Þjóðviljinn - 19.08.1980, Qupperneq 7

Þriöjudagur 19. ágúst 1980 ÞJÓDVILJINN — SIÐA 7
A korti þvi sem Guöbrandur Þorláksson.biskup.lét prenta áriö 1590 ber mikib á Heklu, þar rlsa eldar upp
af tindum og þaö er eins og ekkert annaö eldfjall skipti máli.
Annáll Heklugosa
Fyrr á öldum vissu erlendir
menn fátt um tsland, eyjuna I
noröurhöfum, en eitt vissu þeir,
þar var eldfjalliö Hekla, op hel-
vitis. Á lslandskorti Guöbrands
Þorlákssonar biskups sem þrykkt
var árið 1590 sést Hekla eldspú-
andi og þaö er eins og hún sé eina
eldfjalliö á landinu. Þegar horft
er aftur i aldirnar veröur þessi
mikla frægö Heklu skiljanleg.
Hvaö eftir annaö spúöi hún eldi og
eimyrju yfir sveitir og afrétti,
bæir föru i eyöi, skepnurnar féliu
vegna eitrunar eöa hagleysis. Svo
ill örlög gátu aðeins veriö komin
frá þeim illa f neöra, aöeins
fjandinn sjálfur gat veriö þar aö
verki.
Þar er fyrst til máls aö taka i
sögu Heklugosa, aB þegar Island
byggöist haföi Hekla ekki látiö
lengi á sér kræla. Byggöin teygöi
sig inn til landsins inn i dali og
upp um heiöar. Áriö 1104 dró til
tiöinda. Gos hófst i Heklu og segir
i bók Siguröar Þórarinssonar
jaröfræöings um Heklu (AB 1970)
aö þaö hafi veriö mjög öflugt
sprengigos og kom upp meiri gos-
möl en dæmi eru um i öörum
Heklugosum. Vikurinn barst inn
yfir sveitirnar og lagöist byggö I
eyöi i Þjórsárdal, á Hruna-
mannaafrétti og inn viö Hvitár-
vatn. Samanlagt fóru um 15 býli i
eyöi og hafa ekki byggst siöan.
Þar hurtu þeir sögufrægu bæir
Stöng og Steinastair sem getiö er
um i visubrotinu „önnur var
öldin er Gaukur bjóaö Stöng, þá
var ei til Steinastaöa leiöinlöng”.
Eilifiir eldur
Siguröur Þórarinsson telur aö
um 230 ár hafi veriö liöin frá
næsta gosi á undan og hafi nú ver-
ið aö hefjast nýtt gostimabil eöa
hinu fyrra aö ljúka. Óllklegt er
taliö aö hraun hafi myndast 1104,
en sagt er aö þvi lengra sem llöur
milli gosa, þvi kröftugri veröi
þau.
Næst lætur Hekla frá sér heyra
áriö 1158. Þá barst gosaska til
suöurs og var þó um fremur litið
gos aö ræöa. Telur Siguröur
öruggt aö Efrahvolshraun vestur
af Heklu hafi myndast i þessu
gosi.
Þaö er upp úr þessu sem frægð
Heklufjalls fer aö berast út til
annarra landa. 1 „Bókundranna”
sem gefin var út um 1180 er Hekla
borin saman viö eldfjalliö Etnu á
Sikiley. Segir þar aö eldketillinn
þar syöra sé eins og smáofn i
samanburöi viö Heklu og
munkurinn bætir við: „Hver er
nú svo þverbrotinn og vantrúað-
ur, aö hann vilji ekki trúa þvi aö
til sé eilifur eldur, sem þjáir sál-
irnar, þegar hann sér meö eigin
augum þann eld sem nú hefur
veriö um rætt.... en þeim, sem
ekki vilja trúa, eöa heyra minnst
á refsingar eilífs elds, sem fyrir-
búnar eru djöflinum og árum
hans, veröur siöan steypt i þann
staö, sem þeir hirða ekki um aö
foröast meöan kostur er.”
Nú liður fram til ársins 1206. Þá
gaus aö vetrarlagi og viröist svo
sem litiö tjón hafi orðiö, enda um
lltiö gos aö ræöa. Gosmöl barst
yfir öræfin I noröaustri. „Telja
má allöruggt aö eitthvert hraun
hafi myndast, en ekkert er um
það vitaö” segir Siguröur.
Dóu ekki fœrri
en 500 manns
Arið 1222 fer enn aö gjósa og er
ekkert vitaö hvenær á árinu þaö
var. Ekkert er vitaö um hraun-
rennsli og var um smágos aö
ræöa.
Fimmta Heklugosiö á söguleg-
um tima varö áriö 1300. NU tók
sú gamla sig heldur betur til,
enda var liöinn nokkuö langur
timi frá siöasta gosi. I júlimán-
uöi, 11, 12. eöa 13. júli hófst gosiö
og stóö i um 12 mánuöi. Fyrsta
hrina gossins var sérdeilis
kröftug og er þetta næstmesta
öskugos Heklu siöan sögur hófust
á landi hér. Gosmöl barst til
Noröurlands og olli alvarlegu
tjóni, einkum I Skagafiröi og
Fljótum, en þar dóu ekki færri en
500 manns veturinn eftír, segir i
annálum. Llklegt er aö Suöur-
hraun sem er um 20 km langt og
a.m.k.2 km.hafi myndast I þessu
gosi og lagöist þaö yfir aö
minnsta kosti einn bæ, Ketilsstaöi.
Enn tekur Hekla sig til 1341,
hinn 19. mal. Gosaska barst aöal-
lega yfir byggöir vestur og suö-
vestur af eldfjallinu og olli miklu
tjóni á búpeningi einkum naut-
gripum og horföi til auönar I sum-
um nærsveitum Heklu. Ekkert er
vitaö um hraunrennsli I þessu
gosi og telur Siguröur liklegt aö
flúoreitrun hafi valdiö búfjárfelli.
Nú liöa 48 ár. Þá er þaö siöla
árs 1389 aö Heklugos byrjar meö
allmiklu öskufalli. Barst askan aö
likindum mest til suöausturs. Sið-
an opnaöist stutt gossprunga I
framhaldi af Heklugjá um 5 km
suövestur og hlóöust þar upp þau
eldvörp sem nú nefnast Rauööld-
ur. Cir þessari eldstöö flæddi þaö
hraun sem kaliast Selsundshraun
nyröra eöa Noröurhraun.
Hrauniö fór yfir kirkjustaöinn
Skarö hiö eystra og grannbæinn
Tjaldastaöi og ef til vill fleiri bæi.
Gosmöl barst stuttan veg, en
grófur vikur barst til suðvesturs
ogaska til vesturs. Þetta gos stóö
fram á áriö 1390.
Ömurleg óp og
hávœrir kveinstqfir
Eftir þessa hrinu tók Hekla sér
hvild, hvort sem syndum mann-
anna fækkaöi og sá i neöra þurfti
ekki aö kynda elda sfna sem áöur
eöa náttúrulegri skýringa var aö
leita.
Einhver umbrot uröu á 15. öld,
en þaö er ekki fyrr en hinn 15. júli
1510 sem kröftugt gos hófst. Gos-
möl barst til suövesturs og olli
mestu tjóni á Rangárvöllum og i
Landeyjum. Gosmölin þekur aö
minnsta kosti 3000 km2 lands, en
ekkert er vitaö um hraunrennsli i
þetta sinn.
Arið 1554 uröu umbrot i ná-
grenni Heklu um 10 km i suðvest-
ur af fjallinu i hraununum. Þaö
var sprungugos sem hófst um
mánaöarmótin mai-júni og stóö I
sex vikur. Þá hlóöust upp eld-
stöðvar þær sem kallast Rauöu-
bjallar og upp kom Pálssteins-
hraun.
Landsmenn höföu þegar hér
var komið sögu fengiö vænan
skammt af Heklugosum, enda
barst frægö hennar viöa og von-
legt aö hún væri notuö I þeim trú-
arátökum sem geisuöu suöur i
álfum á 15. og 16. öld. Þótti heit-
trúuöum sem óvinurinn heföi nóg
aö gera viö aö kvelja vantrúaöa
og hótuöu óspart meö logum hel-
vitis.
Læknirinn Caspar Peucer ritaöi
undir lok 15. aldar um Heklu:
„Upp úr botnlausri hyldýpisgjá
Heklufells eöa öllu heldur neðan
úr Helviti sjálfu, berast ömurleg
óp og háværir kveinstafir, svo aö
heyra má þann harmagrát i
margra milna fjarlægö. Kol-
svartir hrafnar og gammar eru á
sveimikringum þetta fjallog eiga
þar hreiöur sin.. Þar er aö finna
port helvítis, þvi þaö er fólki
kunnugtaf langri reynslu, aö þeg-
ar fólkorustur eru háöar, eöa
stofnaö til blóöbaös einhversstaö-
ar á jaröarkringlunni, þá berast
þaöan skelfileg org, grátur og
gnistran tanna.”
8 jaröir i eyði
um sinn
Nú liður fram til 1597. 1 janúar
þaö ár hófst gos og stóö þaö I sex
mánuöi. Drunur heyröust allt til
Noröurlands og barst gosmöl til
suöausturs. Mýrdalur var þaö
byggöarlag sem varö fyrir hvaö
mestum búsifjum, en aska barst
til fleiri landshluta. Ekkert er vit-
að um útbreiöslu hrauna I þessu
gosi.
Tiunda Heklugosiö varö áriö
1636 þaö hófst 8. mal og stóö i um
þaö bil ár. Gosmöl barst til norö-
austurs og spillti grasi i nágrenni
fjallsins.
Ellefta Heklugosiö varö 1693 og
hófst 13. febrúar. Þaö stóö i þaö
minnsta 7mánuði. Fyrsta hrinan
varóvenju öflug, segir Sigurður I
sinni bók um Hekluelda. Oskufall
var mikið og barst yfir stórt
svæöi. Spilltist land I Hreppunum
og Biskupstungum og viðar, alls
um 55 jaröir en 8 lögöust I eyöi um
skeiö.
Lax og silungur dó i vötnum og
fuglar dóu hópum saman. Tals-
vert af búpeningi sýktist af gaddi.
Hraunrennsli viröist hafa verið
allmikiö en ekki er vitaö um
nema eitt hraun sem meö llkind-
um má rekja til þessa goss.
Ariö 1725 varö enn gos i grennd
Heklu. Þaö hófst aöfararnótt 2.
Undir brenna eldar og ógn er yfir. Fyrir nokkrum dögum glampaöi á snjóhettuna I sólskininu, en nú haf-
a veður skipast i lofti. Heklugos séö úr lofti á sunnudag. — Ljósm. —eik.
april. Þaö var sprungugos á
auönunum austur eöa suöaustur
af Heklu. Gosiö olli engu tjóni, en
bærinn Haukadalur á Rangár-
völlum hrundi i jaröskjálfta sem
varö samfara gosinu.
Nú liöur fram til 1766. Þá varö
mikiö gos sem allmiklar heimild-
ir eru til um. Um þessar mundir
fóru dönsk yfirvöld aö fá áhuga á
afkomu Islendinga og voru á
þessum áratugum gerðar skýrsl-
ur um landshagi og hvaöa fram-
farir gætu komið landsmönnum
til góöa. Varí því sambandi safn-
aö saman ýmsum fróöleik um
landsins aöskiljanlegu náttúrur
en einnig voru ritaöir annálar
sem geta þessa goss.
Spilltist veiði i
ám og vötnum
Tólfta gos Hddu hófst 5. april
1766 og stóöfram I mai 1768 og er
lengsta gos sem enn hefur oröiö,
meö hléum þó. Fyrsta hrinan var
mjög mikil meö miklu öskufalli
og kom stórt hlaup i Rangá ytri.
öskufalliö olli talsverðu tjóni á
Rangárvöllum, I Landssveit og I
Hreppum. Viö lá aö margar jarö-
ir færu I eyöi en tjón varö þó mun
minna en 1693. Á Noröurlandi
varö verulegt tjón af öskufalli og
hrundi búpeningur niöur. Veiöi i
ám og vötnum spilltist stórlega.
Þetta var mikiö öskugos og hefur
meiri aska aöeins komiö upp i
gosunum 1104 og 1300.
Dufferin lávaröur sem hér var
á ferö um miöja slöustu öld vitnar
til þessa goss og segir: „Askan
byrgöi sólina svo aö menn sáu
ekki handa skil, þótt þaö væri i
hundraö og fjörutiu milna fjar-
lægö frá gosstaönum. Sjómenn
gátu ekki fariö i róöra vegna
myrkurs og ibúar Orkneyja uröu
viti sinu fjær af ótta þegar ösk-
unni tók aö rigna yfir þá og þeir
héldu, aö um svartan snjó væri aö
ræöa.”
Ekki vitum viö hversu áreiöan-
legar þessar upplýsingar eru, eöa
hvort heimildum er blandaö sam-
an viö Móöuharöindin, en svona
var kraftur Heklu sagöur mikill.
Um miöja sföustu öld, eöa 1845
hófst enn gos I Heklu hinn 2.
september. Nú var Jónas Hall-
grlmsson fjærri góöu gamni, þvi
þetta ár lést hann I Kaupmanna-
höfn. Hann haföi manna mest
rannsakaö islenska náttúru og
orti til Paul Gaimards „þú stóöst
á Heklutindi hám”. Gosiö stóö
fram i april 1846. Enn sem fyrr
var fyrsta hrinan kröftug, vikur-
falliö náöi til byggöa Skaftár-
tungu, Síöu og Landbrots, en fín-
asta askan barst til Orkneyja,
Færeyja og Hjaltlands. Samfara
gosinukom flóö i Rangá ytri, sem
orsakaöist af bráönun snævar og
Iss á Heklutindum. Oskufalls varö
vart allan timann meöan á gosinu
stóö en slikt var óvenjulegt.
Aska berst
til Finnlands
Nú varö langt hlé þó aö sú
gaml? léti aöeins á sér bæra 1878
og 1913. Áriö 1947 hófst mikiö gos
sem stóö i rúmlega ár. Þaö byrj-
aöi 29. mars meö öskufalli miklu
sem stóö i rúma klukkustund, en
gosmökkurinn náöi allt aö 30 km
hæö. Gosmölin féll yfir Rangár-
velli, Fljótshliö og Eyjafjöll. Fin-
geröasta askan barst alla leiö til
Finnlands. Þá eins og nú gaus á
um 5 km langri sprungu eftir
Hekluhrygg endilöngum. Heild-
arrúmmál öskunnar sem féll var
reiknaö um 30 miljónir m3 , en
tjón varö fremur litiö miöaö viö
þaö sem geröist i fyrri stórgosum.
Tvær jaröir fóru i eyöi um lengri
tima og flúoreitrun I sauöfé olli
smátjóni. All mikiö hraun kom
upp I gosinu’47 eöa um 40 km2 .
Þaö var svo hinn 5. mai 1970
sem gosið i' Skjólkvíum hófst. Þaö
er eitt þeirra gosa sem komiö
hafa upp utan Hekluhryggjarins
og vafamál hvort þaö skuli taliö
til Heklugosa. Þá kom upp nokk-
uö hraun eöa um 1/4 hluti þess
sem rann 1947.
Gosiö stóö i um þaö bil tvo mán-
uöi og varö af nokkuö tjón. Eink-
um kom upp flúoreitrun sem
felldi sauöfé.
Hér lýkur aö segja frá gosum i
Heklu, en af því sem rakiö hefur
veriö og þeim viöburöum sem nú
Framhald á bls. lí