Þjóðviljinn - 07.01.1978, Side 15

Þjóðviljinn - 07.01.1978, Side 15
Laugardagur 7. janúar 1978 ÞJÓÐVILJINN — SÍÐA 15 McMurphy lýsir Imynduhum hornaboltaleik sem Eatched hefur bannaft sjiiklingunum aA sjá i sjón- varpi. GAUKSHREIÐRIÐ Jólamynd Tónabfós, „Gaukas- hreiöriö”, er vföfræg og marg- verölaunuö kvikmynd, gerö af tékkneska meistaranum Milos Forman og leikin af Jack Nichol- son, Louise Fletcher ofl. Dóm- arnir sem myndin hefur fengiö hafa veriö misjafnir. Vföast er hún hafin upp til skýjanna, en ýmsir menningarpostular hafa þó talaö af fyrirlitningu um „kassa- stykki” og „meöalmennsku leik- stjórans” — þeim finnst bókin miklu betri, miklu meiri „á- deila”. Þeim finnst ekki nógu frumlegt að likja heiminum viö geöveikrahæli, þaö hefur nefni- lega veriö gert áöur. Ég held viö getum róleg látiö slika gagnrýni sem vind um eyru þjóta. Eftir stendur myndin sjálf, sem er óneitanlega mikil upplifun. Þaö er a.m.k. langt siöan ég hef oröiö fyrir sterkari áhrifum i kvik- myndahúsi. Bók og kvikmynd Gaukshreiörið er byggt á skáld- sögunni „One Flew Over the Cuckoo’s Nest” sem út kom áriö 1962 og er eftir Ken Kesey. Þessi bók var á sinum tima einskonar biblia þeirra ráövilltu ungmenna sem kölluöu sig hippa og leituöu lifshamingjunnar einkum i ýms- um framleiösluvörum lyfjaiönað- arins. Aöalpersóna bókarinnar, R.P. McMurphy, hefur veriö kall- aöur „siðasti bitnikkinn og fyrsti hippinnn” — og er þá gefiö i skyn aö bókin hafi verið einskonar tengiliöur milli þessara tveggja hreyfinga. Milos Forman hefur gripiö til þess skynsamlega ráös aö gera McMurpy (Jack Nichol- son) hvorki aö bitnikk né hippa. Hann gefur honum viðara sviö, meö þvl aö leggja sáralitla áherslu á aö endurskapa tima sögunnar. Hún gæti alveg eins hafa gerst áöur, eöa seinna, og kannski er hún aö gerast núna. Ég held aö þaö hafi áreiöanlega oröiö til góös aö 13 ár liðu frá þvi bókin kom út þar til hafist var handa um gerð kvikmyndar- innar. Með þvi hefur náöst viss fjarlægö i tima sem setur viö- fangsefniö i viöara samhengi. Hér er ekki verið aö fjalla um „uppreisn æskunnar” á einhverj- um afmörkuðu timaskeiöi, heldur er rætt um einstaklinginn og sam- félagið, andóf og vald. kyrkja hana. Og tilfinningin sem maður fer meö heim aö sýningu lokinni er frelsiskennd: stóra indiánanum tókst þrátt fyrir allt aö fljúga úr hreiörinu. Vandræðagepill gegn stofnun R.P. McMurphy kemur á geö- veikrahæliö handjárnaöur, I lög- reglufylgd. Hann hefur veriö dæmdur til refsivistar á fangabú- garði, en þar hefur hann hegðaö sér „undarlega” og nú á aö athuga hvort hann se geðveikur. Grunur leikur á aö hann sé aö þykjast, til þess aö sleppa af bú- garðinum. Ekki liöur á löngu þartil þessi vandræðagripur hefur komiö stofnuninni i uppnám. Hann fær sjúklingana i liö meö sér og segir Ratched hjúkrunarkonu (Louise Fletcher) striö á hendur. Hún er imynd Valdsins, Stofnunarinnar, ófreskja I liki samviskusamrar og duglegrar hjúkrunarkonu. Sú staðreynd, aö Forman og Fletc- her hafa gætt þessa persónu ýms- um mannlegum eiginleikum, sem hún haföi ekki i bókinni, gerir hana trúveröugri og þar afleiö- andi enn hræöilegri. Ratched opinberar skepnuskap sinn I at- riðinu þar sem viökvæmur og hræddur sjúklingur, Billy Bibbit, hefur komist yfir kvenmann og er hættur aö stama. Ratched beinir sinu eitraðasta spjóti aö honum og spyr: hvaö helduröu að mamma þin segi nú? Afleiöingin er sú, aö Billy fremur sjálfsmorö og McMurphy reynir aö myrða Ratched. DKvenpersónur myndarinnar eru af tveimur gerðum: annars- vegar heimskar og sætar og laus- látar, hinsvegar gáfaöir og hættu- legir isjakar. Þannig er kvenfólk- iö sem McMurphy hefur kynnst á lifsleiðinni. Þessar kvenlýsingar falla mætavel inn i þaö valda- munstur sem myndin skilgreinir. Þessvegna getum viö ekki sakaö Forman um kvenhatur. Indjáninn Stóri indiáninn sem þykist vera daufdumbur og finnst hann vera afskaplega litill er mjög athyglis- verðpersóna. Ibók Keseys gegnir hann reyndar ennþá stærra hlut- verki, þvi aö sagan er sögö frá hans sjónarhóli: við sjáum at- buröina meö hans augum. For- man hefur kosiö aö segja þessa sögu i þriöju persónu og er þaö I samræmi viö raunsæisstefnu hans. Sögumaðurinn er hlutlaus áhorfandi, tekur ekki þátt I leikn- um. McMurphy tekst að vekja indiánann til meövitundar. I myndarlok segir hann: nú finnst mér ég vera stór eins og fjall. Og meö það flýgur hann út um glugg- ann I atriði sem mér finnst fallegt og sterkt. Varla er þaö nein til- viljun aö sá eini sem bjargast skuli vera indiáni. Aö visu vitum viö ekki hvaö veröur um hann, viö sjáum hann hlaupa út I nóttina, þaö er allt og sumt. En myndin er þannig uppbyggö aö þetta atriöi verkar á mann einsog bylting. Frelsi og raunsæi McMurphy undrast stórlega þegar hann kemst aö þvl að sumir sjúklinganna eru á sjúkrahúsinu af frjálsum vilja. Þeir eru hræddir viö frelsiö og þá ábyrgö sem fylgir lifinu utan veggja Stofnunarinnar. Þiö eruö ekkert brjálaöri en hver meðalhálfviti sem gengur laus — segir hann. Þarna er komiö inná merkilegt mál: sumt fóik er svo illa leikiö af þjóöfélaginu eöa kerfinu (eöa hvaö eigum viö aö kalla þaö?) — aö þaö ræöur ekki viö frelsið, ótt- ast þaö, vill heldur lúta valdboö- um, skilyröislaust. Slikir þegnar hljóta aö vera óskabörn valdhaf- anna. Þessvegna eru raflostnotuð I refsingarskyni viö þá sem eru meö múöur. Og þeir sem engu tauti veröur viö komiö fá enn hræöilegri meöferö, einsog Mc- Murphy i myndarlok. Ýmsir hafa bent á aö þessar aöferöir séu ekki notaöar lengur á geöveikrahæl- um, og reyndar finnst mér þessi atriöi vera svolitiö veikir hlekkir I raunsæisstil myndarinnar: maö- ur trúir þeim ekki jafnafdráttar- laust og öörum þáttum hennar. Kannski er þetta jafnvel meira áberandi fyrir þá sök aö myndin er tekin á raunverulegu sjúkra- húsi (Oregon State Hospital) og ýmsir leikaranna eru raunveru- legir sjúklingar og læknar (t.d. yfirlæknirinn). Persónulýsingar sjúklinganna eru allar „pottþétt- ar” frá geölæknisfræöilegu sjónarmiöi, aö þvi er ég best veit. Þegar þessum aöferöum er beitt gerir áhorfandinn kröfur um aö þeim sé beitt I einu og öllu. Viö getum aö visu gert Forman þann greiöa aö hugsa sem svo: ef þaö er ekki raflost nota þeir bara eitt- hvaö annað, t.d. lyf, sem gera sama gagn. Samt er þaö svo aö þótt atriöin séu réttlætanleg og — frá leikrænu sjónarhorni — sterk, vekja þau upp svolitinn efa- semdardraug sem dregur úr áhrifum þeirra. Möguleikar? Hver er svo niöurstða þessarar myndar, boöskapur hennar? Þaö er hreint ekki svo gott aö segja. An efa er boöskapur myndar- innar mun siöferöilegri en boö- skapur bókarinnar sem hún byggir á, en þarmeö er ekki sagt aö auövelt sé aö setja saman setningu er feli I sér þetta mór- alska inntak. Einstaklingurinn gegn kerfinu? Vissulega, en mál- iö er ekki svo einfalt. Einstakling- urinn hefur ekki upp á neinn raunverulegan valkost aö bjóöa, a.m.k. kemur hann ekki fram I myndinni. McMurphy er fórnar- dýr kerfisins, fall hans er alveg rökrétt. Frelsun indiánans er möguleiki, en ekkkert meira. Indiáninn flýgur einn úr gauks- hreiörinu. Hinir fagna, en fylgja honum ekki þótt glugginn sé gal- opinn útl nóttina og frelsið. Þeir eru hræddir. Skop og alvara Kvikmyndir Milosar Formans hafa allar einkennst af persónu- legum og sérstæöum raunsæisstil þar sem jafnan er stutt á milli skops og alvöru. Þessi hæfileiki, aö ramba á barmi sorgar og gleöi án þess að detta ofanl fúafen til- finningaseminnar hefur einmittt skipaö honum á bekk meö betri kvikmyndastjórum samtimans. Nægir aö nefna myndir hans „Svarti Pétur”, „Ástir ljóshærö- rar stúlku” og „Þaö brennur, elskan mfn”. Mér finnst enginn vandi aö sjá þessi sömu einkenni i Gaukshreiörinu. Ef til vill er skopiö oröiö allmiklu nöturlegra hér — a.m.k. virðast ekki allir gagnrýnendur geta sætt sig viö skop á geöveikrahæli. Og vissu- lega er ekkert hlægilegt viö slikar stofnanir. En skop Milosar For- mans er ekkert venjulegt skop. Hver einasti brandari er tvieggj- aður: þú veist varla hvort þú ert aö hlæja eöa gráta. Myndin kallar ekki fram samúö I venjulegum skilningi, heldur miklu fremur reiöi. Ég skildi a.m.k. McMurphy afskaplega vel þegar hann réöst á Ratched hjúkrunarkonu til aö Glerveggur skilur aö Ratched hjúkrunarkonu og vandræöagripinn McMurphy (Louise Fletcher og Jack Nicholson). McMurphy uppgötvar aö stóri indiáninn er ekki daufdumb- ur.

x

Þjóðviljinn

Direkte link

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Þjóðviljinn
https://timarit.is/publication/257

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.