Þjóðviljinn - 13.12.1980, Blaðsíða 5

Helgin 13. — 14. desember 1980 ÞJÓÐVILJINN — SIÐA 5
HINIR BROTTNUMDU ÍSLENDINGAR
rism
form. SosSalblaH t
4. þir.gm. RovKvíkmao,
ritsljófí l>jódviijíms
SÍGURDIIR OlinMUNDSSOK,
btaðam, I>)óðviljans,
SIÖFÖS iiAUTAUSQN',
' varöform Sósíoíjslafi.,
ribtjón Djódviíjöns.
erkifjandann Hitler og siöan töku
Póllands 1939, eöa innlimun
Eystrasaltsrikjanna. 1940. Slikt
heföi sannarlega verið vert aö
fjalla um nær hálfri öld eftir
þessa voðaatburði.
Ég hygg, að menn eigi anzi
erfitt með að fallast á það sjónar-
mið Einars, að hernámið 10. mai
1940 hafi eingöngu lýst „ágengni
erlends auðvalds og hervalds á
tslandi”, eins og hann tekur til
orða. Á þeim h'ma flæddi nazism-
inn yfir Evrópu með ómældum
þjáningum fyrir alþýðu Vestur-
landa, sem lentu undir hrammi
hans, og viðbúið, að hann gleypti
alla álfuna. Bretland — hvað sem
um framferði þess má segja i ný-
lendunum — var þrátt fyrir allt
borgaralegt lýðræðisriki, þar sem
skoðanafrelsi og umburðarlyndi
varrikjandi. Þetta rikistóð i raun
eitt uppi á válegum timum i bar-
áttu við villimennskuna, þar sem
brugðið gat til beggja vona. Þaö
var þvi' i fyllsta máta eðlilegt, að
þeir vildu koma i veg fyrir, að
nazisminn næði tangarhaldi á ís-
landi og þrengdi þar með stórum
athafnasvið Breta. Hernám Is-
lands hlaut að vera óhjákvæmi-
leg aðgerð til að styrkja stöðu
þeirra og hinna andnazistisku
afla. Manni skilst lika, að það hafi
verið mörgum tslendingum léttir
að vita, hverjir það voru, sem hér
stigu á land vorið 1940, — þótt
vitaskuld yrðiaðmótmæla sliku á
formlegan hátt sem skerðingu á
sjálfstæði og hlutleysi Islands.
Auðvitað urðu menn að „standa á
verðigegn hvers konar yfirtroðsl-
um Breta”, eins og Einar segir.
Það hlaut m.a. að vekja andstöðu
þegar beita átti herliðinu i kjara-
átökum alþýðu og fangelsun
verkalýðsleiðtoga og stjórnmála-
manna, þ.á m. Einars sjálfs og
tveggja félaga hans við Þjóðvilj-
ann vorið 1941.1 þvi sambandi má
sérstaklega geta frásagnar Ein-
ars um handtökuna og herleiðing-
una til Bretlands, en það er fróð-
legur og einkar læsilegur þáttur.
Einnig er góður fengur að frásögn
þeirri, sem Einar fléttar inn i
styrjaldarsöguna um norska
skáldið Nordahl Grieg, sem
hingaðkom á þessum árum. Frá-
sögn Einars er gædd aðdáun og
yljuð hlýju i garð þessa þokka-
fulla og þjóðholla skálds, sem
fómaði lifi si'nu i baráttunni gegn
fasismanum.
1 þriðja kafla bókar Einars 01-
geirssonar eru meginþættir þrir:
„Lýðveldisstofnun”, „Lifskjara-
byltingin” og „Landhelgisbar-
áttan”. Allt eru þetta stórfróð-
legir þættir og lýsa viðburðarikri
og merkri sögu, þar sem Einar
sjálfur gegnir mikilsverðu hlut-
verki og hæfileikar hans til
jákvæðs árangursriks starfs i
þágu þjóðarinnar hafa notið sin
bezt. Svo var komið fyrir þeirri
sósialistisku hreyfingu, sem hafði
veriðhæddog hrakiná alla lund i
upphafi styrjaldar, að tveimur
árum siðar, — frá 1942, — varð
fátt gert á sviði þjóðmála án þess
fulltrUar hennar væru til kvaddir.
Með orðum Einars: „Timabil
valdajafnvægis þessara tveggja
andstæðu valdastétta i islensku
þjóðfélagi var hafið”.
Hápunktur þessarar þróunar
var lýðveldisstofnunin 1944 og
myndun nýsköpunarstjórnar-
innar sama haust, þar sem hinir
tveir andstæðu pólar i islenskum
stjórnmálum, Sósialistaflokkur
og Sjálfstæðisflokkur, tóku hönd-
um saman um nýsköpun atvinnu-
veganna á þeim grundvelli, sem
Einar Olgeirsson hafði öðrum
fremur mótað i sinni frægu ný-
sköpunarræðu i' september 1944.
Þarkom framsýni hans og stjórn-
list skýrast i ljós um leið og þar
birtist trU hans á glæsilega fram-
tið þjóðarinnar, ef hUn bæri gæfu
til að feta réttan veg. Það er
merkilegt að lesa i þessum kafla
frásögn Einars um það, hversu
náin tengsl urðu á milli hans og
Ólafs Thors i sambandi við mynd-
un nýsköpunarstjórnarinnar,
hvernig þessir fornu andstæð-
ingar sliðruðu sverðin og létu
framar öðru þjóðarheiil ráða
ferðinni, og sannar það vel,
hvernig andstæð öfl eru stundum
knUin við sérstakar aðstæður til
ábyrgðartilfmningar, sem gengur
þvert á öll kenningakerfi. Það
má þvi óhikað leggja áherzlu á
ummæli Ólafs Thors við Einar,
þegar stjórnin var i burðarliðn-
um: „Einar, við erum báðir
miklir gæfumenn, ef þetta tekst”.
Og þetta tókst, þrátt fyrir Urtölur
og hrunsöng i ýmsum áttum, og
þótt samstarfið varaði aðeins i
tæp tvö ár urðu hinar „sögulegu
sættir” gæfa islenzku þjóðarinnar
og báðum þessum óvenju litriku
og hæfileikamiklu stjórnmála-
mönnum til ævarandi sóma. Hitt
hef ég aldrei skilið, hvers vegna
Einar hafnaði þvi að verða at-
vinnumálaráðherra i stjórninni
og þar með aöalstjórnandi
sjávarUtvegsmála á Islandi, sem
hann vildi gjörbylta, enda var
ÓlafurThors mjög óánægður með
þær málalyktir að sögn Einars.
Iþessum kafla eru ýmsar bráð-
skemmtilegar persónulegar
endurminningar um samskipti
einstaklinga, — frásagnir, sem
Einarhefði mátt vera örlátari á i
bókinni, þvi að þær gæða frásögn-
ina lifi og fylla út i myndina. Þvi
að, eins og Einar segir um þessa
tima: „Það var margt furðulegt
ogósennilegt, sem gat gerst bæði
i orði og verki á þessu einkenni-
lega og sérstæða tlmabili tslands-
sögunnar, þegar andstæðustu
stéttirnar ogleiðtogar þeirra tóku
höndum saman i rúmt hálft annað
ár um að efla velferð þjóðarinnar
og veita henni reisn”.
Ég má til með að vitna i eina
bráðfyndna sögu, sem Einar
segir um ólaf Thors frá þessum
árum: „Eins og nærri má geta
var þaðekki alls staðar litið mild-
um augum, að kommUnistar ættu
sæti i rikisstjórn Islands; ekki
mun Bandarik jastjórn hafa
fagnað þvi', allra sist eftir 1945...
Eitt sinn voru bandarískir fyrir-
menn hér á ferð, og hélt Ólafur
þeim góða veislu, sem vera bar.
Þeir spurðu Ólaf, hvemig stæði á
þvi, að hann hefði tekið kommún-
ista i stjórn hér. „Þeir höfðu svo
góð meðmæli”, svaraði ólafur aö
bragði. Þeir fjórir urðu hissa og
spurðu: „Frá hverjum?” „Frá
Roosevelt og Churchill”, svaraði
ólafur og varð ekki frekar rætt”.
Fjórði og siðasti kafli bókar-
innar, sem ber yfirskriftina
„Ameriska heimsvaldastefnan og
Island”, tekur yfir hátt i helming
bókarinnar aö magni. Þar gerir
höfundur ýtarlega grein fyrir
gangi herstöðvamálsins frá sinu
sjónarhorni allt frá þvi Bandarik-
intóku að sér vernd tslands sum-
arið 1941, siðan herstöðvabeiðni
þeirra 1945, Keflavikursamning-
inn 1946 og þá um leið hvernig ný-
sköpunarstjórnin splundraðist,
kalda striðið og Marshallaðstoð-
in, inngangan i Atlantshafs-
bandalagið 1949, koma Banda-
rikjahers 1951, og loks baráttan
fyrir þvi að segja upp herstöðva-
samningnum. 1 eðli sinu telur
Einarherstöðvamálið vera allt af
þeim rótum runnið, að banda-
riskir heimsvaldasinnar hafi á
kerfisbundinn hátt unniðað þvi að
innlima Island i hernaðarkerfi
Bandarikjanna og til þess hafi
þeir notið stuðnings innlendra
afla, semstjórnasthafi afýmsum
miður hollum hvötum vægast
sagt. Flest af þessu er áður kunn-
gert, en til stuðnings máli si'nu
vitnar Einar i leyniskýrslurnar,
sem dregnar hafa verið fram i
dagsljðsið að undanförnu og eru
margar heldur dapurlegur lestur.
Um þetta segir Einar: „Mér er
óhætt að fullyrða, að við sósial-
istar tókum siður en svo djúpt i
árinni, þegar við vorum að af-
hjúpa fyrirætlanir Bandarikja-
manna og Breta gagnvart Islandi
og launráð rikisstjórnarinnar. Ég
sé nú af leyniskjölunum, að við
höfum farið of vægilega i sak-
irnar”.
Andstæð sjónarmið stórs hluta
þjóðarinnar eru i þvi fólgin, eins
ogkunnugt er, að telja herstöðina
i Keflavik og þátttöku i Atlants-
hafsbandalaginu framlag Islend-
inga til varnarsamstarfs vest-
rsmna þjóða til eflingar friði og
frelsi. Um rök með og móti her-
setu, þessa máls, sem klofið hefur
Islendinga i tvær fylkingar og
e.t.v. valdið meiri deilum en
nokkurt mál annað (verðbólgan
saritir þó á!), skal ekki fjölyrt hér.
Þar standa ósættanlegar stað-
hæfingar hvor gegn annarri. Hitt
er annað mál, og það rekur Einar
ýtarlega, enda stutt óyggjandi
staðreyndum, að málatilbúnaður
allurhefur verið með ólikindum í
herstöðvamálinu, ýtt undir tor-
tryggni og gefiö ýmsum getgát-
um um óheilindi byr undir vængi.
Hér má minna á neitun Banda-
rikjanna : um að efna loforð sitt
um brottför hersins i striðslok og
beiðni um herstöövar á Islandi til
99 ára haustið 1945. Ekki minni
maður en Bjarni Benediktsson
hefur sjálfur vottað það i ritsmið
(Þáttum úr fjörutiu ára stjórn-
málasögu, 1970), að þessi fram-
koma hafi orðið til þess að „vekja
tortryggni i garð Bandarikj-
anna”. — Siöan má við bæta tvi-
skinnungi i málinu fyrir kosn-
ingar 1946, Keflvkursamninginn
sama ár, inngöngu tslands i At-
lantsbandalagið, sem knúin var
fram með miklu offorsi á met-
tima 1949 með loforöum um her-
stöðvalaust land, neitun meiri-
hluta Alþingis að bera þessar ör-
lagarilíu ákvarðanir undir
þjóðaratkvæði, og loks kvaðningu
bandarfsks herliðs til lslands
vorið 1951, sem ákveðið var á
leynifundum alþingismanna, án
þess að leggja málið fyrir Alþingi
og þar með i raun framið
stjórnarskrárbrot. — Þessi
ófagra saga er rakin vandlega i
bók Einars og gagnlegt að hafa
hana hér i heild.
Einar dregur upp myndir i
svarthvitum litum eins og stjórn-
málamanna er siður, og vissulega
gefa ýmsir ógeðfelldir atburðir
verstu kaldastriðsáranna tilefni
til fordæmingar. En i ljósi sög-
unnar þyrfti margt endurmats,
bæði frá hægri sem vinstri. Um
flest getur maður verið samdóma
Einari varðandi fyrrgreindan
málatilbúnað, svo og fánýti her-
stöðva á tslandi, en ef freistað er
að li'ta á forsendur þessara stór-
mála i nýju ljósi, verða verk póli-
tiskra andstæðinga hans ekki ein-
vörðungu skýrðar sem athafnir
illa þenkjandi manna i öllum til-
fellum, þvi að baki atburðarásar
er ekki bara heimsvaldastefna
Bandarikjanna i' fullum gangi i
einhverju tómarúmi, heldur oft á
tiðum andsvar við stefnu og at-
hafnir annars risaveldis: RUss-
neska bjarnarins i austurvegi.
Með framsókn hans i Evrópu i
striðslok skapaði hann ótta-
blandnar tilfinningar meðal
fjölda manna og það þvi miður
ekki að ástæðulausu. 011 rök
hniga þó að þvi, eins og Einar
bendir á, að ótti við árás
Sovétrikjanna á Vesturveldin hafi
verið fráleitur, þegar tekið er
tillit til, hvernig þau voru á sig
komin eftir styrjöldina við
fasismann, flakandi i sárum eftir
óheyrilegt mannfall og stór hluti
þeirra rjukandi rUstir. Jafnfrá-
leitt finnst mér það vera, að
Bandarikin hafi stefnt að árásar-
styrjöld gegn Rússum, enda
hefðu þeir þá látið til skarar
skriða meðan þeir voru „sterk-
asta riki heimsins, sem réðu ein
yfir kjarnorkusprengjunni og áttu
öflugasta flota heims”, eins og
Einar segir, — enda gerðist slikt
ekki.
Það má sem sagt margt vera
sannmæli I skilgreiningu Einars á
heimsvaldastefnu kapitalismans,
— en þvi verður þá ekki i móti
mælt, að auðvaldsrikin hafi
fengið kjöma átyllu til athafna
sinna, þ.e. að þær séu til varnar
útþenslu og óhugnanlegu eðli
stjórnarfars Sovétrikjanna. Þetta
er Einari auðvitað ljóst, þar sem
hann kemst svo að orði um hin
svokölluðu sósialistisku riki: „ —
þau héldu stundum illa á spöðun-
um, frömdu ýmis afglöp og
óhæfuverk, sem ekki eru
afsakanleg, þótt allar aðstæður
hafi verið feiknaörðugar. Það
hefur orðið bæði þeim og sósial-
ismanum til hnekkis, en vatn á
myllu heimsvaldasinnanna”.
Hér má að minum dómi tæpast
vægara fara i sakimar, þvi að
saganhefursýnt, að hiðaustræna
stjórnarfar á litið sem ekkert
skylt við þann sósialisma, sem
tekur mið af frelsi og lýðræði
fólksins, heldur einhverju allt
öðru, kannski fyrst og fremst
stórveldishagsmunum hins rúss-
neska risaveldis, sem hefurorðið
æ berara að þvi að reka heims-
valdasinnaða pólitik. Hinn bitri
sannleikur er nefnilega sá, að við
margir, sem frá okkar ungu dög-
um höfum talið okkur sósialista,
frábiðjum okkur samstöðu með
þeirri afskræmdu mynd af sósial-
isma, sem Sovétrikin og fylgiriki
þeirra hafa skapað. Þar urðu
endanleg skil árið 1968, þegar
Sovétrikin réðust með her sinn
inn i Tékkóslóvakiu og brutu á
aftur „mannúðlegan sósialisma”,
sem friðsöm smáþjóð " var aö
reyna að koma á undir forystu
einlægra og þjóðhollra sósialista.
Og löngu fyrr voru miklar efa-
semdir famar að bæra á sér um
eðli hins austræna kerfis, þótt
ýmsir af gamalli og misskilinni
hollustu sinni við „verkalýös-
rikið” hefðu ekki hátt um þær.
Þegar hin sósialistiska fylking er
farin að lita svo á málin, hvað
mun þá um aðra? — Þetta er mik-
ill harmleikur, sem Einar 01-
geirsson hefur stundum fjallað
um á liðnum árum 1 timariti si'nu,
Rétti, þótt hann fari ekki frekar
út i þá sálma i þessu riti.
„Okkur var ljóst, að baráttan
gegn ásælni og herstöðvum
Bandarikjamanna tæki áratugi”,
segir Einar réttilega, þvi að
bandariska herveldið sleppir tæp-
ast auðveldlega þeim tökum, sem
það einu sinni hefur náð hér-
lendis. Ég er anzi smeykur um,
að hitt risaveldið muni þvi miður
með framferði sinu verða stór
hindrun á leið okkar til her-
stöðvalauss Islands: I gær
Tékkóslóvakia, i dag Afganistan,
og um morgundaginn lifa menn
milli vonar og ótta um örlög
pólskrar alþýðu, — þeirrar al-
þýðu, sem ýmsir höfðu talið sér
trU um, að réði þar fyrir landi.
1 íok bókarinnar kemst Einar
svo að orði: „Hinn spillti kjarrri i
yfirstétt Islands er höfustoö
ameriska auðvaldsins á Islandi.
Stjórnmálaflokkar hennar, Sjálf-
stæðisflokkurinn og Framsóknar-
flokkurinn, eru fremkvæmda-
stjórar hennar Megnið af
forystuliði þeirra er þægt og auð-
sveipt lið, ekki sist nú orðið, hvað
þingmennina snertir, en fyrrum
átti frelsi landsins nokkra stoð
hjá sumum forystumönnum
þeirra”. — Þetta má vera satt og
rétt, svo langt sem það nær. En
það væri rökrétt niðurstaða af
gervallri frásögn Einars, að Al-
þýðuflokkurinn félli einnig inn i
þessa formúlu, þvi að skv. orðum
hans hafa fáir islenzkir stjórn-
málamenn verið auðsveipnari
bandariska valdinu en einmitt
helztu forystumenn Alþýðu-
flokksins um langa hrið, Stefán
Jóh. Stefánsson og Guðmundur I.
Guðmundsson. Og ekki hefur
flokkurinn batnað i'málinu, nema
siður væri. Þá skýtur skökku við,
að Framsóknarflokkur er allur
settur undir einn hatt i þessum
efnum, þrátt fyrir það, að for-
maður hans, Hermann Jónasson,
— sem Einari annars farast yfir-
leitt vel orð um, — var andstæður
Keflavikursamningi, studdi ekki
inngöngu i Nato og myndaði
stjórn með sósialistum til að
koma hernum úr landi. Auk þess
hefur drjúgur hluti kjósenda-
fylgis Framsóknarflokks löngum
verið andvigur herstöðvum og
fulltrUar þess hóps oft virkir i
baráttu herstöðvaandstæðinga á
liðnum árum. Er ekki einmitt að
bUast við góðum bandamönnum i
þjóðernislegri baráttu, þar sem
er gamalgróin bændastétt með
þjóðlegan metnaö i nánum
tengslum við land og sögu?
I þessari ágætu bók Einars 01-
geirssonar er sögð mikil og marg-
slungin pólitisk saga tslendinga á
umbrotatimum. Margt Ur henni
hefur Einar áður fjallað um i
ræðu og riti, en einkar þarflegt
var aö fá hana á þrykk, fyllri og á
einum stað, og fyrir komandi
kynslóðir er hér mikil fróðleiks-
uppspretta að ausa af. Um skoð-
anir höfundar og skilgreiningar
munu menn ekki vera á einu máli
sem að likum lætur, en fyrir is-
lenzka sagnfræði er þetta mikil-
vægt rit, og þaö kallar jafnframt
á önnur, sem frá þessu timaskeiði
munu greina með öndverðum við-
horfum. Að öllu sliku er fengur.
Rit Einars er i góðum og
smekklegum búningi, fjölmargar
myndir prýða það, og mér virðist
hlutur skrásetjara, Jóns Guðna-
sonar, i alla staði með ágætum og
verk hans sérstaklega þakkar-
vert. Prentvillur eru fáar og
beinar staðreyndavillur eru það
litilfjörlegar, að óþarft er að ti-
unda þær. Kostur er, að neðan-
máls er viða vlsaö til ýtarlegra
lesefnis um viðkomandi efnis-
atriði.
Að siðustu vil ég þakka Einari
Olgeirssyni fyrir að hafa leyst frá
skjóðunni og Jóni Guðnasyni fyrir
að skrásetja frásögn hans og
skapa úr henni mikilsvert fram-
lag til islenzkrar nútimasögu.
Einar Laxness
BlaOamenn Pjóðniiians nomu^ m mu m
hein f sunnudaQsmopouninn
Asainl þcim bontu s adrir isienzkir tamjar
sem dvalíð hafa í iamjclsum Brcfa
Stóroruslur vióa á vitfimunm
I Kattáx hroúks < -*•>:
tr. w< >ur*it tKcttUgm *u« .*<» •» <>*«*» -s '<*>)<•>'<
'»»*»> xt* S»xw*»4; <« «yrfe»»»tM>»>iJk. -*.»> sr
r.U•siK'.Sxn »>* JHsmst. A SssntrnrA-ftexMssustoss »•«;
*»mr Isxiis tqjtgm ty>s> «*»*»»<<.»»;<»
««t xg Jgftis put i'X> x-%tl «*■ u%s< <•»'»«)«< l-> S>'<<< )(:<
« o»S»:»-ili«e> *««>«<)[>»«« * Mt t!><«>*<■>■>.>.
>x»x<» Strst txitty««« > <t,‘>u:« >xJr. UumttKX *>■»» »->•>*<.> >:
í Pjöðverj«r buasl cbbi viö Vinn<i
strldid íyir c« vorl
Nýtt dagblað 6. ágúst 1941 segir frá heimkomu blaðamanna Þjóðviljans.