Þjóðviljinn - 19.01.1978, Blaðsíða 5

Fimmtudagur 19. janúar 1978 ÞJÓÐVILJINN — SIÐA 5
„Hallærisplan”
í tilefni borgarstjórnarfundar
Um 1850 var Reykjavik
„danskur" bær. Við
Hafnarstræti, Austurstræti
og Aðalstræti stóðu lág-
reist, tjörguð timburhús í
eigu borgara af dönskum
ættum. Um 1900 höfðu orð-
ið umskipti; í stað lág-
reistra húsa voru komin
tvilyft og þrilyft timbur-
hús, bárujárnsklædd í
ýmsum litum. Þessi önnur
,,kynslóð" timburhúsa í
Reykjavík reis á upp-
gangstimum skútualdar og
var í eigu íslenskra borg-
ara. Reykjavík var orðin
alíslensk.
Árið 1915 brunnu 10 hús i
Austurstræti og grennd, þar af 8
timburhús. 1 stað þeirra komu
háreist steinhús. Er jafnan vitnað
til brunans sem eins mesta
breytingavalds i byggðarsögu
miðbæjarins og þótti vágestur
hinn mesti.
Hús skútualdar
Mörg hús frá lokum 19. aldar
hafa verið jöfnuð við jörðu i mið-
bænum siðan 1915, en þó má enn
finna þar nokkur af stoltum hús-
um skútualdar. Á svæðinu frá
Miðbæjarmarkaði i Aðalstræti að
Búnaðarbanka i Hafnarstræti
blasir enn við önnur kynslóð
reykviskra timburhúsa og
og myndar sú fjölskylda sam-
stæða heild með sterkum svip.
Eru sum húsin þó hart leikin eftir
ýmsar breytingar og lélegt við-
hald. Röðin er óslitin frá Aðal-
stræti 7, sem þeir systkinasynir
Jón Vidalin og Páll Eggerz, ungir
og efnilegir kaupmenn, munu
hafa reist um 1880, Þarna versl-
aði Brynjólfur H. Bjarnason sið-
ar, og var allt á einum stað, ibúð,
verslun og pakkhús. Við pakkhús-
ið gamla standa Björnsbakari og
Hótel Vik. Hótelhúsið er liklega
að stofni frá 1884, en hækkun var
leyfð árið 1905 og kom þá kvistur.
Næst Vik við Veltusund reisti
Helgi Þorláksson
Magnús Benjaminsson úrsmiður
hús um 1887—1888, nú Austur-
stræti 4. Arið 1898 reisti Jón Bryn-
jólfsson leiðursali og skósmiður
mikið timburhús i Austurstræti 3.
AHt voru þetta valinkunnir borg-
arar, Brynjólfur, Magnús og Jón.
Þeir fluttust ungir til Reykjavik-
ur á uppgangsárum og gerðust
forystumenn hver i sinni stétt.
Við Veltusund 1 reis timburhús
árið 1907, stórt og mikið (Þar er
nú verslunin Eros), en næst þvi
við Hafnarstræti 4 (þar sem er
bókaverslun Snæbjarnar) er hús
sem taliö hefur verið elsta versl-
unarhús i Reykjavik (reist 1796?).
1915 að nýju
t dag, fimmtudag, mun borgar-
stjórn f jalla um tillögu þess efnis
að öll þessi hús sem nú voru nefnd
og fleiri verði rifin, en i staðinn
reist ein stórbygging, fimm hæða,
á öllu svæðinu frá Miðbæjar-
markaði um lóð Hótel íslands
(„Hallærisplan”) og yfir á svæði
Bifreiðastöðvar Steindórs. Nái
tillagan fram að ganga mun
verða um að ræða mestu röskun i
byggingarsögu miðbæjarins allt
frá dögum brunans mikla árið
1915.
Hér er um að ræða stórmál,
sem farið hefur fram hjá mörg-
um. E.t.v. hefur það ekki verið
kynnt öllum almenningi nógu
rækilega, enda hafa baráttumenn
fyrir varðveislu Bernhöftstorfu
og Grjótaþorps verið sem högg-
dofa I vandlætingu og undrun sið-
an tillagan varð fyrst kunn i gróf-
um dráttum fyrir rúmu ári.
Á sinum tima tóku Þorsteinn
Gunnarsson og Hörður Agústsson
saman skýrslu um gömul hús
sem hefðu varðveislugildi. Siðan
það var, hafa forsendur og við-
horf gjörbreyst i varðveislumál-
um. Menn skútualdar rifu gömul,
lágreist hús og reistu ný á sama
stað miklu stærri. I óðagoti tækni-
aldar hafa menn viljað halda
áfram á sömu braut, smiða
stærra, meira, án þess að gefa
nægan gaum að nauðsyn og af-
leiðingum. Forsendur hafa breyst
frá skútuöld, allri viðhaldstækni
hefur fleygt fram og samgöngu-
tækni gerir kleift að færa til
borgarkjarna, reisa þá á nýjum
stöðum i samræmi við útþenslu
borga. Það sem meira er, fólk
velmegunartima eftirstriðsára
hefur efni á þvi, frekar en menn
skútualdar, að hyggja að
menningarsögulegum rökum.
Fyrir hvort skyldu ibúar Reykja-
vikur, sem uppi verða árið 2100;
verða þakklátari borgarstjórn
þeirri sem nú situr: að láta ofan-
greind hús standa eða reisa stein-
bákn i þeirra stað?
Ný viðhorf
Á allra seinustu árum hafa opn-
ast augu sumra þeirra, sem fjár-
ráð hafa t.d. i Noregi og Dan-
mörku fyrir þvi að snjallt geti
verið að fjárfesta i gömlu húsi á
góðum stað, færa það i gamalt
horf og reka þar verslun og önnur
fyrirtæki. Viðskiptavinir laðast
að hlýlegum, snotrum timburhús-
um. Þvi miður er enn litið um
þetta i Reykjavik,en þó má finna
góð dæmi, t.d. að Vesturgötu 2 og
i Aðalstræti 16.
Ljóst er að sjónarmið hagnýtis,
fegurðar og menningarsögu geta
fariðsaman i varðveislu gamalla
húsa. t þeim forsendum sem
borgaryfirvöld gáfu Þorsteini og
Herði til viðmiðunar fyrir skýrslu
þeirra var þessa ekki nægilega
gætt. Ný viðhorf krefjast nýrra
vinnubragða,og er skýrsla sú sem
nýlega var lögð fram um ástand,
sögu og varðveislugildi húsa i
Grjótaþorpi gott dæmi um það.
Slika skýrslu þarf að taka saman
um öll hús, sem reist voru i mið-
bænum fyrir t.d. 1920 áður en
hreyft er við þeim og hugað að
nýsmiði. Óvissa sú og togstreita
sem rikir varðandi Bernhöfts-
torfu og Grjótaþorp sýnir að
borgaryfirvöld verða hið fyrsta
að taka varðveislumál i heild til
endurmats og móta nýja stefnu
þar sem gætt sé miklu fleiri
sjónarmiða en áður hefur verið
gert. Þangað til slikt verður er
nauðsynlegt að hrófla ekki við
gömlum húsum, séu þau ekki að
falli komin.
Ég mælist eindregið til að
borgaryfirvöld kynni sér hvort
ekki megi færa sér i nyt gömlu
húsin, a.m.k. sum hver, með hag-
kvæmum hætti. Versíun Bryn-
jólfs H. Bjarnasonar þótti stór-
myndarleg i eina tið, en húsið
hefur látið á sjá. Sumir telja Hót-
el Vik eitt fegursta timburhús
Reykjavikur. Leðurvöruverslun
Jóns Brynjólfssonar verður að
teljast hreinasta perla i sinum
gamla stil, og margir munu geta
séð að Veltusund 1 býr yfir mikl-
um þokka. Þetta hús mætti sjálf-
sagt bæta mjög með góðum
smekk og nýta margvislega.
Aðgát sé höfð
Hætt er við að menningarsögu-
legt gildi gömlu húsanna hafi ekki
verið athugað sem skyldi. Mér er
ekki kunnugt um að saga hússins i
Hafnarstræti 4 hafi verið athuguð
sérstaklega áður en lagt var til að
húsið skyldi vikja. Páll nokkur
Brekkmann reisti hús á þessum
stað 1796. óljóst er hvort þetta
hús stendur enn að hluta þar sem
nú er bókaverslun Snæbjarnar, en
Árni óla telur að svo muni verá.
Þetta mætti liklega leiða i ljós
með nákvæmri könnun, þvi að til
eru teikningar af húsi sem Páll
hugðist reisa og uppmæling húsa
hans er til frá 1798. Þetta mætti
bera saman við t.d. Reykjavikur-
kort frá 1801 og 1836 o.fl. Niður-
staðan verður e.t.v. að um sé að
;Framhald á 14. siöu
Tilkynning frá
olíufélögunum
Nanna Hermansson:
Könnum húsin
Þjóðviljinn leitaði álits Nönnu
Hermannsson, borgarininjavarð-
ar ög höfundar skýrslunnar um
Grjótaþorpið á fyrirhuguðum
framkvæmdum við Aðalstræti og
innti hana eftir varðveislugiidi
gömiu húsanna sem til stendur að
rifa.
Ég þekki þessi hús ekki nógu
vel til að dæma um varðveislu-
gildi þeirra, sagði Nanna, og
rannsókn á þvi tekur óneitanlega
tima. Hins vegar er saga margra
þessara húsa áhugaverð og ærið
tilefni væri til að kanna hana og
um leið varðveislugildi húsanna
áður en þau verða rifin. I könnun
á gömlum húsum i miðbænum
sem þeir Hörður Agústsson og
Þorsteinn Gunnarsson gerðu á
árunum 1967 til 1970 benda þeir á
5 hús, sem þeir álita að þyrfti að
rannsaka betur áður en þau yrðu
rifin. Þessi hús eru Hafnarstræti
4 (Bókaverslun Snæbjarnar),
sem á sér athyglisverða sögu og
ekki er vitaö um hvenær var
byggt, Veltusund 3 og Austur-
stræti 4 (Thorvaldsen), Vallar-
stræti 4, (Hótel Vik) og Aðalstræti
7 (Timahúsið)
Nú er ég ekki að segja að öll
þessi hús beri tvimælalaust að
varðveita, en mér finnst eðlilegt
að áður en gamalt hús er rifið i
Reykjavik þá verði það kannað
eins vel og kostur er og mælt upp,
þannig að við eigum að minnsta
kosti góða lýsingu á þvi. Ég tel að
I hverju gömlu húsi felist mikil
verðmæti, handverk og vinna
sem ekki kemur aftur. Vitneskju
um slikt tekur enginn frá okkur,
þó húsin hverfi.
Þá tel ég varhugavert að rifa
húsin, og byrja að byggja á nýjan
leik, án þess að fram fari forn-
fræðileg könnun á svæðinu. Þegar
grafið var við Aðalstræti 14 og 18
fundust þar menjar um búsetu, og
eru þau gögn nú til úrvinnslu i
Sviþjóð. Oll frekari vitneskja sem
stutt gæti þann fund, er mjög
mikilvæg, og þvi er ekki hægt
annað en að kanna þetta svæði
með tilliti til þess, ef og áöur en
til nýbyggingar kemur.
Vegna sívaxandi erfiðleika við
útvegun rekstursfjár til þess aö fjár-
megna stöðugt hækkandi verð á
olíuvörum, sjá olíufélögin sig knúin
til þess að herða allar útlánareglur.
Frá og með 1. febrúar næst kom-
andi gilda því eftirfarandi greiðslu-
skilmálar varðandi lánsviðskipti:
1. Togarar og stærri fiskiskip
skulu hafa heimild til að skulda
aðeins eina úttekt hverju sinni.
Áður en að frekari úttektum
kemur skulu þeir hafa greitt
fyrri úttektir sínar, ella má gera
ráð fyrir að afgreiðsla á olíum
til þeirra verði stöðvuð.Greiðslu-
frestur á hverri úttekt skal þó
aldrei vera lengri en 15 dagar.
2. Önnur fiskiskip skulu almennt
hlýta sömu reglu. Hjá smærri
bátum, þar sem þessari reglu
verður ekki við komið, skal við
það miðað að úttekt sé greidd
um leið og veðsetning afurða
hjá fiskvinnslustöð fer fram.
3. Þeir viðskiptamenn, sem hata
haft heimild til lánsviðskipta í
sambandi við olíur til hús-
kyndingar, hafi greiðslufrest á
einni úttekt hverju sinni. Þurfa
þeir því að hafa gert upp fyrri
úttekt sína áður en til nýrrar út-
tektar kemur.
4. Um önnur reikningsviðskipti
gilda hliðstæðar reglur.
5. Að gefnu tilefni skal ennfremur
tekið fram, að olíufélögin veita
hvorki viðskiptamönnum sínum
né öðrum peningalán eða aðra
slíka fyrirgreiðslu, né heldur
hafa milligöngu um útvegun
slikra lána. Tilgangslaust er því
aö leita eftir lánum hjá olíu-
félögunum.
m (tsso) Shell
OLÍUVERZLUN OLÍUFÉLAGIÐ H.F. OLÍUFÉLAGIÐ
ÍSLANDS H.F. SKELJUNGUR H.F.
—AI.