, ég er hættur að
greina sundur óra og staðreyndir,
kominn á fleygiferð um kynjafullt
landslag eins og ég á vanda til,
þegar ég fer að hugsa um styrj-
aldarárin. Þaöer reimt á jörðu og
peningaþykkni á himni, seðla-
flóka dregur frá gullskildi tungls-
ins, kviðmiklar glerkýr æöa milli
draugastapa og belja i sífellu: Oh
Johnny, oh Johnny.how you can
love! Það glittir i ölvaöar vofur,
búnar pelli og purpura, hulduhól-
ar standa opnir, tröll þeyta lúðra
i dyngjum, en seytjan vetra álf-
kona leggur við hlustir, mjúklát
og grönn, umleikin köldum hélog-
um. Mother, syngur hún, may I
go out dancing? Og önnur álfkona
svarar, þung, virðuleg, i peysu-
fötum: Yes, my darling daught-
er.” (104)
Rósemd
En samþjöppun af þessu ágæta
tagi heyrir til undantekninga.
Reglan er að greina frá stríös-
ólafur Jóhann Sigurðsson.
Þegar við sjáum og heyrum þau
umskipti i ýtarlegri og vandlegri
greinargerð Páls i upphafi bókar
er okkur um leið spáð þvi, að.
i þessu striði verði islensk virki af
öllum tegundum auðunnin.
Sannar sögur
Striðssögur þess fólks sem Páll
Jónsson þekkir eða kannast við
eru að sjálfsögðu mjög margvls-
legar. En þær eru alltaf einkar
sennilegar: ef menn vilja hafa
kröfur uppi um samsvörun skáld-
skapar og veruleika þá fá þeir
skýr svör i Seiður og hélog.Félagi
Páls á Blysfara, Einar, skrifar
hlálega ambögupistla um allt og
ekkert, fáránlega en litt ýkta. Og
hefur hlotið miklar vinsældir fyr-
ir — þvi hin unga og hráa borg
hampar þvi jafnan sem lakast er.
Skömmu fyrir striö bahblaði hann
skollaþýsku við sendimenn Hit-
lers á vertshúsum, en að sjálf-
sögðu og alveg eðlilega er hann á
skammri stundu orðinn ágætur
kumpán breskra eða amriskra
foringja, eldklárra náunga. Einar
Sókron mun jafnan finna sér stað
i henni versu án fyrirhafnar. Enn
slóttugri mynd tækifærissinna
getur höfundur með Valþór rit-
stjóra. Hann getur átt það til að
hræra saman striðsgróðabrölti
sinu og aðdáun á hinum sterka, i
þessu tilviki á Stalin — eftir or-
ustuna við Stalingrad („það er
harka og stjórnkænska þess
gamla sem ræður úrslitum”
(199). Og hann er jafnvel til i að
prenta Gorki og Sjolokof i
familiusjúrnalnum sem hann gef-
ur út.
Úr gildi
Af nógu er að taka. Dætur i finu
húsi, þar sem Páll leigir, láta fall-
erast. Og Jón Guðjónsson verka-
maður, sem hefur verið iðinn að
spara sér sitt að hverju tagi á
haugum og hjá offiserum, hann
biöur Pál undir lok bókar, þegar
sprengjan fellur á Hirósjima, að
skrifa nú um nauðsyn þess að
herinn fari alls ekki — annars
verði kreppa og atvinnuleysi.
Dæmin eru mörg, en heildarsvip-
ur i angurværri fremur en reiði-
legri ádeildu þessara frásagna er
einn: Fyrri verðmæti eru úr gildi
fallin, undirstaða mannlifs og
samskipta á þessu landi er ekki
hin sama og áður. Hin nýju gildi
eru hélog, villuljós.
Páll reynir að sönnu að
hugga sig við Stofnun lýðveldis,
við sælar stundir með náttúrunni,
við framtiöardrauma — en hann
fær ekki að eiga þá i friöi. Enn er
Steindór kominn á vettvang hraö-
greindur og kjaftfor, advocatus
diaboli, sem öðru hvoru þarf að
taka úrræöaleysi Páls til bæna.
Hann sér fyrir iskyggilega þróun:
ef herinn ætlaði að fara, verður
hann áreiðanlega beðinn um að
sitja sem fastast til að hægt sé að
græða meira á honum. Aronsku-
spádómur.
Lokaö fyrir Páli
Þetta er allbreið þjóðlifsmynd,
dregin upp i örlagasyrpu með
raunsæislegum hætti. Lesanda
getur á stundum fundist að máliö
á sögunni sé yfrið bóklegt, timans
tal ekki sérkenna söguna i nægi-
lega sterkum mæli. Þar við bætist
að Páll getur verið svo penpiuleg-
ur i hugsun, að með ólikindum er.
Eins og þegar hann fær sig ekki til
að kalla smokka annað en
„mannfjölgunarhöft”, eða hug-
leiðir þá hefnd fyrir „ástandið” á
Kristinu að „sparka i þjóhnapp-
ana” á karlskrattanum (47). Er
hægt að missa stjórn á skapi sinu
á svo kurteisan hátt? Lesanda
getur fundist einum of auðvelt að
taka undir þessa lýsingu Stein-
dórs á Páli: „Þú verður eins og
sambland af áhyggjufullri her-
kerlingu og drepleiðinlegum
barnakennara á ungmannafé-
lagsfundi”, (151).
En hér kemur fleira til. Sem
fyrr segir er Páll sá sem hlustar
og sér. Það getur hvarflað að
manni, aö höfundur leggi einmitt
full-mikið af hlédrægni á Pál — og
lesendur. Þetta athafnaleysi get-
ur orðið þreytandi, frávisunar-
viðbrögð Páls við ýmislegum
uppákomum full einhliða. Þar að
auki er þaö hann einn sem ekki
breytist hvað sem á gengur, hánn
er innlyksa, „ævi min heiur þó
sjaldan verið jafn tilbreytinga-
laus á ytra borði og árin 1941-
1945.” (105.
Hrakinn út
úr skel
Nú verða færð þau rök fyrir nei-
kvæðum áhrifum þessa „hlut-
leysis” Páls, að bestu kaflarsög-
unnar eru þeir, sem sýna þennan
væna ömmudreng knúinn út úr
skel sinni. Knúinn til stærri hrær
inga i sálinni, knúinn til athafnar
— enda þótt athöfnin verði svo i
skötuliki eins og persónuleiki
Páls segir fyrir um. 1 þessum til-
fellum nýtur höfundur sin best. 1
vandvirknislegri skoðun hans á
innlöndum, sem hafa orðið fyrir
stormsveip, i athugunum, sem
eru fylgnar sér á gamlan og góö-
an máta og skilja lesandann ekki
eftir með brotabrot ein til að hann
raði sjálfur saman (sem getur
lika verið gaman, en það er önnur
saga).
Um þetta nefnum við þrjú
dæmi. 1 fyrsta lagi frásögn af hin-
um heiftúðlega eldi afbrýðinnar
— þegar Kristin er með Breta. í
öðru lagi lýsingu á minningarat-
höfn um æskuvin, sjómann á skipi
sem kafbátur sökkti — þar sem
séð og hugsað i nútið fléttast sam-
an við ljúflegar bernskuminning-
ar frá veröld sem er hrunin. Og
þá siöast en ekki sist — lýsingu á
kostulegri viðleitni þeirra æsku-
vina fyrr i sögunni til að gera
tvennt i senn: drekkja ástarsorg-
um sinum i brennivini og hefna
sin á heimsveldinu breska, sem
hefur stolið frá þeim tveim stúlk-
um.
Gátan um
glæp Páls
Þetta er minningasaga og við
eigum langt i samtið sögumanns
þegar henni lýkur. Páll er öðru
hvoru að ýja að glæp sem hann
fremur og „kemst i hámæli”, og
fleiri leyndarmál eiga eftir að
upplýsast. Þessir leyndardómar
ljá sögunni þann spurnarblæ sem
kallar á framhald. En spyrjum nú
sem svo áður en lýkur : ef „rolan”
hann Páll fremur glæp — eöa eitt-
hvað það sem stimplað verður
glæpur — hvað skal til að slik tið-
indi gerist? Kannski verður það
meginhugsun sem hnýtir saman
þennan bálk allan, að svo m'á
brýna deigt járn að biti? Og ef svo
er: biti á hvað? Breytist andhetj-
an i hetju? Við sjáum hvaö setur,
má vera við verðum siðarmeir að
éta eitthvað ofan i okkur af þvi,
sem hér var að ofan sagt um ó-
breytanleik Páls Jónssonar
blaðamanns frá Djúpafirði, hver
veit.
A.B.