Þjóðviljinn - 28.06.1978, Blaðsíða 8

8 SIÐA — ÞJÓÐVILJINN Mibvikudagur 28. júni 1978
Siglaugur Brynleifsson:
Bókmenntir og markaður:
Literature in the
Marketplace.
PerGedin. Translated by George
Bisset. Faber and Faber 1977.
„Litteraturen i verkligheten”
heitir bók þessi á frummálinu og
kom hún út i Stokkhólmi 1975.
Höfundurinn er forstjóri sænska
bókaforlagsins Wahlström og
Widstrand.
Tilefni ritsins er samdráttur i
útgáfu skáldsagna af skárri
geröinni og annarra bóka,
sem ekki er hægt aö
telja lélegar frá bókmennta-
legu sjónarmiði. Höfundur-
inn fjallar um þetta efni og
ástæðurnar, sem hann álitur aö
séu fyrir þessu. Þar meö er hann
kominn i slóö Hausers, en sá höf-
undur hefur manna best rakiö
þróun lista og bókmennta i sam-
bandi viö efnahagslega þróun
samfélaganna i Evrópu frá upp-
hafi og fram um 1940. (Arnold
Hauser: The Social History of Art
1-4. Routledge and Kegan Paul
1951. Ensk þýöing úr 'þýöingu.)
Frá guðsorði
til tímarita
Höfundurinn rekur þær forsend-
ur sem uröu grundvöllur útgáfu
ýmissa tegunda lestrarefnis. Eft-
ir upphaf prentlistarinnar var*
bókaútgáfa einkum einskoröuö
viö útgáfu guöfræðirita, upp-
byggilegra bóka, klassikur og
nauösynlegra handbóka og upp-
lýsingarrita. Læsi var ekki
almennt og markaöur fyrir bækur
mjög þröngur. Þaö varö ekki fyrr
en á 18. öld meö aukinni samfé-
lagsmótun kapitalismans i
vissum rikjum Evrópu, aö fjöl-
breytni eykst i útgáfustarfsemi
vegna nauðsynjar læsis
vegna breyttra framleiöslu-
hátta. Þessi þróun varö
einkum áberandi fyrst i staö
á Englandi. Þar eykst læsi,
og vegna breyttra samfé -
lagshátta varö og nauösyn á
aukinni fréttaþjónustu og upplýs-
ingaþjónustu, sem annaö var i
fyrstu af blööum og timaritum.
Fyrirbrigöiö „hinn almenni les-
andi” er mótaöur af kapitalisku
umhverfi borganna. Fyrstu blöö-
in og timaritin fullnægja þörfinni
fyrir fréttnæmt lestrarefni, upp-
lýsingar af ýmsu tagi og
skemmtiefni. Kaupmenn,
umsýslumenn, lögfræöingar og
starfsmenn i vissum rikisstofnun-
um hittust á kaffi-og tehúsunum i
London og lásu blööin, ræddu efn-
ið og supu kaffiö. Viss smekkur
skapaöist meöal borgaranna fyrir
lestrarefni. The Spectator, sem
hóf göngu sina 1714, varö vinsælt
lestrarefni ásamt fleiri blöðum og
timaritum. Þessi lesning var
bundin borgum og það ekki stór-
um hópi borgara i fyrstu. Með
auknum umsvifum i verslun og
iönaöi jókst lesendatalan. Þaö
hefur veriö áætlaö aö tala lesenda
bóka og blaða i lok 18. aldar á
Englandi hafi numiö um 80 þús-
undum, þ.e. þeirra sem lásu aö
staöaidri. Og meginhluta lesend-
anna var aö finna meöal hinnar
nýju borgarastéttar. 1812 var
fjöldi lesenda meöal millistétt-
anna áætlaður um 200 þúsund og
þetta fólk las sér einkum til
skemmtunar og upplýsingar.
Meöal hærri stétta var lesenda-
fjöldinn áætlaöur um 20 þúsund.
Sigurför og undan-
hald bókannnar
Hverjir lásu
skáldsögur?
Skáldsagan veröur vinsælt
lestrarefni á 18. og einkum á 19.
öld bæöi á Englandi og viöar og
þaö var einkum borgarastéttin
sem las skáldsögur, aöailinn hélt
sig lengi viö klassikina. Meö iön-
byltingunni fjölgar þvi fólki meö-
al miöstéttanna sem ver tima sin-
um til lestrar,og meö auknum fri-
tima stækkandi hópa eykst lest-
urinn og þörfin fyrir lestrarefni.
Akveöinn smekkur tekur aö mót-
ast meöal borgarastéttarinnar,
sem var ekki einskorðaður viö
viáfet þjóöerni, alþjóölegur menn-
ingarsmekkur mótast og snar
þáttur hans var smekkur fyrir
skáldsögu og ljóölist. Þessi
smekkur mótast fyrst á Englandi
og breiöist siöan út um Evrópu
með auknum áhrifum borgara-
stéttarinnar. Skáldsagan i
Evrópu á 19. öld var afkvæmi
borgaralegs samfélags þótt hún
væri oft andstæð þvi samfélagi og
hún var einnig bæöi þjóöleg og
alþjóöleg. Meöan borgarastéttir
álfunnar voru bundnar vissum
þjóöaeiningum var skáldsagan
fjölbreytileg. Bókmenntastefn-
urnar voru þaö einnig; þótt þær'
væru flokkaðar undir vissar
heildarstefnur, þá varö t.d. róm-
antfkin mismunandi að gerð eftir
þjóöum.
Höfundurinn rekur þróun bók-
mennta og samfélags og sýnir
fram á ástæðurnar fyrir fjöl-
breytni skáldsögunnar og út-
breiöslu hennar. Einnig rekúr
hann uppkomu létts skemmtiefn-
is meö auknu læsi meöal alls
almennings. Hann segir frá
nokkrum mjög vinsælum skáld-
sögum 19. aldar og tiundar upplög
þeirra og útbreiöslu. Ýmsar
skáldsögur voru gefnar út i heft-
um eöa neöanmáls i blööum.
Vinsælar skáldsögur gátu marg-
faldað upplög blaöa og hefta-
útgáfan véitti flestum tækifæri til
aö eignast söguna. Upplög skáld-
sagna i bókarformi gátu oröiö
mjög há. Dickens var prentaöur i
40-70 þúsund eintökum og tekjur
vinsælla höfunda gátu oröiö mjög
háar. Þaö voru ekki aöeins skáld-
sögur sem seldust vel, heldur
einnig kvæöabækur, og sagnfræöi
Childe Harold Byrons seldist i 13
þúsund eintökum á fyrstu þremur
dögunum eftir útkomu 1812. Sög-
ur Walters Scotts slóu þó öll met.
Gróðasj ónarmið
A 19. öld haföi skapast markað-
ur fyrir bókmenntir og listir. Bók-
menntir og listir voru ekki lengur
bundnar velvilja og stuöningi
auöugra verndara rithöfunda eöa
listamanna. Markaðurinn réö
efnalegri velgengni þeirra ásamt
hugkvæmni forleggjaranna. Eftir
þvi sem leiö á 19. öld uröu kröfur
markaðsins fyrir lesefni fjöl-
breyttari.
Gedin ræðir einkum enska og
franska bókmenntamarkaðinn i
fyrstu köflum bókarinnar, siöan
tekur viö kafli um breytingarnar
sem veröa á þessum markaöi I
Danmörku, Noregi og i Finnlandi
og annar um samsvarandi breyt-
ingar i Sviþjóö. I fimmta kafla er
fjallaö um útgáfukreppuna i
Sviþjóö og tap útgefenda á
„alvarlegum” bókmenntum. Höf.
ræöir sama fyrirbrigöiö i Þýska-
landi og viöar og loks f jallar hann
um ástæöurnar fyrir þessari
öfugþróun.
Borgarastétt 19. aldar og fram-
an af þeirri tuttugustu. var viöast
hvar bundin þjóölegum sérleika
bæöi menningarlega og efnahags-
lega. Menning hvers lands var
meö sérstöku sniöi og þótt tengsl
væru milli kapitalista vitt um
heim á vissum sviðum þá átti sér
staö samkeppni og togstreita.
Bókin varðmeötimanum ekki ein
um menningarlega fjölmiölun
ásamt leikhúsi og hljómleikasal.
Ctvarp og sjónvarp koma til sög-
unnar og hinar efnahagslegu ein-
ingar renna saman i stærri heild-
ir. Aukin framleiðsla eykur
markaöinn og fjölmiölunin verö-
ur aö miöast við fjöldaneyslu.
Sjónvarp, sem var talið geta stór-
um aukiö útbreiöslu þess sem tal-
ið var best i listum og bókmennt-
um fyrir áratug eða svo, varð
einnig að hlýta lögmálum mark-
aösins fyrir „eitthvaö fyrir alla”.
Massa-og þjónustusamfélagið
tekur viö af smærri einingum
samfélaga og spannar stóra hluta
heimsins, þar sem mónó-smekk-
urinn ræöur, gróöasjónarmiöiö
veröur aö rikja til þess aö fjöl-
miöiar geti starfaö. Prenttæknin
hefur einnig breyst,, upplög bóka
þurfa að vera mjög stór til þess aö
fullnægjandi nýting tækninnar
náist. Alþjóöa samsteypur taka
nú sem óöast við af gömlum og
grónum útgáfufyrirtækjum viða
um Evrópu, kaupa upp eldri fyr-
irtæki og skreyta vöru sina meö
nöfnum þeirra. Samruni fyrir:
tækja i þessari grein er hliöstæöa
viö önnur. Gróöasjónarmiöiö
veröur þvi brýnna sem meira er i
húfi, upplögin stærri og fram-
leiöslutæknin miöuö viö sem mest
magn.
Borgaralegar
dyggðir
Borgaraleg menning i 19. aldar
stil er þvi á hrööu undanhaldi og
stéttin einnig. Þeir sem stjórna
fjölþjóöahringum ráöa nú ferö-
inni og stefna þeirra er aö fram-
leiösla þeirra verði keypt af sem
flestum, hún er miðuð viö fjöld-
ann. Mótunin verður þvi andstæö
inntaki orðsins „menning”.
Skólakerfi hinna ýmsu landa er
sniöið aö þörfum magn-þjónustu
og framleiöslu og er miðaö viö
gjörnýtingu hinna tilvonandi
starfskrafta siöar og stefnt er aö
hafa sem mest upp úr þeirri f jár-
festingu.
Þaö er nokkuð einkennilegt aö
þar sem góöborgaraleg menning
og fornar borgaralegar dyggðir
eru helst I heiöri haföar nú á dög-
um, skuli rikja samfélagsform
sem er ætlað að veröa andstæða
viö borgaralegt samfélagsform.
Þaö er helst aö finna borgaralega
menningarviöleitni i Austur-
Evrópurikjum kommúnismans,
hamlaöa aö visu að ýmsu leyti, en
þó I nokkrum stil viö borgaralegt
form 19. aldar.
Þaö er einnig athyglisvert að
Austur-Evrópurikin veita mun
meiri fjárupphæöir til lista og
bókmennta heldur en vestraén riki
gera. Og þar i löndum viröist sú
árátta ekki vera fyrir hendi að
græöa á allri menningarviöleitni
og þjónustu. Þetta stingur tals-
vert i stúf viö þá gróöaáráttu sem
gegnsýrir vestræn samfélög,
einnig hérlendis.
Sænsku verkalýösfélagin hófu
mikla baráttu i menningarskyni
fyrir nokkrum áratugum. Stofnaö
var til leshringa, timarit gefin út
og félagsmálaskólar og menning-
armiðstöðvar starfræktar. En
árangurinn varö ekki eins og von-
ast var til, massasmekkurinn hélt
engu aö siöur innreið sina I Svi-
þjóö,og eftirsóknin eftir vélsleö-
um, bilum, hljómburöartækjum
jókst i öfugu hlutfalli við lestur
„alvarlegra” skáldsagna, leik-
húsferöa og hljómleika. Timi
fólks fór aö mestu til þess að
vinna fyrir alls konar tækjum eöa
að horfa á „eitthvaö fyrir alla” i
sjónvarpinu. Verkalýösstéttin
hvarf inn i þjónustu. og massa.
samfélagið og mótaðist af þvi og
varð þar hlutgengur aðili.
Per Gedin kemst aö þeirri
niöúrstööu, aö borgaraleg menn-
ing eins og hún reis hæst sé aö
hverfa og i staðinn sé komin
massa-afþreying, gróöavænlegt
fyrirtæki, sem ýti „bókinni” til
hliöar. Þvi má bæta við, að eitt
iskyggilegasta einkenni nútimans
er rýrnun meövitundarinnar og
einstefnu-mötun á lélegu afþrey-
ingarefni, sem eykur á sljóleik-
ann.
Ef borgaraleg menning og siö-
uö .borgarastétt er dauö i vest-
rænum rikjum og tæknikratar og
hönnuöir fjölþjóöahringa koma i
staöinn sem mótendur hentugrar
lágmenningar til gróðamyndunar
er ekki langt i 1984 eða The Brave
New World.