Þjóðviljinn - 16.09.1979, Blaðsíða 10

10 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Sunnudai'ur 16. september 1979
helganríðialið
ólafur Jónsson bókmenntafræðingur býr í kjallara.
Nánar tiltekið við Tómasarhaga. Á veggjunum
hanga mólverk: mest ynari málarar íslenskir en
Kjarval er einnig til staðar. Viðdyrnar er eftirprentun
af rómantísku höfði Schuberts og reyndar er mikill
tónlistarandi í ibúðinni: píanó/ nótur og mikill urmull
platna. Og að sjálfsögðu: Bækur með flestum veggj-
um.
teikningogtexti: IngólfurMargeirsson.
Ólafur Jónsson er eins og fyrr
segir bókmenntafræöingur,
menntaöur i Sviþjóö og lauk
námi 1962. Aöur haföi hann
fengist viö blaöamennsku og tók
til viö hana á nýjan leik þegar
hann kom heim aftur, en fór þá
aö skrifa i auknum mæli um
bókmenntir og leikhús. Eftir
fimm ára starf á Alþýöublaöinu
lá siöan leiö hans yfir á Visi, en
hóf svo skrif i Dagblaöiö eftir
klofninginn 1975. Bókmennta-
fræöingurinn gengur þó öllu
heldur undir starfsheitinu gagn-
rýnandinn eöa kritikerinn, eink-
um þegar menn hneykslast á
skrifum hans. Og þaö gerist
ósjaldan. ólafur hefur veriö
sagöur meö fúlari og neikvæöari
pennum sem fjalla um bók-
menntir og leiklist i islenskum
blööum. Þetta eru ummæli sem
Olafur vill engan veginn skrifa
undir.
— Þetta er ekki rétt, segir
hann og setur rjúkandi kaffi-
bollann fyrir framan mig. — Ég
er einkar mildur og mannúð-
legur i greinum minum. Auðvit-
að viöurkenni ég aö mér hefur
skjöplast i dómum, en þaö hefur
yfirleitt verið af einhverju vor-
kunnlæti. Ég er of jákvæður.
Hann sest og kveikir sér i
sigarettu.
— Ef aö bókmenntir eiga aö
halda status, þarf gagnrýni aö
vera hörö. Kritík á ekki að vera
daöur viö meðalmennsku eöa
einkennast af vorkunnsemi viö
skussa. Hitt er annaö mál
(Hann blæs frá ser reyknum) —
gera kvikmyndir að sparimenn-
ingu.
Þessi skil milli sparimenn-
ingar og hverdagsmenningar
voru ekki til fyrir 30 — 50 árum.
Skáldskapur þeirra tima spann-
aði þjóöfélagiö allt.
_0 —
— Og hver er ástæöan fyrir
þessari breytingu, ölafur?
— Bókmennirnar hafa auö-
vitaö breyst meö þjóðfélaginu.
Hér var áöur i meginatriöum
samstætt þjóöfélag. Okkar
neysluvædda samfélag er upp-
skipt i ólika hópa eöa lög eöa
stéttir eða hvaö þú vilt kalla
þaö. Neysluþjóöfélagiö býöur
lika ný tækifæri. Til skamms
tima voru bókmenntir eina list-
Bak
viö
unga

faf/ vja/- /f
________Ö
raunsæispenna leynist
íhaldssöm prjónakelling
að bókmenntir hafa ekki haldið
viröingu sinni. Bókmenntirnar
eru ekki þær sömu og fyrir 30 —
50 árum. Aður fyrr voru
islenskar bækur lesnar af öllum
almenningi. 1 dag er lesenda-
hópurinn oröinn mun minni. Viö
gætum orðaö þetta þannig:
íslensk menning skiptist i
tvennt: sparimenningu og dæg-
urmenningu, eöa hverdags-
menningu. Og i gagnrýni er
reyndar aöeins fjallaö um
sparimenninguna. Hversdags-
menningin á sér hvergi staö, t.d.
i blööunum nema þá söiumenn
hennar. Maður heggur til dæmis
eftir þvi meö poppið, aö þar rik-
ir algert standardleysi. Um
popp er ekki fjallaö I blööum
nema af einhverjum prinsíp-
lausum sölupennum. Þaö er ein-
faldlega vöntun á mönnum sem
geta fjallaö um hverdagsmenn-
ingu eins og popp á vitsmuna-
legan hátt — án þess þó aö tosa
poppmenningunni meö illu inn I
sparimenninguna.
Ólafur dregur aö sér reykinn.
— Þaö sama gildir um kvik-
myndir. Þeir sem fjalla um bió-
myndir i blööum vilja þykjast
vera high-brow-kritikerar, og
greinin á Islandi. Núna eru
tækifærin fleiri og margbreytt-
ari. T.d. sýnist mér aö vaxtar-
broddur lista hafi eftir striö
færstfrá bókmenntum til mynd-
listar. En þá vakna aðrar
spurningar! Stendur unga
myndlistarkynslóðin i dag jafn-
fætis kynslóöunum á undan? t.d.
fyrstu abstraktkynslóöinni,
Svavari, Ninu og þeim? Ég
spyr. Þaö er einnig mikil tón-
listariökun i landinu: allir sem
vilja geta sungiö og spilaö.
Þetta var ekki til i fyrri daga, en
alveg uppiagt aö fara bara aö
yrkja. Samt hafa starfskjör rit-
höfunda batnaö þrátt fyrir allt.
Þeir sem mest skrifa hafa kom-
ið sér þannig fyrir, aö þeir geta
lifaöá ritstörfum. Engu aö siöur
hefur bókmenntamarkaöurinn
fariö minnkandi, upplögin
skroppiö saman, útgáfan erfiö-
ari. Bókamarkaöurinn rýrnar
meöan þaö er útþensla i þjóö-
félaginu aö ööru leyti. Mér
finnst þaö benda til þess aö
bókmenntir hafi minna hlut-
verki aö gegna en áöur var.
Samfélagiö er oröiö fjölþættara,
umsvifin hafa aukist f öörum
menningargreinum. Bókmennt-
irnar eru i kreppu á liöandi
stund. Þaö getur veriö aö þetta
breytist. Þaö hefur lika gerst á-
kveöin formþróun. Undirtektir
siöustu ára benda til aö þörf sé
fyrir einfaldan, raunsæjan sam-
tiöarskáldskap. Módernistarnir
og atómskáldin létu okkur ekki
slikt i té. En þaö er freistandi aö
álita aö lesandinn kjósi aö lesa
um vandamál sem hann finnur
nærtæk. Ahuginn fyrir formtil-
raunum er horfinn. Þaö er litiö
tekiö eftir skáldskap sem felur I
sér flókiö myndmál, allegórisk-
ar aöferöir eöa innhverfa hugs-
un. Guðbergur, Svava og Thor
eru i rauninni síöustu boðberar
módernismans. Þaö var taiaö
og hneykslast á þeim, en siöan
hafa ekki bæst viö nýir menn.
Og hvaö hafa þessi þrjú sjálf
veriö aö gera?
Efnisval og aöferöir hafa
breyst. En stundum skýtur
þeirri hugsun aö mér, hvort hin-
ir ungu raunsæju höfundar séu
ekki aö stefna sjálfum sér i
hættu. Þurfa þeir ekki á umbylt-
ingu forms aö halda? Ég spyr.
— O —
Ólafur slekkur I sigarettunni,
fær sér kaffisopa og hálflygnir
aftur augunum áöur en slátrun-
in á ungu, róttæku höfundunum
hefst.
— Þessir nýraunsæispennar
eru afskaplega ihaldssamir I
skoöunum og viöhorfum. Viö
getum t.d. tekiö Pétur Gunnars-
son. Hann skrifar um börn og
unglinga. Mesta nýjungini skrif-
um hans er umhverfislýsingin
sem er gerö meö friskum og
fyndnum hætti. En viömiöunin
er sú sama og I heföbundnum
raunsæjum bókmenntum, þaö
er aö segja, nútimalifshættir
gagnrýndir og settir andspænis
upprunalegri einfaldari lifshátt-
um. Forsendan fyrir lifs-
hamingjunni eru fyrri dagar.
Þetta er alveg heföbundiö viö-
horf. Reyndar algjör frasi. Þú
sérö þetta i bókmenntum fyrri
aldar eins og I Pilti og stúlku, og
hjá yngri raunsæishöfundum
eins og Indriða G. I 79 af stöö-
inni. Pétur ritar tilbrigöi um
sama grundvallarþema: sveitin
sem lausn. Heföin stjórnar hans
penna. Og þaö kalla ég ihalds-
semi og óraunsæi. Annaö hefö-
bundiö einkenni er aö finna i
bókum Péturs og það eru seriu-
aöferöir. Þetta er t.d. iðkaö i
Oddu-bókunum. Aö lýsa ferli
barnsog unglings þangaö til t.d.
trúlofun markar upptöku I sam-
félag fulloröinna. Þroskaróm-
aninn sem endar á eölilegum
áfangastaö. Nú er kannski ó-
réttlátt aö dæma Pétur þannig,
þareö siöasta bókin eöa bækurn-
ar um Andra eru ókomnar, en
engu aö siöur notfærir hann sér
aöferöir barnasögunnar og situr
lika nauöugur viljugur uppi með
hugmyndafræöi hennar. Rót-
tækasta breytingin er ef til vill
sú aö fjallað er um kynllf á
hispurslausan hátt. Kynlif hefur
alltaf veriö bannvara i barna-
og unglingabókum.
-O —
Næstur undir fallöxina er Vé-
steinn Lúöviksson.
— Þar er ihaldssemin einnig
fólgin i hefðbundnum raunsæis-
aðferöum, segir ólafur, kveikir
sér i nýrri sigarettu og horfir
syfjulega á blaðamann.
— Viö getum t.d. tekiö Stalín
er ekki hér, þar sem allir hlutir
eru séöir I pólitísku ljósi. Leik-
ritiö á vist aö fjalla um aö allir
hlutir séu pólitiskir, lika privat-
lifiö. Mér finnst sönnu nær aö
þaö lýsi prívatiseringu hins
pólitiska lifs. 011 átök eru að
iokum rakin til sálfræöiiegra
róta. Áherslan lögö á einstak-
linginn og sálariíf ‘hans.
Einstaklingshyggjan í íyrir-
rúmi. Bækur Vésteins enda lika
yfirleitt á flótta. Slikar róman-
tiskar lausnir á raunsæisbók-
menntum stafa af Ihaldssemi.
Oröum sinum til áréttingar
nefnir Ólafur nokkur dæmi: