Þjóðviljinn - 19.11.1978, Blaðsíða 8

8 StÐA — ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 19. nóvember 1978
Ólafskver
Fyrr á árinu kom út bók eftir
ólaf Björnsson prófessor sem
heitir. Frjálshyggja og alræöis
hyggja. Megintilgangur hennar
er aö færa rök að þvi aö kapltal-
ismi, einkaeignarréttur á fram-
leiöslutækjum, sé óhjákvæmileg
forsenda lýöræöis og mannrétt-
inda, sem þýöir um leiö aö allur
sósialismi, kratismi lika, leiöi til
alræöis. Þetta hefur þótt góö bók
á Morgunblaöinu og hefur veriö
skrifaö um hana ótt og titt. Einna
skrýtnast hefur þá verið aö sjá,
hvillka aödáun höfundar Reykja-
vlkurbréfa hafa á þeirri kenningu
ólafs, aö þýski heimspekingurinn
Hegel sé andlegur faöir allra al-
ræöiskerfa samtimans. Stundum
finnst manni af skrifum þessum
sem heimur væri stórum fegri ef
Hegel gaurinn heföi aldrei staf
skrifaö. Þetta er dálltiö skrýtin
skoðun — hingaö til hafa valds-
herrar ekki þurft aö þreyta sig á
erfiöu heimspekimáli þýsku til aö
finna athöfnum sínum rétt-
lætingu. Þaö er satt aö segja
ekkert auöveldara og lengst af
hefur það verið handhægast aö
grlpa eitthvaö úr Bibllunni og
öörum helgum ritum. Allt vald er
frá guði. Gjaldiö keisaranum það
sem keisarans er. Sá sem er ekki
meö mér er á móti mér. Þetta er
min þjóö, sem ég hefi velþóknun
á.
Pokar góðs
og ills
Prófessor Ólafur hefur mjög
undarlega aðferð viö aö skoöa
sögu og samtiö. Hann segir sig I
ætt viö Rauðsmýrarmaddömuna,
sem aöhylltist trúarbrögö Persa.
Hann skiptir helstu hugtökum og
fyrirbærum þjóöfélagsumræö-
unnar I tvo greinilega aöskilda
flokka. Hann tekur frjálshyggju,
lýöræöi og markaöskerfi
(kapitalisma) og setur i poka hins
góða. Heildarhyggju tekur hann,
alræöishyggju, sósíalisma,
kommúnisma, nasisma og fas-
isma og dembir öllu saman I poka
hins illa
Þetta er vitanlega álaflega
þægilegt fyrir Ólaf og aödáendur
hans. Heimsmyndin veröur ein-
staklega einföld og viröist auö-
skilin. En þegar betur er aö gáö,
þá reynist harla lltiö á þessari aö-
ferö aö græöa. Tökum til dæmis
tvörlki I Suöur-Ameriku, Kúbu og
Chile. Sankvæmt aöferö Olafs má
afgreiöa þau meö heföbundnu
yfirlæti Vesturlandabúans, sem
hendir öllum þjóöfélögum i sama
skammarkrókinn sem ekki bjóöa
upp á samskonar fulltrúalýöræöi
og hann þekkir. Samkvæmt
þessari heimsmynd eru Chile og
Kúba greinar á sama meiði al-
ræöis og heildarhyggju. Þaö
skiptir ekki máli hvort stjórnvöld
teljast til hægri eöa vinstri:
flokksstjórn Castros eöa her-
foringjar Pinochets taka ákvarö-
anir fyrir fólkiö og I nafni þess og
fylgja ákvöröunum slnum eftir
meö valdi.
Hlutskipti
fólksins
Þessi aöferö hiröir lltt um þaö
sem gerist I raun á hverjum staö.
Hún gefur ekki mikinn gaum aö
þvi, aö I Chile er frjáls mark-
aösbúskapur, einkaframtakiö I
fullum gangi, þetta sama kerfi
sem annarsstaöar er talin nauö-
synleg forsenda frelsis (þó sú for-
senda dugi ekki ein). I Chile
er meira aö segja reynt aö fara
eftir hugmyndum eins helsta boö-
bera hins kapltaliska frelsis,
F relsið,
kapítalisminn,
sósialisk umræöa á Vesturlönd-
um hefur sl. 10-20 ár I æ rlkari
mæli einkennst af gagnrýni á
miöstýringu og rikisvald og þess i
staö hafa veriö vaktar til nýs llfs
hugmyndir frumkvöðla marx-
ismans um sósialismann sem
sjálfstjórn framleiðenda. Bókar-
höfundur hefur tilhneigingu til aö
gera lítið úr þessum straumum,
vegna þess aö sjálfstjórn verka-
manna sé hvergi iðkuö nema i Jú-
góslaviu og þá i umdeildu formi.
Það breytir þvi ekki, aö reynslan
bæöi af þróun einokunarauövalds
og sovésks miöstjórnarvalds
haslar sósiallskri nýsköpun völl
fyrst og fremst á þeim vettvangi
sem nú var nefndur.
Hættur
kratismans
Ólafur Björnsson kemur viöa
viö I bók sinni. Einatt finnst les-
anda aö efniviöur hans sé full
gamall — til dæmis hefur hann
mikla tilhneigingu til aö draga
ályktanir af Sovétrlkjum Stallns,
en láta þær breytingar sem veröa
einnig I þvl landi, mæta afgangi.
Sumar áherslur eru mjög ein-
kennilegar. Ein er tengd spurn-
ingu sem hægrisinnar margir
hafa gaman aö velta fyrir sér.
Þeir spyrja: geta aukin umsvif
rikisins, opinberra aöila, I þjóöar-
búskapnum, leitt til alræöis án
sósíalisminn
Miltons Friedmans, sem er svo
haröur af sér I markaöstrú, aö
hann er andvigur lögfestingu
bæöi lágmarkslauna og ellillf-
eyris. í Chile var framiö valda-
rán, fulltrúalýöræöi var afmumiö
og verkalýðshreyfing bönnuö meö
þeim afleiðingum aö kjör verka-
fólks versnuöu stórlega, efna-
hagsvandi var leystur á kostnaö
hinna fátæku, enn dýpri gjá var
staðfest milli rlkra og fátækra.
A Kúbu var hinsvegar steypt
spilltri einræðisstjórn, þar hefur
siöan veriö gert mikiö átak sem
flestum finnst lofsvert i þá veru
aö tryggja fólki vinnu, kenna þvi
á bók, byggja yfir þaö hús og I
samanburði viö önnur lönd Róm-
önsku Amerlku er þar tiltölulega
mikill kjarajöfnuður. Þetta nægir
ekki til aö gera Kúbu aö einhvers-
konar fyrirmyndarrlki. En hér er
á þetta dæmi minnst til aö minna
á þaö, aö ólíkt hafast þeir aö ,,al-
ræðishyggjumenn” — alhæfingar
Ólafs um bölvun „heildar-
hyggju” segja afskaplega litiö
um hlutskipti fólksins á hverjum
staö.
Dreifing valdsins
Eitt höfuöþema i bókinni er
það, aö dreifing hagvalds, efna-
hagslegs valds, sé forsenda lýð-
ræöisþróunar og mannréttinda.
Þaö er hægur vandi fyrir sósial-
ista aö skrifa undir þá kenningu.
En prófessor ólafur bætir þvl viö,
aöaöeins ka pit alis m i n n,
markaöskerfi hans, geti tryggt
þessa nauösynlegu dreifingu á
hagvaldi. Rlsa þá upp allir
sósialistar, eldrauöir sem
bleikir, og mótmæla hástöfum.
Kenning okkar er vitanlega sú, aö
einkaeignarréttur á framieiöslu-
tækjum færi mikil völd I fáar
hendur og trufli þar meö lýöræöiö
stórlega. Ekki sýnist þaö heldur
hagstætt fyrir röksemdir Ólafs,
aö viö lifum á timum auöhringa
og fjölþjóöarisa, sem hafa
margir meiri efnahagsleg umsvif
og vald en meöalþjóöriki. Fjöl-
þjóöahringir þessir hafa raun-
verulegt vald til aö tryggja aö
viöskiptakjör þróunarlanda hafa
farið versnandi (þegar oliunni er
sleppt úr dæminu), I stórum
dráttum hefur þróunin oröið sú aö
meira magn þarf nú af þeirra út-
flutningsvörum fyrir sama magn
af iönaöarvöru en áöur. Ekki
dafnar lýöræöi á þvi misrétti,
mannréttindi ekki heldur.
Sjálfstjórn
verkamanna
En þá vill Ólafur I bók sinni
telja aö kapitaliskt markaöskerfi
tryggi samt meiri valddreifingu
en miöstýröur áætlunarbúskapur
af sovéskri gerð. Þvi er til aö
svara, aö vel vita sósiaiistar af
þvi, aö hinni sovésku skipan mála
fylgir mikil uppsöfnun valds og
miklar torfærur á skynsamlegri
stjórn efnahagsmála. Og um leiö,
aö þaö er óþarft aö setja jafnað-
armerki milli hins sovéska kerfis
og sóslalismans, eins og prófessor
Ólafur hefur mikla tilhneigingu
til aö gera. Hin þunghenta sov-
éska miöstýring á sér forsendur,
bæöi I iliri nauösyn eftirbylting-
aráranna þegar llf hins nýja rlkis
hékk I bláþræöi, og svo I þvl aö
þeir sovétmenn lögöu fyrstir
manna út á braut vlötæks áætlun-
arbúskapar. Þeir sjálfir hafa aö
sönnu lent I þeim vitahring aö
gera sér nauðung aö dyggö og
öörum aö fyrirmynd. En til þess
er reynsla þeirra og annarra aö
læra af. Þaö er þess vegna sem
ARNI BERGMANN
þess aö nokkur hafi ætlaö þang-
aö? Meö öörum oröum: endar
kratisminn I Stalín þegar til
lengdar lætur?
Raunverulegur
háski
Prófessor Ólafur veltir I þessu
samhengi vöngum yfir þjóönýt-
ingarraunum Verkamanna-
flokksins breska eftir strlö og svo
siöferöilegum og pólitiskum
raunum úthlutunarnefndar gjald-
eyrisleyfa sem einu sinni var
starfandi hér á Islandi. Frá
báöum þessum dæmum sýnist
óralangtílögregluríki. Hinsvegar
höfum viö reynslu af þvl I náinni
fortiö, aö i pólitiskri og efnahags-
legi kreppu, I tvisýnu ástandi, er
eins llklegt aö valdastéttir geri
bandalag viö hægrisinnaöa
frændur I her og lögreglu, I þeim
stofnunum sem geta rekið þing-
menn heim ef vill, og kippi leik-
reglum fulltrúalýöræöis úr sam-
bandi. Þingræði var afnumiö i
Grikklandi og siöan Chile ekki til
aö fylgja eftir rikisafskiptum af
efnahagsmálum, heldur til að
koma I veg fyrir vinstriþróun. Og
þaö hefur stundum munaö litlu i
löndum eins og Italiu aö sam-
særismenn I her og lögreglu hafi
fariö af staö til valdaráns. Hér er
um raunverulegar hættur aö ræöa
— en einhverra hluta vegna sér
ólafur Björnsson ekki ástæöu til
aö minnast á þær, þvi sósialism-
inn er sá erkif jandi sem öllu ööru
þokar burt úr vitundinni.
Um málsmeöferö er þaö aö
segja, aö hún er fremur aögengi-
leg, en endurtekningar óþarflega
tiöar. Og margt heföi ólafur
Björnsson getaö lært um rismikla
framsetningu og stll af þeim
frændum Karli Marx og Sverri
Kristjánssyni.
Arni Bergmann.
SUNNUDAGSPISTILL