Þjóðviljinn - 24.02.1979, Qupperneq 9

Laugardagur 24. febrúar 1979 ÞJÓÐVILJINN — SIÐA 9
Nýi lýöræðisflokkurinn er eini
stjórnmálaflokkurinn, sem i senn
á menn á alrikisþinginu og hefur
sósialfska fortlö og sóslalisk öfl
innanborös. Þessi flokkur var
stofnaöur áriö 1961, og hefur fylgi
hans á iandsmælikvaröa sveiflast
á milli 14 til 18 af hundraöi.
Flokkurinn á sér þó mun lengri
sögu, sem hér veröur rakin I
nokkrum oröum, en segja má aö
kosningaárangurhans sé einstakt
fyrirbæri i Noröur-Ameriku.
Fjölmargir kanadiskir stjórn-
málafræðingar hafa velt þvl fyrir
sér hversvegna sósialiskur flokk-
ur hafi myndast I Kanada, og þaö
af þessari stærðargráöu, en ekki I
Bandarik junum. Svörin við
spurningunum eru mismunandi,
og mjög fjölskrúðugar hugmynd-
ir eruuppi til útskýringar á þróun
Nýja lýðræðisflokkins.
1 Manitoba og öörum vesturfylkjum Kanada hefur Nýi lýöræöisflokkurinn veriösterkastur.
Kanadískur sósíalísmi
✓
Ymsar skýringar
Ein skýringin er sú, að I Banda-
rlkjunum hafi félagslegur hreyf-
anleiki verið mun meiri og hrað-
ari en í Kanada. Þá er átt við að
innflytjendur i Bandarikjunum
hafi verið meira á ferðinni, flust
frá einum stað til annars i leit að
tækifærum. Þess utan snérist lifið
I Bandarikjunum um að komast
yfir peninga. Þvi er haldið fram,
að í rikjunum tveimur hafi þróast
nokkuð mismunandi siðgæði. 1
Bandarikjunum réðu einstak-
lingshyggjuviðhorf og fjandskap-
ur gegn evrópskum hugmyndum
um jafnrétti og samvinnu, en i
Kanada þróuöust siögæðisviðhorf
á þann veg að þar urðu menn
móttækilegri fyrir slikum hug-
myndum.
önnur skýring er sú, aö i
Bandarikjunum hafi aðalátaka-
linurnar verið milli negra og
hvitra manna. Hin hvita banda-
riska verkalýðsstétt leit ekki á
borgarastéttina sem höfuðóvin
sinn, heldur negrana. Viðhorf
hinna hvitu mótuðust af þvi aö
hefja sigyfirhina svörtuog skapa
sér lifsstil á borð viö millistéttina
á kostnað negranna.
Aldursmunur
og andstæður
Þriðja skýringin er sú að kana-
diskt samfélag er 100 árum yngra
en bandariskt. Meginstraum
innflytjenda til Kanada bar upp á
þá tima þegar sósialiskar hug-
myndir voru að festa rætur i
Evrópu og stofnun verkalýðsfé-
laga hófst. Bandariskt samfélag
var hinsvegar búiö að vera til I
heila öld, áður en sósialiskar hug-
myndir komust á blaö.
Fjórða skýringin og ef til vill sú
yngsta og flóknasta er að sósial-
isminn í Vestur-Evrópu og
Norður-Ameriku gat aðeins orðið
viðurkennd hugmyndafræði þar
sem andstæður mynduðust milli
„Toryisma” (hefðbundinnar
ihaldshyggju frá þvi fyrir daga
iðnbyltingar sem boðar sam-
hyggju eignastéttarinnar og for-
réttindi) og frjálshyggju 19. ald-
ar, sem boðar einstaklingshyggju
og frelsi. Skorti aðra hugmynda-
fræðina, er semsé talið aðsósial-
isk hugmyndafræði nái ekki aö
festa rætur. A Bandarikin var
litiö sem nokkurskonar frjáls-
hyggju-ruslakistu frá Evrópu.
Einstaklingshyggjusinnarnir og
frelsissinnarnir héldu þangað i
leit aö tækifærum, bugaðir af
kúgun aöalsins og forréttinda-
h u g m y n d a f r æ ð i n n i i
Vestur-Evrópu, sérstaklega i
Bretlandi. Þegar bandariska
frelsisbaráttan stóð sem hæst á
siðasta fjórðungi 18. aldar, flýöu
Toryistarnir frá Bandarikjunum
yfir til Kanada og settust að i
Ontario, þar sem þeir héldu
áfram að dýrka enska kónga og
drottningu. I Bandaríkjunum
varð þvi hugmyndafræðin „ein-
lit”, en i Kanada mynduöust and-
Af Nýja lýðræðisflokknum
og stefnumálum hans
Þórður
Ingvi
Guömundsson
skrifar frá
Kanada
stæður mili Toryistanna og inn-
flytjenda með frjálshyggju-
viðhorf. Þessar andstæður urðu
síðar hugmy ndafræðilegar
forsendur íhaldsflokksins (Tory-
ista) og Frjálslynda flokksins. 1
þessum andstæðum skapaðist
rúm fyrir sósialiska hugmynda-
fræði. Þessar mótsagnir voru
ekki fyrir hendi i Bandarikjunum,
og þvi hefur ekki samkvæmt
þessari skýringu, myndast þar
sósialiskur flokkur af sama styrk
og Nýi lýðræðisflokkurinn i
Kanada.
Um þessar kenningar er siður
en svo samkomulag meðal kana-
diskra stjórnmálafræðinga, en i
fljótu bragði virðist manni aö
nokkuðgæti verið til iþeim öllum.
Saga og þróun
Saga og þróun sósialiskrar
stjórnmálahreyfingar í Kanada
er samofin sögu og þróun sam-
vinnu- og verkalýðshreyfingar i
vesturfylkjum landsins, einkum
Bresku Kólombiu, Saskatchewan
ogManitoba, eni þessum fylkjum
settust aö innflytjendur frá
Evrópu á slðustu áratugum 19.
aldar, um það leyti sem sósialisk
hugmyndafræði var aö festa ræt-
ur I Evrópu. Litlir sósialiskir
flokkar voru stofriaðir i nánast
hverju einasta fylki, samhliða
stofnun verkalýðsfélaga.
Kanadisk verkaiýðshreyfing
var viðurkennd af rikisvaldinu
mun fyrr en tiðkaöist i öðrum
löndum. Til að mynda skipaði
Frjálslyndi flokkurinn ýmsa leið-
toga sóslaliskra flokka i ráð-
herrastöður og embætti sem fóru
með verkalýðs- launa- og vel-
feröamál strax I upphafi þessarar
aldar.
Eftir þvi sem kanadiskum
verkalýösfélögum óx fiskur um
hrygg, varð sú skoöun útbreidd-
ari meðal leiötoga þeirra að ekki
bæri að hnýta félögin við stjórn-
málaflokka sem störfuöu 4 lands-
mælikvarða, þ.e.buðufram til al-
rikisþingsins I Ottawa. A ýmsum
stööum lýstu verkaiýðsfélög
stuðningi við ákveðna stjórn-
málaflokka, en Alþýðusambandið
i Kanada (Canadian Labour Con-
gress) lýsti ekki opinberlega
stuðningi við neinn flokk. Þegar
kanadiskir sósialistar sameinuð-
ust og stofnuðu „Cooperative
Commonwelth Federation”
(CCF) árið 1933 i Regina, sem er
höfuðborg Saskatchewan, höfðu
þeir því ekki stuðning stóru
landssambandanna i verkalýðs-
hreyfingunni. CCF leiö fyrir það
allan ti'mann sem flokkurinn var
við lýði, eða til 1961. CCF var-
sósialiskur flokkur i orðsins
fyllstu merkingu. Afnám kapital-
ismans ogsósialiskt Kanada var
markmið flokksins, en leiðin að
markinu átti aö vera friösamleg,
þ.e. þingræðisleg.
Mið j utilhneiging
Að flokknum stóöu bændur og
verkamenn, og hugmyndir sam-
vinnuhreyfingarinnar og sósial-
ismans voru sameinaðar I einn
farveg. CCF átti alla tið við mikl-
ar innanflokksdeilur að etja.
Flokkurinn var bandalag mis-
munandi hugmyndafræðilegra
afla. Hann hafði innan sinna vé-
banda allt frá byltingarsinnuðum
kommúnistum til hægfara sam-
vinnumanna, sem afneituðu
sóslalismanum opinberlega.
Mesta kosningaárangri sinum
náði flokkurinn I lok siöustu
heimsstyrjaldarinnar, eba 16% af
heildaratkvæöamagninu.
Eins og svo margir sósiaiiskir
flokkar fór CCF út úr áróöursfár-
viðri kalda striðsins og rússa-
grýla og maccarthyismi þvingaði
flokkinn til hægri. 1956 var það
ekki lengur markmiöið að þjóð-
nýta allan iðnað I Kanada, né af-
nema kapitalismann algjörlega,
þó svo að enn væri haldið i kröf-
una um stéttlaust þjóðfélag.
Nýr flokkur
Um svipað leyti og CCF var að
færast opinberlega inn á miðju
kanadiskra stjórnmála komu upp
hugmyndir innan Alþýðusam-
bandsins aðlýsayfir stuðningi við
einhvern stjórnmálaflokk, sér-
staklega flokk með svipaða
stefnuskrá og CCF. Þessar raddir
urðu æháværarieftir þvi sem leiö
á fimmta áratuginn. Um 1960 var
þetta- oröinn almenn viljayfirlýs-
ing Alþýðusambandsins, en það
skilyrði var sett að sambandið
gæti ekki lýst opinberlega yfir
stuðningi við CCF án nafnbreyt-
ingar. Lausnin varð stoftiun nýs
fiokks með sömu félögum og voru
i CCF, en undir nýju nafni: Nýi
lýðræðisflokkurinn. Stofnáriö var
1961.
Að hugmyndafræöi til svipar
Nýja lýðræöisflokknum mjög til
þess flokks sem lagður var niður.
Markmiðin hafa þó breyst nokk-
uð. Ekki er lengur litið á sósial-
ismann sem ákveðið markmiö,
heldur sem þróun. Það þýöir að
Nýi lýðræðisflokkurinn lltur ekki
á þaö sem hlutverk sitt að um-
bylta þjóðfélaginu. Flokkurinn
álitur að Kanada muni þróast
hægtog rólega I átt til sóslalisma,
en hlutverk flokksins sé að hraða
þróuninni og ýta undir hana með
ýmsum hætti. Þá er það einnig á
stefnu skrá flokksins að hafa bein
áhrif á stjórnun landsins, þ.e.
versla við Ihaldsflokkinn og
Frjálslynda flokkinn, þegar sú
staða kemur upp, aö þessir flokk-
ar þurfa að mynda minnihluta-
stjórnir með hlutleysisstuðningi
sósialista. 1 staðinn vænta sósial-
istar þess að þeir fái einhver af
stefnumálum sinum framkvæmd.
Áhrif og
vinstri armur
Ahrif Nýja lýðræöisflokksins
eru meiri en stæröin segir til um.
Flokkurinn hefur látið margt gott
af sér leiða I Kanada. Fljótlega
eftir stofnun flokksins boðaði
hannnýja stefnu Iheilbrigðismál-
um, og var það meginkjarni
hennar að Kanadabúar tækju upp
heilbrigðisþjónustu svipaða þvi
sem tiökasti Evrópu. Frjálslyndi
flokkurinn gerði þettamál aðsinu
og innleiddi nýtt heilbrigðiskerfi
um miðjan siðasta áratug. Þann-
ig hefur Frjálslyndi flokkurinn
komið til leiðar fleiri málum sem
Nýi lýðræöisflokkurinn bryddaði
fyrstur á.
Nýi lýöræðisflokkurinn hefur
öðlast nokkra lýðhylli vegna
baráttu sinnar gegn yfirráöum
bandarisks fjármagns I kana-
disku efnahagsllfi. A timabili náði
vinstri armur flokksins mjög
sterkri stöðu innan hans, en hann
hefur verið nefndur Vöffluhreyf-
ingin (Waffle movement). Út á
baráttuna gegn bandarisku itök-
unum munaði litlu aö leiötogi
hreyfingarinnar yrði kjörinn for-
maður flokksins á flokksþingi ár-
iö 1971. Vinstri armurinn er nú
áhrifaminni en hann var þá, en
enn kveöur þó töluvert að vinstri
sinnum, og veita þeir flokksfor-
ystunni talsvert aðhald, en hún
hneigist til þess að sveigja flokk-
inn enn lengra inn á miðjuna.
Róttæku öflin I flokknum eiga
einkum rætur sinar meðal
menntamanna og námsmanna.
Draumur um
hlutverk
Nýi lýðræðisflokkurinn hefur
alltaf verið öflugastur i vestur-
fylkjum Kanada. Flokkurinn hef-
ur náð meirihluta á fylkisþingum
Saskatchewan og Manitoba.
Stuðningsmenn flokksins eru að
meirihluta (yfir 60%) úr verka-
lýðsstétt og eru kjósendur yfir-
leitt ungt fólk úr þéttbýli. Flokk-
urinn'hefur aldrei náð að festa
verulega rætur i austur-Ontario,
Quebec og Atlantshafsfylkjunum.
Nýi lýðræöisflokkurinn hefur
ekki enn sett fram stefnuskrá
sina fyrir komandi kosningar.
Leiðtogi flokksins, Edward
Broadbent, hefur þó lagt áhersiu
á það að flokkurinn muni einbeita
sér að efriahagsmálum og þá sér-
staklega atvinnuleysinu, sem nú
er að meðaltali nálægt 10% i land-
inu. Draumur Broadbents flokks-
leiðtoga um hlutverk flokks sins i
kanadiskum stjórnmálum er
svipaðs eðlis og draumur Jeremy
Thorps fyrrverandi leiðtoga
Frjálslynda flokksins i Bretlandi
var. Það er sú hugmynd að leiðin
til valda fyrir flokkinn sé opin
þegar algjört jafnvægi myndast
milli stóru flokkanna, sem leiðir
til þess að hvorugur þeirra getur
myndað meirihlutastjórn. Minni-
hlutastjórn þurfi þvi að koma til
með hlutleysi þriðja flokksins, en
það hefur gerst bæði I Bretlandi
og Kanada, eða þá að þessum
þriðja flokki yrði falin myndun
minnihlutastjórnar með hlutleysi
annars hvors stóru flokkanna.
Mjög óliklegt er talið að þetta'
gerist i Kanada.
Stóru flokkarnir munu frekar
reyna að mynda minnihluta-
stjórnir og boöa til annarra kosn-
inga, heldur en hleypa sósialist-
um I hásætið.
Einn sósialisti hefur þó verið
leiddur til hásætis i Kanada.
Landsstjórasætið er að visu
valdalitið, en landsstjórinn er
þjóðhöfðingi i Kanada i umboði
Englandsdrottningar. öllum til
undrunar skipaöi Trudeau for-
sætisráöherra nýjan landsstjóra
úr flokki Ný-lýðræðissinna, en i
þvi sambandi má ekki gleyma
þvi, aö viðkomandi er aldavinur
forsætisráðherrans.-4>ig.
Kona fær
sín verð-
laun
en 18. karlinn
í roð lær nu
verðlaun Norð-
uriandaráðs
Nú þegar úthlutun á bók-
menntaverðlaunum Norður-
landaráðs fer fram 1 Stokk-
hólmi, má gjarnan geta þess
að kona fær einnig verðlaun i
þetta skipti. Þó ekki af sömu
aðilum. Skýrthefur verið frá
fy rr I Þjóöviljanum að konur
á Norðurlöndum hafa tekiö
sig saman og veitt sérstök
bókmenntaverðlaun til
kvenna. Kona hefur aldrei
fengið þessi verðlaun
Norðurlandaráðs i þau 18 ár
sem þau hafa tiðkast. Hæpið
væri þó að álita að konum
hafi ekki tekist að festa orð á
blaö, sem viðurkenningu ætti
skiliö. Finnski rithöfundur-
inn MSrta Tikkanen fékk
þessi verölaun i ár.
ES