Þjóðviljinn - 31.10.1980, Blaðsíða 5

Föstudagur 31. október 1980 ÞJÓÐVILJINN — SÍÐA 5
1 fyrsta hluta greinarinnar (sjá
helgarblaö) var um þaö rætt
hvernig ýmsar aöstæöur og öfl
kröföust þess aö Carter tæki upp
aöra utanrikisstefnu en þá sem
fylgt haföi veriö á dögum Kiss-
ingers og Nixons.
Carter hóf aö móta sina utan-
rikisstefnu og haföi tvennt á oddi
— annarsvegar þaö sem hann
nefndi „umhyggju fyrir mann-
réttindum” — þar aö auki skyldi
valdabaráttan viö Sovétrikin ekki
skipa fyrsta sæti i utanrlkisstefn-
unni eins og á dögum Kissingers.
Bandarikin skyldu þess i staö
hefja „hugmyndalegan hernaö” I
þriöja heiminum.
1 þessum efnum haföi Carter
aörar hugmyndir um hlutverk
Bandarikjanna i heiminum en
fyrirrennarar hans. Carter var aö
sjálfsögöu sammála þeirn um aö
ekki kæmi til mála aö draga úr
áhrifavaldi Bandarikjanna i
heiminum. Þau skyldu halda
stööu sinni sem stórveldi, en þaö
átti aö gerast meö friösamlegri
meöulum en áöur Þetta skapaöi
fljótlega andstæöur og ruglandi i
utanrikisstefnu Bandarikjanna,
sem meö timanum varö allt erfiö-
ara aö samræma. Þrátt fyrir aug-
fjárfestingarfjármagni.
Sambúöin viö Sovétrikin kom
ekki fyrr en i þriöja sæti á þeim
lista, sem upphaflega var geröur.
Aö sjálfsögöu var lögö mikil
áhersla á tilraunir til aö tak-
marka vigbúnaöarkapphlaupiö
milli stórveldanna á sviöi lang-
drægra kjarnorkueldflaugna.
SALT I samningurinn var á
engan hátt tengdur öörum minna
áriöandi sambúöarvandamálum
viö Sovétrikin. Carter áleit aö þaö
þaö þyrfti alls ekki á Sovét-
mönnum aö halda þegar leysa
þyrfti þau heimsvandamál sem
ekki vöröuöu hernaöarjafnvægi
milli stórveldanna. Þessi veiki
hlekkur i utanrikisstefnu Cartsrs
leiddi siöar til þess, aö keöjan,
sem utanrikisstefna hans hékk i
slitnaöi. Siöferöileg, stjórnmála-
leg og efnahagsleg áhrif Sovét-
rikjanna, fyrir utan þeirra eigiö
áhrifasvæöi, áleit Carter og ráö-
gjafar hans takmarkaöri en
nokkurntima áöur. Vald Sov-
etrikjanna lá aöeins I hernaöar-
styrk þeirra. Og þar sem Carter-
stjórnin haföi komist aö þeirri
niöurstööu, aö alvarlegasta
vandamáliöi heiminum væri ekki
hernaöarlegs eölis, heldur þaö.
Skipbrot
utanríkis-
stefnu
Carters
Hann ýtti úr vör meö fögru tali um mannréttindi, samstööu vestrænna
iönrikja og hugmyndafræöilegra sigra I þriöja heiminum.
ljósa erfiöleika hélt Carter fast
viö ákveöin grundvallaratriöi og
markmiö utanrikisstefnu sinnar
fyrstu þrjú og hálft áriö sem for-
seti og sem vert er aö skýra
nánar.
Carter sagöi i sinum fyrstu
yfirlýsingum aö mikilvægasta
verkefni i utanrikisstefnu Banda-
rikjanna væri aö festa og breikka
samstarfiö milli lýöræöis- og iön-
aöarþjóöanna I Ameriku, V-
Evrópu og A-Asiu. Þetta þri-
hyrningssamstarf ætti aö liggja
til grundvallar tilraunum til aö
leysa þau mörgu vandamál, sem
steöjuöu aö iönaöarlöndunum:
kjarnorkudreifinguna, eftirlits-
lausa vopnasölu, gjaldeyris-,
verslunar- og hagsveiflumál,
matvælaskort o.s.frv. Til þess aö
geta leyst þessi vandamál þurftu
iönaöarlöndin aö byggja upp
sterka efnahagsþróun I löndum
sinum.
Þar næst var þaö mjög áriöandi
aö byggja upp stjórnmálaleg og
efnahagsleg sambönd i þriöja
heiminum. Aöalráögjafi for-
setans i utanrikismálum hélt þvi
fram, aö „Bandarikin yröu aö
taka tillit til og venja sig viö þaö
ástand, sem skapaöist þegar
nýlendukúguninni lauk, þaö er, aö
þriöji heimurinn kreföist sins
hluta af þvi stjórnmálalega og
efnahagslega valdi, sem Vestur-
lönd hafa haft einokun á alltof
lengi”. 1 staöinn fyrir — eins og
áöur — aö reyna aö viöhalda
óbreyttu ástandi i þessum íöndum
skyldu Bandarikin styöja þau
jákvæöu öfl — samkvæmt mati
USA — sem þar fyndust. Ef
þessar rikisstjórnir styddu hæg-
fara félagslegar breytingar og
viöhéldu markaöskerfi i löndum
sinum, skyldi hinn vestræni
heimur meö öllum ráöum aöstoöa
þau i aö fá meiri áhrif i alþjóöa-
stofnunum, sem gæti skapaö
þeim aöstööu og möguleika á
efnahagsaöstoö, tæknihjálp og
hvernig best væri aö kom'a á
samstarfi milli þriöja heimsins
og hinna vestrænu þjóöa, sá hún i
Sovétrikjunum risa á leirfótum.
//Mannréttindabarátta"
Carters
Hvaö átti Carter viö meö mann-
réttindum? Utanrikismálaráö-
herrann, Cyrus Vance, gaf óvenju
breiða skýringu á hugtakinu þann
30. april 1977:
,,í fyrsta lagi aö ekki sé brotinn
á fólki rétturinn til persónulegs
sjálfræöis meö pyntingum eöa
öörum ómannúölegum aöferöum,
geöþóttahandtökum og fang-
elsunum, friöhelgi heimilisins
rofin, fólki neitað um réttláta og
opinbera réttarmeðferö máia
o.s.frv. I ööru lagi aö geta fengið
sinar nauösynlegu þarfir upp-
fylltar, þarfir fyrir fæöu, hús-
næöi, heilsugæslu og menntun. 1
þriðja lagi rétturinn til aö geta
notaö borgaraleg og stjórnmála-
leg réttindi sin, þ.e.a.s. hugsunar-,
trú-, félags-, mál- og prentfrelsi,
aö geta feröast án hindrunar
innanlands sem utan, frelsi og
möguleika til að geta tekið þátt i
stjórn sins heimalands”.
Carter hefur ekki tekist aö
leysa þau mannrétindamál, sem
eru honum hendi næst, eins og
þær kynþáttaóeiröir sýna sem
orðið hafa i Flórida i vor og
sumar og varöa fyrst og fremst
efnahags- og félagsleg réttindi
svartra manna i USA. Carter og
rikisstjórn hans virðast hafa
litinn áhuga á þvi, sem er aö
gerast i þeirra heimalandi i
þessum málum. Hvernig á þá
mannréttindastefna hans aö geta
sannfært aörar þjóöir um einlæg-
an vilja hans til aö hjálpa fólki i
öörum löndum til réttlætis?
Astæðan fyrir þvi aö Carter
geröi mannrétindabaráttuna aö
aöalatriöi i utanrikisstefnu sinni,
var fyrst og fremst viöleitni
til aö vinna aftur þaö álit, sem
Bandarikin höföu haft i heiminum
fram aö Vietnam-striöinu. Water-
gatehneyksliö, Vietnamstriöiö
og myrkraverk CIA I ýmsum
löndum grófu undan hinum sið-
fræöilegu yfirburöum, sem
Bandarikin álitu sig hafa fram
yfir Sovétrlkin og þvinguöu þar
með USA i varnarstööu i heim-
inum. Hvernig áttu USA aö geta
gagnrýnt aörar þjóöir fyrir
ómannúölega meðferö á þeirra
borgurum, eftir eigið framferöi i
Vietnam? Þaö var þessvegna
nauösynlegt fyrir Bandarikin aö
sýna frumkvæöi til aö gera USA
aö forustulandi á ný.
Carter hefur veriö ásakaöur
um hræsni og tviskiinnungshátt af
af tveimur ástæöum. I 1. lagi:
áhugi hans á mannréttindum
viröist aöallega beinast aö
ástandinu i öörum löndum.
Félagslegt misrétti og efnahags-
leg misskipting i Bandarikjunum
sjálfum virðist ekki ónáða sam-
visku hans aö neinu leyti. í
öðru lagi: Carter er ekki sjálfum
sér samkvæmur i mannréttinda-
afstööu sinni til annarra landa. 1
vissum löndum getur mann-
réttindabarátta hans vikið fyrir
„þjóöarhagsmunum” þegar aö
orkuþörf og hernaöaraöstöðu
Bandarikjanna kemur.Carter
studdi keisarann af Iran fram i
rauöan dauöann, enda þótt öllum
væri ljóst, aö keisarinn stjórnaöi
landinu meö aöstoö lögreglu og
hervalds. Þar voru engin mann-
réttindi i heiðri höfö. Til San
Salvador i Miö-Ameriku sendi
Carter nýlega hergögn til her-
foringjastjórnarinnar, sem notuö
eru til aö myröa verkamenn,
bændur, menntamenn, konur og
börn. A Filippseyjum stjórnar
einn af tryggustu bandamönnum
Bandarikjanna landinu meö her-
lögum og treður á öllum mann-
réttindum. í Suöur-Kóreu hafa
Bandarikin haldiö hlifiskildi yfir
siöspilltri herforingjastjórn, meö
aöstoö Bandarikjahers i landinu.
Þeim sem gagnrýna aögeröir
herforingjastjórnarinnar er I
snarheitum kastaö i fangelsi.
Herforingjastjórnin I Indónesiu
kom til valda meö aöstoö Banda-
risku leyniþjónustunnar (CIA) og
hefur ekki sætt neinni gagnrýni
frá sinum bandamönnum fyrir
meöferö sina á pólitiskum
föngum, frekar en aörar ein-
ræöisstjórnir sem skipta máli
fyrir „þjóöarhagsmuni” Carters.
Siöasta áriö hefur tal Carters um
mannréttindin i heiminum allt
I einu hljóönaö, kannski vegna
þess aö enginn trúir lengur á ein-
lægni hans i þessum málum.
Gagnrýni á utanríkis-
stefnu Carters
Það eru skiptar skoöanir um
hvort Carter hafi aö einhverju
leyti tekist aö gera stefnuskrár-
yfirlýsingu sina i utanrikismálum
aö veruleika.
t einum hópi eru þeir sem eru
sammála Carter i höfuöatriöum
og álita aö honum hafi tekist aö
útskýra orsakir helstu vanda-
mála heimsins nú og einnig
funduö þau ráö sem gætu leyst
þau og þar meö tryggt áfram-
haldandi stöðu Bandarikjanna
sem stórveldis. Þessi hópur vill
halda þvi fram aö Carter hafi náö
tilgangi sinum og bendir m.a. á
aö samkomulagiö um Panama-
skuröinn og Camp David
samninginn. Auk þess vilja þessir
sömu aöilar halda þvi fram, að
nokkur árangur hafi náöst i mann-
réttindabaráttunni: margar ein-
ræðisstjórnir i S-Ameriku hafi
oröiö af bandariskri hernaöar- og
efnahagsaöstoö, sem hefur valdiö
þvi aö herforingjastjórnir hafa
orðiö aö vikja fyrir borgaralegum
rikisstjórnum, a.m.k. á yfir-
borðinu. Einnig telja þessir aöilar
aö afskiptaleysi Bandarikjanna
af byltingunni i Nicaragua
sumariö 1979 hafi aö einhverju
leyti dregiö úr þvi slæma áliti,
sem Bandarikin hafa löngum
notiö i S-Amerlku.
Þeir, sem ekki voru eins hrifnir
af hinni nýju stefnu Carters,
héldu þvi fram aö heimurinn
þjáðist sem áöur af ósættan-
legum andstæöum milli hins
kommúnistíska og kapitaliska
heims og faguryröi Hvita hússins
um „nýja heimsskipan” væru
fyrst og fremst notiið sem rök til
aö koma 1 veg fyrír þann kostnaö
sem Bandarikin yröu aö greiöa
sem stórveldi, bæöi stjórnmála-
lega og hernaöarlega, til aö halda
forystunni i hinum vestræna
heimi. Þessir gagnrýnendur álitu
aö diplómatiskir sigrar Carters
fölnuöu þegar maöur bæri þá
saman viö: 1) langa röö af rót-
tækum byltingum I þriöja
heiminum, sem hafa heppnast
meö stuöningi Sovétrikjanna (t.d.
Angóla, Ethiópia, Suöur-Jemen,
Afganistan, Kamputsea og
etv. i Nicaragua 2) hikandi
og óákveöin stefna Bandarikj-
anna hefur dregiö úr trausti
margra vinveittra þjóöa i Evrópu
og Asiu. Þar aö auki hafi Banda-
rikin sýnt fram á, aö bandamenn
þeirra geta ekki skilyröislaust
treyst á hjálp Bandarikjanna
þegar þörfin er sem stærst:
Dæmi: keisarinn af Iran.
Alvarlegasta gagnrýnin á
stefnu Carters er sú, aö mörg lönd
eöa rikisstjórnir eru farin aö efast
um aö Bandarikin geti valdiö
hlutverki sinu sem ráöandi stór-
veldi. Yfirlýsingar Hvita hússins,
þess efnis, aö Bandarikin skyldu
reyna aö halda uppi forystuhlut-
verki sinu I hinum vestræna
heimi séu ekkert annaö en oröin
tóm ef Bandarikin eru ekki reiöu-
búin aö taka þeim afleiöingum.
stjórnmáalalega og hernaöar-
lega, sem felast I þvi aö vera stór-
veldi. Vandamáliö, segja þeir
sömu, er aö hin „nýja heims-
skipan” Carters er i grundvallar-
atribum alltof bjartsýn, van-
hugsuð og gagnslaus sem leiöar-
stjarna i utanrikisstefnu. I raun
og veru einkennast heimsmálin af
mjög haröri samkeppni milli
valdagráöugra rikja. Eini
munurinn frá þvi sem áöur var er
sá, að i dag hafa vanþróuðu
löndin i þriöja heiminum bæst inn
i hóp þeirra rikja sem berjast um
áhrif og auðævi, með þvi aö
mynda með sér hagsmunahópa til
aö tryggja sér arðinn af sinum
nátturuauðæfum.
Leslie Gelb, fyrrverandi aö-
stoöarutanrlkisráðherra Banda-
rikjanna og núverandi frétta-
skýrandi New York Times i
utanrikismálum, útskýrir
muninn á stjórn Nixons og Kiss-
ingers og Carterstjórninni með
meöhöndlun þeirra á sambúö
USA og Sovétrikjanna viö þriöja
heiminn:
„Þaö haföi úrslitaþýðingu fyrir
Kissinger aö halda jafnvæginu
milli Sovétrikjanna og Banda-
rikjanna, en fyrir Carter er þetta
atriöi aöeins hluti af heildar-
stefnunni. Kissinger áleit aö
timinn ynni gegn USA — þegar
t.d. eitt Afrikulandið heföi tekið
upp kommúniskt hagkerfi þá væri
þaö tapaö Veturlöndum að eilifu.
Carter álitur aftur á móti að USA
hafi efni á timabundnu mótlæti,
þvi að þegar til lengdar láti komi
USA til meö aö hafa yfirhöndina
með þvi aö þvinga fátæk riki með
efnahagsaðgerðum til að draga
úr stuðningi sínum viö Sovét-
rikin”.
Skýringar Gelbs endurspegla
vel þaö sem heyrst hefur frá
Hvlta húsinu bæöi i tiö Kissingers
og Carters. Kissinger var
raunsær þegar hann lagði höfuö-
áhersluna á aö viðhalda jafn-
væginu milli Bandarikjanna og
Sovétrikjanna, en óraunsær
þegar hann reyndi aö setja alla
aöra utanrikispólitiska viöburöi
inn I sambúöina viö Sovétrikin.
Carter reyndist hinsvegar klókari
I afstööu sinni til þriöja heimsins
þar sem hann leit áýhann meö
hliösjón af sérstööu^hans, en
óskyn'samur þegar hann áleit, aö
samskiptin við Sovétrikin væru
ekki eins áriöandi mál og mörg
önnur. Gelb segir aö lokum:
„Þaö sem Carterstjórnin ekki
fullkomlega skildi var aö þegar
ástandiö milli Sovétrikjanna og
Bandarikjauna versnaöi stööugt,
varö hvorki timi né aöstæöur til
aö leysg önnur utanrikismál”.
(—Framhald—)