Þjóðviljinn - 13.12.1980, Blaðsíða 7

6 StÐA — ÞJÓÐVILJINN Helgin 13. — 14. desember 1980
Helgin 13. — 14. desember 1980 ÞJÓÐVILJINN — StÐA 7
örmagna hlaupara hjálpað að marklinunni I hinu árlega maraþon-
hlaupi New York-borgar i október.
Koma hlaup í veg
fyrir hjartaáföll?
Nýlega erlokið i New York hinu
árlega maraþonhlaupi fyrir al-
menning sem um 16 þúsund
hlauparar taka þátt i. Vegalengd-
in er 42.2 km og fæstir þátt-
takenda gera sér vonir um sigur í
hlaupinu. Fyrir mörgum þeirra
vakir það eitt að ljúka hlaupinu,
þvf að þeir eru sannfæröir um að
langhlaup komi i veg fyrir hjarta-
sjúkdóma.
Kenningin um að langhlaup
hindri hjartasjúkdóma er sérlega
vinsæl meðal miðaldra
karlmanna sem er hættara við
þeim en öðrum. Einn af helstu
talsmönnum þessarar skoðunar i
Bandarikjunum er hjartasér-
fræðingurinn dr. Thomas Bassler
i Kaliforniu. Hins vegar hafa
tveir aðrir sérfræðingar, þeir dr.
William C. Roberts og Bruce
Waller við Hjarta-, lungna og
blóðrannsóknastofnun Bandrikj-
anna, nýlega komist að annarri
niðurstöðu. Þeir rannsökuðu
dauðdaga 5 karlmanna á aldrin-
um 40 til 53 ára sem allir létust á
hlaupum. Einn af þeim var
Goodloe Byron sem sex sinnum
vann hið árlega maraþonhlaup i
Boston.
Roberts fann út að allir þessir
menn höfðu stundað hlaup i
a.m.k. 10 ár og hlaupið að meðal-
tali frá 22 km og upp i 173 km á
viku hverri. Aðeins einn þeirra
hafði kvartað undan brjóst-
þyngslum. Samt sem áður leiddi
krufning i ljós heilmikla fitu-
myndun i helstu kransæðum
þeirra. Af þessu dró Roberts þá
ályktun að hjartasjúkdómar
hefðu verið megindánarorsök
þeirra allra.
Samt sem áður vildi Roberts
ekki draga neinar viðtækari
ályktanir út frá þessu. Hann segir
að það sé með öllu ósannað að
hlaupin sjálf hafi orsakað dauða
mannanna heldur mætti þvert á
móti segja að þeir hefðu dáið
hvort sem var. Og hann bætir við
að e.t.v. hafi hlaupin m.a.s. forð-
að þeim frá að deyja fyrr.
Margt bendir til þess að þetta
siðastnefnda hafi við rök að
styöjast. Kannanir sýna að hlaup
— og reyndar öll li'kamleg
áreynsla — komí i veg fyrir
myndun hættulegs cholesterols i
blóðinu. G. Harley Hartung við
Læknaháskólann i Houston rann-
sakaði218einstaklinga sem ýmist
voru maraþonhlauparar,
skokkarar eða kyrrsetumenn.
Hann komst að raun um að blóð
maraþonhlaupara innihélt mest
af svokölluðu HDL en það kemur i
veg fyrir fyrrgreinda cholesterol-
myndun. Reyndar koma þar aðr-
ar orsakir til greina þvi að
maraþonhlauparar eru gjarnan
afslappaðir menn sem borða
heilsusamlega fæðu, reykja ekki
og eru grannir.
En ýmislegt fleira er lika inn i
myndinni. Dr. Thomas Pickering
við Cornellháskóla, sem einnig
hefur kannað HDL i blóði, segir
að óregluiegur hjartsláttur sé al-
gengurhjá þeim sem æfa iþróttir
og hann einn geti orsakað óvænt
dauðsföll. Hann segir að e.t.v. séu
maraþonhlauparar í minni hættu
fyrir hjartaáföllum, þegar þeir
eru ekki hlaupandi, en i meiri
hættu meðan á hlaupunum stend-
ur.
En eiga þá hlauparar og
skokkarar að hætta iðju sinni eða
halda áfram? Fyrrgreindur
Roberts segir að þeir eigi um-
fram ailt að gera sér engar grill-
ur. Ef þeir fá ánægju út úr hlaup-
unum sé það tilgangur i sjálfu sér
sem réttlæti þau fuUkomlega.
(Byggt á Time)

erlendar
bækur
The Fourth Man.
The Story of Blunt, Philby. Burg-
ess and Maclean. Douglas
Sutherland. Secker&Warburg
1980.
Allt frá því aö Burgess og
Maclean hurfu og starfsemi
þeirra I þágu Rússa var upp-
götvuð, hefur Douglas Sutherland
fylgst með máli þeirra og rann-
sakaö tengsl þess við önnur mál
og aöra einstaklinga. Hann gaf út
bók um þá svarabræöur 1963 og I
þeirri bók lét hann að þvi liggja
að tveir aðrir menn væru sam-
sekir þeim og bentu lýsingarnar
til Blunts og Philby, þótt nafn
Blunts væri ekki nefnt.l annarri
bók sinni „The Climate of
Treason” er sagan rakin áfram
og þá með Philby, sem þá var
uppvís orðinn; þar er fjallaö um
fjóröa manninn, sem var Blunt,
undirdulnefni. Sutherland skrifar
nú þriöju bókina um þessi efni og
hefur nú úr meiru að moða, eftir
að upp komst um þrjótinn Blunt.
Hann rekur sögu fjórmenning-
anna, uppruna þeirra, nám I
„réttum” skólum og slðan fram-
haldiö. Hann fjallar um tengsl
þeirra við samstarfsmenn I ráðu-
neytunum og þá hollustu, sem
menn úr sömu menntastofnunum
sýndu hver öðrum.
Mál Burgess og Macleans varð
mikill blaðamatur á stnum tima.
Það var á þeim timum, sem hug-
myndir almennings á Bretlandi
um vöndugleika og heiðarleika
embættismannakerfisins voru að
blikna og jafnframt var áhugi
vissra blaðamanna og heift
þeirra I garð svikaranna blandin
samfélagsvitund þeirra sjálfra.
Ííber die Kunst mit
Vögelzu jagen.
Miniaturen aus einer Handschrift
des Falken-Buches von Kaiser
Friedrich II. mit einem
Geleitwort von Carl A. Willem-
sen. Insel Verlag 1979.
Einhver frægasta bók um
fuglaveiöar með haukum, er sú,
sem þessar myndir eru úr, sem
hér eru prentaöar I litum og með
nauösynlegum skýringum.
Haukar voru mjög eftirsdttir á
miðöldum og þá ekki sist islenski
fálkinn, en íslandskonungur hafði
einkarétt á fálkatekju hér á landi.
Þetta miðaldasport hélst nokkuö
lengi i Evrópu, en lagöist svo
niöur þar, með tið og tima, en er
ennþá eftirsótt iþrótt meöal
Araba, sem greiða hátt verð fyrir
fálka.
Þórunn Sigurðardóttir skrifar
Norræni menningarmálasjóðurinn
gefur út um þessar mundir rit um barna-
leikhús á Norðurlöndum og er þessi grein um
barnaleikhús á íslandi skrifuð fyrir ritið
Leiklist fyrir
börn á íslandi
Þegar litið er til baka
á þróun leiklistar fyrir
börn á íslandi, er nauð-
synlegt að hafa i huga
nokkrar sögulegar stað-
reyndir, sem veita
islenskri leiklist sér-
stöðu meðal menningar-
þjóða. Þær staðreyndir
eru einkum fólgnar i
hinum gifurlegu, al-
mennu vinsældum sem
leiklist nýtur á Islandi.
Sá íslendingur, sem
aldrei hefur komið i
leikhús, mun vandfund-
inn. Hjá þessari rúml.
200 þús. manna þjóð eru
yfir 70 áhugaleikfélög og
að jafnaði 1—3 frjálsir
leikhópar, auk 3ja at-
vinnuleikhúsa. Sætanýt-
ing er mjög góð og
áhorfendafjöldi á leik-
sýningum á íslandi yfir
árið miklu meiri en
ibúafjöldi landsins.
A nokkrum stöðum Uti á land
hefur tekist að ná fleiri áhorfend-
um á eina og sömu sýningu en öll-
um ibúum staðar-ins. Og islensku
áhugamannaleikhúsin eru yfir-
leitt ekki að dútla við smáverk-
efni heldur sýna að jafnaði heils
kvölds leikrit með öllu tilheyr-
andi, búningum, leikmynd, ljós-
um o.s.frv. Það er tæplega hægt
aðtala um að leiklist sé yfirstétt-
arskemmtun á Islandi, þvi hún
nær til allra stétta og sem dæmi
má nefna að þegar togarar koma
i land eftir velheppnaðar veiðar,
gerir áhöfnin sér gjarnan glaðan
dag með þvi að fara saman i leik-
hús.
Hvaðan kemur
þessi áhugi?
En hvernig skyldi standa á
þessum mikla leiklistaráhuga?
Er ástæðuna að finna i skipulegu
leikhúsuppeldi hinnar ungu kyn-
slóðar? Þvi er tæplega hægt að
svara játandi. Þvi miöur verður
að viðurkenna að vanmats á
bömum sem leikhúsáhorfendum
hefur stundum gætt i islensku
leikhúsi. Slik sjónarmið eru þó
mjög á undanhaldi og á undan-
förnum árum má greina nokkra
vakningu i islenskum leikhúsum
hvað snertir barnasýningar. Sú
vakning kemur að einhverju leyti
aðutan, i kjölfar þeirrar vakning-
ar sem orðið hefur I nágranna-
löndunum.
Sú vakning er þó svo ung að
henni verður ekki þakkaður hinn
mikli leiklistaráhugi Islendinga i
dag. Miklu frekar er hægt að láta
sér detta i hug að flestir tslend-
ingar hafi haft kynni af leiklist á
unga aldri á þann hátt að þeir hafi
búið að alla ævi. Hér á ég ekki við
sérstakar barnasýningar, heldui>
miklu fremur sýningar sem
ætlaðar eru fullorðnum, en urðu
eins konar fjölskyldusýningar
sem allir sóttu, ungir og aldnir.
Hér á ég við ýmiss konar gaman-
leiki, reviur, ,,vaudeville”-leikrit
og siðast en ekki sist,
rammislensk, gömul leikrit sem
njóta' gifurlegra vinsælda meðal
landsmanna. Ekki er hægt að
segja að öll þessi verk uppfylli
þær lágmarkskröfur sem gera
verður til góðra leikrita, en hins
vegar er oft að finna I þeim ýmis-
legt sem ungir áhorfendur kunna
vel að meta, hlýju, gaman og
nokkra spennu. Hin sigildu
islensku verk hafa auk þess að
geyma stemmningu sem gerir
þau i senn heillandi og spennandi,
— dulúð frá liðnum öldum. Trú-
lega hafa flestir Islendingar sem
komnir eru yfir miðjan aldur,
kynnst leiklistarheiminum i
gegnum þessi verk. A ýmsan hátt
verður þvi að segja að slik leik-
húsreynsla á unga aldri sé mjög
ákjósanleg, börnin hafa séð þessi
verk með fjölskyldum sinum og
eignast þar sameiginlega reynslu
með foreldrunum. Oft var hálf
fjölskyldan þar að auki að stúss-
ast i kringum þessar leiksýning-
ar, ekki sist á litlum stööum úti á
landi. Og væri ekki einhver úr
fjölskyldunni að fást viö leiklist,
þekktu krakkarnir þó að minnsta
kosti prestsfrúna eða skólastjór-
ann þegar þau brugðu sér I gervi
einhverra hinna þekktu persóna i
þessum gömlu verkum. Þar sem
flestir eldri Reykvikingar eru að-
fluttir utan af landi má gera ráö
fyrir að stór hluti þeirra Islend-
inga sem komnir eru á eða yfii
„Óvitar” Guðrúnar Helgadóttur eru án efa vinsælasta og áhugaveröasta íslenska barnaleikritið sem
fram hefur komið siðustu árin. Þaö var frumsýnt I Þjóðleikhúsinu 1979 I leikstjórn Brynju Benedikts-
dóttur, en leikmynd gerði Gylfi Gislason.
Skugga-Sveinn og Ketill
skrækur e^u meöal
vinsælustu léikpersona i
islenskum leikritum
fyrr og siöar, og hafa
margir islendingar
kynnst leiklist á unga
aldri í gegnum þessar
persónur. Myndin er úr
syningu Leikfélags
Akureyrar á -/Skugga-
Sveini" áriö 1978.
Leikstjóri var Sigrún
Björnsdóttir.
Leikbrúðuland frum-
sýndi s.l. vetur ,,Sálina
hans Jóns mins" i
leikstjórn Brietar
Heðinsdóttur. Brúöur og
leikmynd gerði
Messiana Tómasdóttir.
,,Loki þó" eftir Böðvar Guðmundsson var sýnt hjá Leikfélagi Reykjavikur árið
1973. Lejkstjóri var Stefán Baldursson; leikmynd gerði Magnús Pálsson.
miðjan aldurhafi þegið leiklistina
þannig með móðurmjólkinni.
Vert er að itreka að auk þess
semáhorfendurá þessum sýning-
um voru úr öllum stéttum þjóð-
félagsins (amk. þar sem allir ról-
færirmenn sáu sýningarnar) hef-
ur hinn félagslegi þáttur, sam-
vinnan við aö koma upp sýning-
unni, áreiðanlega ekki haft
minnst að segja. Þarna vann
saman fólk, sem hvergi annars
staðar hafði tækifæri á að vinna
saman, sjómenn og sýslumenn,
kennslukonur, bændur og búalið
og i kringum þetta snigluðust
krakkarnir og fylgdust með af
áhuga.
Þáttur
atvinnuleikhúss
En svo litið sé frá þessum
„fjölskylduviðburðum” sem leik-
sýningar áhugafélaga úti á landi
voru fyrr á öldinni (og eru enn),
má heldur ekki gleyma þætti at-
vinnuleikhússins, sem án efa á
ekki siður stóran þátt i þessari
þróun. Leikfélag Reykjavikur,
sem senn er 85 ára gamalt, hefur
alla tið sýnt hinni þjóðlegu
islensku leiklist sérstaka virð-
ingu, en fyrsta barnaleikritið var
sýnt þar árið 1931. Það var litli
Kláus og Stóri Kláus, en á næstu
áratugum voru barnasýningar á
sýningarskránni af og til og voru
verkin bæði þýdd og islensk. Þó
verður aðsegja að barnasýningar
verði fyrst að föstum lið i
islenskri leiklist þegar Þjóö-
leikhús Islendinga er opnað árið
1950. Þaðhefur æ siðan sýnt amk.
1 barnaleikrit á ári á stóra svið-
inu, auk ýmissa minni sýninga i
kjallarasviði eða utan hússins.
Þar hefur kennt ýmissa grasa,
islensk verk og erlend skipst á,
en meðal höfunda sem sérstakra
vinsælda hafa notið má nefna
Thorbjörn Egner. Sum verka
hans hafa verið sýnd þar oftar en
einu sinni á þessum 30 árum.
Erfitt er að meta þessar sýningar
jjegar litið er til baka, en þó
virðist strax i upphafi hafa verið
reynt að vanda til þeirra.
Kraftmikill ballettskóli i leik-
húsinu virkjaði mikinn fjölda
barna og hefur áreiðanlega átt
sinn þátt iað glæða áhuga barna á
leiklist og dansi. Óneitanlega
hafa verið bæði hæðir og lægðir i
þessari þróun barnasýninga hjá
islenska Þjóðleikhúsinu og um
tima má greina þreytumerki á
sýningunum. Þær urðu hasar-
fengnar skrautsýningar, sem
ekki virtust unnar af sömu list-
rænu natni og krafist var i sýn-
ingum fyrir hina eldri. Innan um
hafa þó jafnan verið góðar og
vandaðar sýningar og nú á seinni
árum hefur ekki verið hægt að
kvarta undan minni alúð við
barnasýningar. A þessum árum
frá þvi islenska Þjóðleikhúsið tók
til starfa hefur Leikfélag Reykja-
vikur einnig sýnt barnaleikrit, en
þó lagt þau á hilluna timabundið
af og til. Þar hefur einnig verið
blandað saman ielsnskum og
erlendum verkum og i baöum
leikhúsunum hefur veriö farið
með sýningar út fyrir bæinn og I
skóla. Hópvinnuverkefni hafa
verið unnin fyrir börn sem bæði
hafa haft uppeldislegt gildi og
skemmtanagildi. Þá má ekki
gleyma Alþýðuleikhúsinu sem er
kraftmesti frjálsi atvinnuleik-
hópurinn, og hefur undanfarin ár
farið með barnasýningar i skóla
og út á landsbyggðina, auk þess
sem þær hafa verið sýndar i
„hei maleikhúsi” hópsins
Lindarbæ. Og fyrir yngstu börnin
hafa sýningar Leikbrúðulands
gegnt þýðingarmiklu hlutverki
um margra ára skeið.
öll þessi ár hefur verið mikið
um verkefni sem höföa til allra
aldursflokka, og hin sigildu
islensku verk, sem fyrr er getið
um, erualltafaf ogtil á fjölum at-
vinnuleikhúsanna
Ný vakning
En hver er þá sú vakning sem
vart hefur orðið i barnasýningum
á Islandi undanfarin ár? Og á
hvern hátt er hún önnur en I ná-
grannalöndunum ?
Hinar innihaldslausu skraut- og
hasarsýningar, sem voru um
tima of algengar i islensku leik-
húsi, hafa vissulega fætt af sér
andstæðu si'na. Kröfur til efnis og
boðskapar urðu um tima mjög
háværar og jafnvel enn fyrirferö-
armeiri en kröfur um bætta list-
ræna framsetningu. Enn idag eru
menn nokkuðósammála um þessi
atriöi hér á tslandi sem viðar, en
þó má segja að þurrt upplýsinga-
leikhús.sem gerirlitlar listrænar
kröfur, en þeim mun meiri
pólitiskar, hefur aldrei náð veru-
legri fótfestu á tslandi, hvorki
fyrir börn né fullorðna. En menn
krefjast þess að barnaleikrit,
engu siður en leikrit fyrir full-
orðna, hafi eitthvað að segja sin-
um áhorfendum, boðskap, sem
jafnframt skal framsettur af list-
rænum metnaði. Krafan um boð-
skaphefur ekki verið eina krafan
sem sett hefur verið fram, heldur
gera menn sér æ beturgrein fyrir
þýðingu hinnar listrænu upplifun-
ar sem barn verður aðnjótandi i
leikhúsi. Uppeldislegt hlutverk
leikhússins er þvi ekki aðeins
fólgið i' þvi að benda þeim á stað-
reyndir um lifið og tilveruna,
sýna þeim veruleikann og vanda-
Alþýðuleikhúsið hefur sýnt leikrit
fyrir börn bæði i skólum og i
Lindarbæ. „Vatnsberarnir” eftir
Herdisi Egilsdóttur voru sýndir I
skólum veturinn 1978—9.
Leikstjóri var Þórhildur Þorlcifs-
dóttir, lcikmynd gerði Þórunn S.
Þorgrimsdóttir.
mál hans, heldur ekki siður aö
gefa börnum innsýn inn i heim
listarinnar, með öllu sem þvi til-
heyrir tónlist, skáldskap,leiklis^
myndlist. Þegar innihaldslaust
rusl ryðursér stöðugt lengra inn i
heim bamsins verður sá þáttur æ
þýðingarmeiri. En um leið og
menn hafna móralslausum
hasarsýningum fyrir börn, hafna
þeir einnig einfaldaðri og ein-
strengingslegri lífsmynd, sem
stundum sést i nýlegum bama-
leikritum, framsett án skáldlegs
neista.
Hvers virði er hin
listræna upplifun?
Krafan er þvi', að barnaleikrit
innihaidi ekki aðeins manneskju-
legan og skynsamlegan boðskap,
heldur einnig skáldskap. Þar er-
um við einmitt komin að stærsta
vanda islensks barnaleikhúss.
Enn sem komið er eru alltof fá
góð islensk barnaleikrit til. Þvi
eins og öll góð leiklist, byggir
barnaleikhúsið framtið sina að
verulegu leyti á þvi að góðir höf-
undar skrifi góð leikrit. Þó að það
sé góðra gjalda vert að hópar
setji saman verk um eitthvert
hinna aösteðjandi vandamála i
heimi barnsins, verður leiklist
fyrirbörn aldrei nema svipur hjá
sjón þar til hún uppfyllir allar
listrænar kröfur leikhússins, og
þá ekki sist — kröfuna um góðan
skáldskap. 1 öllu þvi flóði sem
streymir inn á markaðinn af
lélegu, fjölþjóðlegu barnaefni,
sem allt likist einni allsherjar
sjónvarpsauglýsingu verður hin
fagurfræðilega oglistræna upplif-
un barnsins i leikhúsinu seint of-
metin. Og þarna hefur leikhúsið
möguleika sem engin önnur list-
grein hefur — heldur ekki skólinn
eða heimilin, — og þann þátt
verður leikhúsið að rækja.
Skorturinn á góöum skáldskap
er því höfuðvandi islensks barna-
leikhúss i dag, en vonandi verður
það ekki lengi Það er mjög mikil
gróska i leikritun á Islandi, og
vonandi kemur að þvi áður en
langt um liður að islenskir höf-
undar noti sinar bestu hugmyndir
i barnaleikrit. Verk sem skrifuð
eru i einhverjum tengslum við
þann raunveruleika eða þá sögu-
legu og þjóðernislegu imynd sem
börnin þekkja, hljóta öðrum
fremur að veita þeim þá tilfinn-
ingalegu, vitsmunalegu, félags-
legu og listrænu upplifun sem
leiklist getur veitt.
]