Þjóðviljinn - 17.03.1981, Qupperneq 8

8 SIÐA — ÞJÓÐVILJINN Þriöjudagur 17. mars 1981.
Þriöjudagur 17. mars 1981. ÞJÓÐVILJINN — SIÐA 9
Gat aldrei orðið rósabraut
Jtín var besti smiður og verklag-
inn svo af bar og Runólfur var
mikill og þekktur vatnamaður.
Hann var alveg séni vatnamaður.
Þvi segir Þórbergur Þórðarson
frá þvi, og var þá búinn að biöa
tvo daga eftir að komast yfir á
heimleið til Reykjavikur aö aust-
an: „Þegar ég sá Runólf á þess-
um fallega hesti, þá fannst mér
Skeiðará minnka”. Runólfur
fylgdi þeim hjónum yfir ána og
þaö gekk allt vel. Einsog þú veist
var nú Þórbergur talinn hund-
heiðinn, en hann sagði nú samt,
þegar komið var á bakkann
vestanmegin: ,,Ja, guði sé lof, að
við erum komin yfir”.
— Þið þurftuð mikið að feröast,
var það ekki. Hvert var farið i
kaupstað?
— Yfirleitt á Höfn, en kom fyr-
ir, að farið væri vestur til Vikur.
A Höfn var kaupmaöur Þórhallur
Danielsson, prýðismaður og gerði
ekki upp á milli rikra og fátækra.
Það var eitthvað annað á Djúpa-
vogi. Hjá Þórhalli keypti ég minn
uppáhaldshest, jarpa hryssu á 80
„Ég hef þreifað á guös mætti,
skal ég segja þér.”
Hann er hundrað ára I dag:
Sveinn Bjarnason, fyrrum bóndi i
öræfum, siðar verkamaður viö
höfnina i Reykjavik. Sprækur og
hress til likama og sálar. Minnug-
ur og hafsjór af fróðleik. í tilefni
afmælisins geröi Þjóðviljinn
Sveini heimsókn á Ljósvallagötu
32 fyrir helgina og fyrsta spurn-
ingin var eðiilega, hverju hann
þakkaði það að hafa náð þessum
háa aldri og haldiö sér svona vel.
— Guði, fyrst og fremst. Og ég
hef þreifað á guðs mætti, skal ég
segja þér. Það var einu sinni að
ég var að veiða fugl i Ingólfshöfða
og sé þá að það muni hægt að
komast út að kletti einstökum,
sem þar stendur, en þar var mik-
iö af álku. Ég stekk og það gengur
vel, hef háfinn I vinstri hendi og
hef mig upp með þeirri hægri. En
þaö bilar þá haldið I klettabrún-
inni þegar til átti að taka og nú
ekki annað fyrir mér en fara beint
i sjóinn.
En einhvernveginn snýst
ég við og kem kylliflatur á bakið á
klöppina. Menn sem horfðu á úr
„Sumar voru skágengar og
stirðar, svo ómögulegt var að
stýra þeim.”
alla mennina. Lengst átti hún
pabba, 111 ár. Hann dó þegar ég
var 10 dra. Ég var elstur af sjö.
Við vorum 5 albræður, einn hálf-
bróðir og ein hálfsystir. Nú erum
við aðeins tveir eftir á lífi, ég og
Guðmundur bróðir minn, sem býr
i sama húsi og er 92 ára. Tveir
aðrir komust yfir nirætt.
Við bjuggum að Hofi þar til ég
var 19 ára, fluttum þá að Fagur-
hólsmýri og þar var ég i 20 ár, en
þá fluttum viö i Skaftafell, og þar
var ég önnur 20. Við höfðum
jarðabýtti þegar við fluttum að
Mýri, jörðin á Hofi var svo litil.
En hin var litlu betri, að visu voru
þar slægjur ntígar, en beitin var
engin. Við vorum lengi saman,
systkinin, og gekk furöulega að
komast i sæmileg efni. Þegar við
komum að Mýri áttum við 22 ær
og 12 sauði, en þegar við fórum
áttum viö um 200 fjár og 111
sauði. En það var ekki Mýri að
þakka, heldur góöum nágrönn-
um. Við fengum aö láta ærnar
ganga i Neslandi og sauðina i
„Dýrðlegt var að fá brýrnar,
simann, útvarpið og blessað raf-
magnið.”
á þessum tima sem varla gátu
kltírað nafnið sitt.
— Nei, skóli. Ég fór aldrei I
sktíla. Vist langaði mig til þess,
þótt ég hefði e.t.v. ekki haft hæfi-
leika til þess. Helst hefði ég viljað
lesa guðfræði eða sögu. En það
kom ekki til mála á þessum tima
og þau voru svo fátæk, foreldrar
minir.
Þegar séra Ólafur kom, þá kom
hann með 5 nýjar bækur með sér.
Það voru nýir sálmar, og mér
þótti merkÚegt að sjá þessar
bækur. Ég man eftir, að þegar
séra ólafur kom þá var alveg
hörmung aö heyra sönginn, en
þaö gjörbreyttist eftir að hann
kom.
Hreppsstjórinn var forsöngv-
ari, en þegar hann hætti, var ég
gerður að forsöngvara og var það
uppundir 20 ár og lika meðhjálp-
ari um tima. Ég hafðialla tið yndi
af tónlist og söng.
Einu sinni kom séra Hallgrim-
ur biskup að sunnan og með hon-
um Friðrik sonur hans, þá nýbak-
aður prestur. Hallgrimur var aö
segiég. — ,,JU það verður kominn
snjór”, segir hann.
Jæja, þegar ég er að spretta af
hjá Vagnsstöðum i Borgarhöfn þá
fer að moka niður og drifa með
austan golu, hægri.og þegar ég er
kominn austur i Smyrla-
bjargarfót sé ég ekki orðið fram-
fyrir fæturna á mér. Þarna er áin
Kolgrima, og ég var hálfsmeykur
við hana í svona veðri, svo ég fer
að Skálafelli og gisti, en þar er
brúarræfill á Kolgrimu. Morgun-
inn eftir er kominn snjór i hné, en
hann minnkar svo eftir þvi sem
austar dregur og austur i Nesjum
var svotil alveg autt. Frá Skála-
felli hélt ég austur að Þinganesi
og gisti þar, en þar var Jón bróö-
ir minn þá vinnumaður, og hann
kemur siðan með mér að Höfn.
Við tökum vörurnar og á heimleið
fer ég ofarlega og kem að Stóra-
bóli. Ég var þarna ókunnugur og
spyr hvort hættur séu þar i kring.
Nú, ég kemst siðan upp á veginn
og held að Hólmi, þar sem bjó
Gisli hreppstjóri frændi minn, og
gisti hjá honum. Þaöan held ég
landi héldu mig annaðhvort bein-
brotinn eða dauðan en ég var þá
óbrotinn og háfurinn við hliö mér,
óbrotinn lika. Þetta var krafta-
verk guðs. Siðan kemst ég upp
aftur á öðrum stað, hef þarna 36
álkur, en þá var farið að flæða og
ég mátti koma mér heim.
— Er þaö eitthvaö sérstakt
sem þú hefur borðaö sem þú
þakkar þessa góöu heilsu um æv-
ina?
— Það er þá helst fuglinn úr
Höfðanum.
Ég held aö við bræöur höf-
um oröiö hraustir af honum. Ég
fór að veiða þar fyrir alvöru 16
ára; þetta var flnn matur, fuglinn
og nýmeti. Við drukkum lika
alltaf mikla mjólk, saltkjöt höfð-
um við, en litinn fisk nema það
sem keypt var, þurrkaðan salt-
fisk frá Höfn eða Vestmannaeyj-
um.
— Hvaö boröaröu núna?
— Mest brauð með miklu
smjöri og svo súrmjólk eða skyr
með rjómablandi. Er oröinn litið
fyrir kjöt. Og brennivin hef ég
drukkiö um ævina, en i hófi. Mér
þykir það gott, en hef aldrei
drukkið mig útúr. Hef fengið
marga flösku hér heima, en úti á
götu hef ég aldrei drukkiö!
Sveinn er fæddur á Hofi i öræf-
um, rétt við kirkjudyrnar, segir
hann, þetta voru örfá spor útaö
kirkjunni. Faðir hans var Bjarni
Jónsson og móöirin Þuriður
Runtílfsdtíttir, ættuö úr Vestur-
Skaftafellssýslu.
— Það er með fyrstu minning-
um minum, þegar Hofskirkja var
byggð, segir hann. Þar var yfir-
smiður Páll snikkari Pálsson,
sonur séra Páls i Hörgsdal. Mað-
ur var alltaf að sniglast þarna I
kring og þeir gáfu mér spýtur i
hús og sitthvað annað.
Missti þrjá
eiginmenn
Móðir min var þrigift og missti
Hnappavallalandi. I Skaftafelli
bjuggum við i Selinu.
— Har var best aö búa af þess-
um stöðum?
— 1 raun og veru i Skaftafelli ef
samkomulagið milli bæjanna
hefði verið eins og þaö átti að
vera. Þetta voru smáolnbogaskot
stundum og þurfti að fara vel að
þeim Böltabræðrum, einkum
Oddi Magnússyni, sem öllu réð .
Þetta var meira og minna
skylt, fólkiö I sveitinni. Sumt
vildi bara ekki eiga nema helst
systkinabörn við sig. Það var
komið rótgróið heilsuleysi i sum-
ar ættirnar.
Enginn skóli
— Hvernig var meö skóla?
Hvar lærðuö þiö?
— O, blessaður vertu. Þarna
var enginn skóli. Það var kennt
heima og svo fylgdist presturinn
með. Fyrsti presturinn sem ég
man eftir var séra Sveinn Eiriks-
son, en kona hans, Sigriöur, var
dóttir Bjarna amtmanns. Það var
nú að byrja um þetta leyti far-
skóli að nafninu til, en ég komst
aldrei i hann. Að lesa lærði ég
mest sjálfur'. Amma min sýndi
mér stafina og svo kom hitt fljótt
af siálfu sér. Séra Sveinn var 10
ár i Sandfelli, ég var 7 ára þegar
séra Ólafur Magnússon tók við.
Hann kom i húsvitjun að kanna
kunnáttuna og náði i bók óg lét
mig lesa. Ég las allt reiprenn-
andi.
„Hvað, þú kannt þetta, strák-
ur,” segir hann og flettir upp ann-
arsstaðar. En ég les það lika.
„Nú, ekki kanntu bókina alla,”
segir hann. „Þú hlýtur að lesa”.
Ég var þá 8 ára og hann kenndi
mér að skrifa. Hélt utanum hönd-
ina á mér og stýrði. Svo átti ég að
æfa mig. Þaö voru sniðnar bækur
meö forskrift, en ég skrifaði
aldrei nema illa, bræður minir
voru betri. Fööurbræður minir
gátu allir skrifað, enda prýðis-
greindir menn, en það voru sumir
spyrja unglingana og séra Ólafur
kemur og spyr mig, hvort ég vil ji
ekki hitta biskup. Ég sagði nú, að
ég væri orðinn fimmtán svo ekki
þyrfti að spyrja mig. En hann
vildi þetta endilega. Það var svo
létt sem hann spurði um, sem bet-
ur fer, að ég gat svarað öllu. Ég
man alltaf, hvaö hann var tignar-
legur maður, Hallgrimur Sveins-
son, ekki hár, en með fallegar,
sterkar herðar. Faðir hans var
lika sterkur, talinn þriggja
marka maður að kröftum.
Gamla fólkið svangt
— Var nóg að borða hjá ykkur I
uppvextinum?
— Það var nú stundum af
skornum skammti. Ég man þó
aldrei eftir sulti meðan faðir
minn lifði, og þeir ekki, yngri
bræður minir, en i 3—4 ár eftir að
hann dó var litiö til. Þessi visa
eftirGuðmund Guðmundsson lýs-
ir þvi vel, hvernig oft var þá:
Oft var ég þá svangur
og oft á höndum kalt,
og þaö var þungur gangur,
er þrumdi éliö svalt,
aö hirða um fé og fjós
og hátta úti I horni
viö hálfdimmt grútarljós.
En mér var nú aldrei kalt. Móö-
irmin var myndarkona i höndun-
um og sá um að viö ættum alltaf
heila og góöa sokka og vettlinga
að setja á okkur.
Viö áttum bjargálna og góða
foreldra, sem fóru vel með pabba
sinn og mömmu og hugsuðu vel
um þau. En það var hörmulegt
hvernig sumu gömlu fólki leið. —
Það var i sömu tötrunum ár út og
ár inn og það var oft sársvangt.
— Þiö hafiö liklega fengiö aö
taka til hendinni, bræöurnir, eftir
aö þiö misstuö fööurinn?
— Ojú, það var oft mikið aö
gera, ekki sist fyrir þessa þrjá
elstu bræöur; mig, Jón og Runólf.
krónur 1922. Þetta var önnur
fallegasta hryssan á landinu og
ég nefndi hana Brönu eftir tröll-
konunni I sögunni.
Kaupstaðarferð
Ég get reyndar sagt þér sögu af
erfiöri kaupstaöarferð sem ég
fór. Ég var þá svona 27 ára gam-
all, þetta var skömmu eftir hátið-
arnar og viö áttum geymda tvo
hestburðiaf matvöru á Höfn. Nú,
ég fer af stað snemma morguns,
þaö var gott veöur, en veikt
frost, svo það varð að fara utar-
lega á vötnunum. Ég kem að
Reynivöllum og fæ þar góðar
móttökur Þorsteins Árnasonar,
en brdðir hans Björn segir viö
mig: „Það veröur komið annað
veöur á morgun. Það er þannig
hringur kringum sólina”. „Bless-
aður, Björn, segðu ekki þetta”,
En ég er sáttur
við lífið, segir
Sveinn
Bjarnason, sem
er 100 ára í dag,
hefur riðið vötn
og bjargað
strandmönnum,
baslað í búskap
og þrælað á
eyrinni, en
aldrei gifst.....
áfram snemma morguns, en þeg-
ar kemur I Suðursveit fer heldur
að þyngja og snjórinn að vaxa.
Skarphéðinn á Vagnsstöðum
kemur i' veg fyrir mig og biður
fyrir bréf, — þá var nú stundum
verið að spara póstburðargjöldin,
— og um kvöldið kemst ég út að
Reynivöllum og gisti þar. Þor-
steinn gengur með mér út i hól-
ana, segist óttast aö nú sé mikill
snjór á sandinum. Ég held áfram
og fer nú utarlega, beint útá fjöru
og vestur fjöruna að Jökulsá,
vissi að þaö var skarð i öldunni
yst við jökulbrúnina og ætla aö
reyna þar. En þegar ég kem útá
Nýgræðinga er allt stopp og ég
kemst ekki lengra. Þar er hörð
skel ofaná snjónum og hann
brjóstdjúpur. Ég er nú á báðum
áttum, hvaö á að gera, — á ég að
fara að snúa við og fara i Suöur-
sveitina aftur? Fer útá Nýgræð-
inga, en þarna renna öll vötn á
Breiðamerkursandi I einn ós. Og
ég er þá svo stálheppinn, að það
er bláfjara og dálitil skör. Ég var
ekki hræddur við vatniö, en ég
var hræddur um að þarna væri
kannski sökkvandi bleyta. Nú, ég
fer útí og kanna botninn og fer yf-
ir og náði vatnið þá I axlir. Svo
sný ég til baka og ætla yfir með
hestana. Ég var með þau Toppu
og Skol. Nú, Toppa fer strax niður
skörina, en Skolur spyrnir á móti
ög vill ekki úti. Ég teymi hann að,
og ýti svo af öllum kröftum,
hrindi honum niöurfyrir og læt
klifin á hann. Þau voru hnýtt
saman og þaö var rétt að ég gæti
látið bæði uppá i einu. Þarna var
svo djúpt, að það rann yfir lend-
arnar á hestunum. Ég óð á undan
þeim og það get ég sagt þér, svo
feginn var ég þegar viö komum
útá fjöruna aftur, að mér fannst
ég bara vera kominn heim.
Það vildi mér til, hvað veðrið
var gott og blæjalogn. Ég fer úr
jakkanum og vind úr honum
mestu bleytuna og fer svo af stað
með saraa. Þarna var greitt og
hart undir fótinn útað öldunni, en
siðan fæ ég slæmt að Hnappavöll-
um, en þangað þurfti ég að fara
að skila bréfinu til þeirra Hjá-
leigubræðra. Þeir vildu að ég
gisti, en ég tek það ekki i mál og
fer mina leiðheim. En um kvöldið
kemur jíósturinn að vestan og
þegar honum er sagt, að sandur-
inn sé bráðófær, og hann verði að
fara fjöruna, er ég beðinn að fara
með, nýkominn heim. Ekki var
mér um það, en læt til leiðast, en
segi honum, að ég fari þá gang-
andi, hestana taki ég ekki aftur.
Við komum svo i ósinn og ég
hjálpa honum yfir. Þarna sást
enn brautin min og hann fer hana,
en ég labbaði heim og var kominn
klukkan að ganga fjögur eftir há-
degið. Hálf var þetta nú lúalegt
eftir hina ferðina.
— En það var ekki nóg með að
þið hjálpuðuð innlendum ferða-
mönnum. Lentirðu ekki lika
stundum i björgunarstörfum við
strönduð skip?
— Ojú. Það var nú oftar en einu
sinni. Ég get sagt þér sögu af
strandi, sem mér er minnisstætt.
Það var austur á Bakkafjöru, að
þar strandaði þýskur togari. Það
var stórrosi i sjónum, útsynnings-
frassi og flæddi hérumbil uppá
hákamb, en fjaraði svo langt út á
milli, að það var nærri þurrt út að
togaranum. Mennirnir um borð
voru alveg trylltir, og hreppstjór-
inn spyr: „Vill enginn fara út að
skipi og reyna að ná.-i tóg frá
þeim?” „Ég get reynt”, segi ég.
Hreppst jórinn kemur með streng
og ég segi mönnum að fara sitt á
hvorn endann og reyna vel á hann
fyrst. Svo tek ég strenginn og
stekk i sprettinum og kemst út að
strandinu. Þeir henda strax til
min spotta, en miðuðu ekki rétt og
ég næ honum ekki I fyrstu lotu, en
i annarri. En um leið riður ólgan
yfir, og ég I kaf, en komst svo á
strengnum i' land. Siðan var tog-
ast á og komið með sterkari linu
þangað til þeir gátu farið á henni,
hangið neðan I og komist þannig i
land.
Kokkurinn fórst
Þetta gekk nú misjafnlega, þeir
slitnuðu af, en voru þá komnir
það nálægt landi, að við gátum
hjálpað þeim. Það voru fjórir við
aö taka mennina af; Guðmundur
brtíðir minn, Sigurður Árnason,
Gisli Bjarnason og Þorsteinn
yngri í Hjáleigunni. Mennirnir
skulfu, en þeirkomust allir i land,
þangað til eftir voru einir um borð
skipstjórinn og kokkurinn, en
hann var svo feitur, að það var
eiginlega auðséð að hann mundi
ekki komast.Og skipstjórinn hefði
átt að láta hann vera eftir um
borð og við hefðum svo náð hon-
um daginn eftir. En skipstjórinn
skipaði honum út á linuna og
þarna hangir þessi vesalingur
þangað til hann missti takið og
sjtírinn tók hann. Svo kom skip-
stjórinn sjálfur, hann var ungur
maður, 26ára og hinn rösklegasti.
Hann var rétt kominn að landi
þegar hann varð uppgefinn og
slitnaði af. Hæg alda skolaði hon-
um út, en siöan aftur inn og þá
náðum við honum. Það var auð-
séð, að hann átti ekki að deyja.
Morguninn eftir var hægt að
komast alveg að togaranum og
var þá skipað upp eins og mögu-
legt var hinu og öðru úr honum en
nóttina eftir fór hann I blásvarta
kaf og náöist ekki I neitt meira úr
honum.
Það strönduðu oft skip á sönd-
unum og voru sum lengi að
velkjast þar. Oft komust menn-
imir i sæluhús i Kálfafellsmelum,
ágætt hús, þar sem nóg var af
teppum og mat. En stundum var
ekki mannbjörg, og menn rak i
fjörurnará eftir. Það var ánægju-
legt þegar tókst að bjarga þeim.
Lengi framsóknar-
maður
Hafðirðu áhuga á pólitik,
Sveinn?
— Ja, ég hlustaði alltaf á eld-
húsdagsumræðurnar og var
Framsóknarmaður nokkuð lengi,
en stó6 svo alveg á sama. Ég var
aldrei stifur á þessu og ég het
alltaf dáðst mikið að Magnúsi
Kjartanssyni. Þaö er góður maö-
u-.
Einu sinni kom I sveitina Arnór
Sigurjónsson og var visað til þess
i Hæðunum; þeir voru taldir
kommúnistar. En þeir báöu okk-
ur að hýsa Arnór. „Við getum þaö
vel”, segi ég. — „Þið vitið, aö
hann er kommúnisti”. — Mig
varöar ekkert um það, það eru
allir jafn velkomnir”. Ég var nú
ekki heitari en það. Við lánuðum
honum hest að Svinafelli og þar
fékk hann annan að Hofi. Það
rigndi og Arnór varð holdvotur.
Þegar á fundinn kom á Hofi segir
hann: „A ég að fara að segja
nokkuð? Ég verð þá liklega að
fara að skrifa ræðu”. Hann skrif-
aði nú enga ræðu, en hann talaði
og fórst það vel,kútvelti meira að
segja stækustu framsóknarkon-
um i hlátri. Þetta var fluggáfaöur
maður.
— Hvenær fluttirðu til Reykja-
víkur?
— Ég kem I bæinn 1945.
Mamma dó 1942 og siðustu fimm
árin fyrir austan var ég hjá
Runólfi Jónssyni i Sandfelli, en
þeirvoru þá farnirað tinast burt,
bræður minir. Ég kom snemma á
sumri, og bjóst ekki við góðu, hélt
að ég mundi kannski ekki fá
vinnu. Ftír fyrst i kaupamennsku
I tvo mánuði hjá frænku minni á
Melavöllum, en siðan fékk ég
vinnu hjá Rikisskip þar sem unnu
tveir bræður minir fyrir. Þar var
ég svo i yfir 20 ár.
Ekki óyndi einn dag
— Það hafa Hklega verið viö-
brigöi fyrir þig aö koma úr þess-
ari afskekktu sveit fyrir austan?
— Það er óhætt um það. Þetta
var talin einhver afskekktasta
sveit á landinu, eyðisandar á
báða bóga, 40 km frá Hnappavöll-
um austur að fyrsta bæ i næstu
sveit, Reynivöllum, og 36 km frá
Skaftafelli vestur að Núpsstað.
Lengi vel var allt lokað, þangað
til kraftaverkið skeði, að farið var
að brúa vötnin.
En ég fékk ekki óyndi einn ein-
asta dag fyrir sunnan og sagði
seinna, að ég hefði betur verið
farinn fyrir lifandi löngu úr öræf-
unum.
— Hver fannst þér mesta breyt-
ingin við aö koma suöur?
— Mér fannst mest um vert aö
vera alveg sjálfráöur, þurfa ekki
annað en taka visst verk, taka á
móti vörum, hlaða upp og af-
greiða út — það varð að skipa öllu
I réttar skorður, svo vörur færu á
réttan stað, en þetta fannst mér
létt verk.
— Hvaö um félagslifið?
— Ég var nú aldrei i neinu svo-
leiðis hér og þetta var ekki mikið
fyrir austan. Það var t.d. ekki
byrjað að dansa fyrr en um alda-
mót; áður var bara sungið, ætt-
jarðarljóð og þessháttar, og svo
var spilað. Ég var að dansa þetta
þangað til 1936, þá hætti ég alveg.
Það var dansað hingað og þang-
að, menn lánuöu stofurnar, svo
var byggt fundarhús á Hofi og það
lika notað til að dansa i.
Sumar voru
skágengar!
— Fannst þér gaman að dansa?
— Já. Ég spilaði lika dálitið
fyrst á harmonikku, en hætti þvi,
vildi langtum heldur dansa við
kvenftílkið; það er að segja, sum-
ar, alveg vissar. Þær kunnu ekk-
ert margar, voru stirðar og sum-
ar skágengar, svo ómögulegt var
að stýra þeim.
— Hvaö kom til aö þú eignaðist
nikkuna?
— Þaö strandaði 1906 togari rétt
fyrir austan Ingólfshöföa og
mennirnir komust allir af. Þarna
var ljtímandi laglegur piltur, á að
giska 16—17 ára, og ég lánaði hon-
um sokka og buxur, og svo þegar
honum var farið að hitna vel,
hljóp hann eftir pokanum sinum
og tekur upp harmonikku, ein-
falda, og segir, að ég skuli eiga
hana. Hún var lengi notuð þessi
harmonikka. Ég var mikið fyrir
söng, dans og hljómlist.
— Hvcrnig stendur á aö þú giftir
þig aldrei?
— Ég hefði gift mig ef ég hefði
Framhgld á bls. 13
Afmælisvísa
Hundrað ár til heilla
hafa sporin Sveins
teygst frá gullöld timans
um tún og bjargflug eins.
Gunnar Valdimarsson
frá Teigi
á dagskrá
Friður kúgunar og skorts er enginn
friður vegna þess að við vitum
»
um möguleika til saðningar og frelsis
og þekkjum það samtryggða vald
sem vill halda öllu í óbreyttu horfi
Vald og vígbúnaður
Haukur Már Haraldsson „for-
maður Islensku friöarnefndar-
innar” ritar grein i Þjóðviljann
10. mars sl. og fjallar þar um vig-
búnaðarkapphlaup risaveldanna.
Gefur hann sér þá forsendu að
meður þvl aö Bandarikin og
bandamenn þeirra eru betur vig-
búin en Sovétrikin og fylgirlki
þeirra (sem út af fyrir sig er ugg-
laust laukrétt) þá stafi vigbún-
aðarkapphlaupið af viðleitni
Bandariskra til að auka forskot
sitt, en Sovéskir séu blásaklausir
þótt þeir haldi I humáttina á eftir
keppinautum sinum, hvað víg-
búnað snertir. Og vlgbúnaöur
einn og sér sé það sem mannkynið
hljóti aö hafa mestar áhyggjur af.
Það er best að segja þaö strax, að
inntak þessarar kenningar þekkj-
um við úr ræðum þeirra Brésnefs,
Krústsjofs, Stalins I 35 ár.
Mér þótti rétt að hafa tilvitn-
unarmerki után um kenningar-
heiti greinarhöfundar „formaður
tslensku friðarnefndarinnar”, og
ég bið lesendur að athuga, að
þetta heiti gefur hann sér sjálfur.
Það er ekki hótfyndni min.
Greinarhöfundur vill sem sé
leggja áherslu á hlutverk sitt, og
er hann að sjálfsögðu vel’að þvi
kominn.
Rússar eiga ekki hljóðtákn
fyrir germanskt „h” i stafrófi
slnu og mun hafa skapast sú
venja að þeir noti sitt „g” 1 stað-
inn I germönskum eiginheitum.
Gott ef þeir kalla ekki Hamborg
Gamborg. Af þessu skapast
stundum kynlegar en þó kunnug-
legar nafngiftir. Ég býst við þvi
að greinarhöfundur verði að una
þvi að heita hjá Rússum Gaukur
en ég aftur Gjalti. Má raunar
vera að þarna hitti Rússar nagl-
ann á höfuðið.
Það er ekki oft sem „tslenska
friðarnefndin” kynnir sig opin-
berlega. Hins vegar er hún ekki
alveg óþekkt okkur Alþýöubanda-
lagsfólki, og við höfum oröiö vör
við þá áráttu hennar að reyna að
koma eggjum slnum I annarra
hreiður. Sá er vlst háttur gauks-
ins meðal fugla.
„tslenska friðarnefndin” hefur
hingað til ekki veriö mikið fyrir
fjölmiðlaljósin en læðst til okkar
flokksmanna sumra á slö-
kvöldum og boðið fyrirgreiöslu
um feröalög i austurveg: Ráð-
stefna I Austur-Berlin, friðarþing
i Varsjá, kynnisför til Moskvu,
hressingardvöl við Svartahaf.
Gerið þið svo vel! Heimsfriöar-
ráðið borgar. (Og svo er hvislað
aö þeim sem langar I ókeypis
lystireisu: Við verðum að koma
Alþýðubandalaginu I tengsl við
heimsfriöarhreyfinguna til að
efla skilning flokksmanna á al-
þjóðamálum. Það dugir ekki
annað en hamla á móti Nató-
ferðalögunum hans Manga
Þórðar).
Friðarþing I Varsjá — æ, af er
sú tlö, nú eru Pólverjar vist upp-
teknari af sjálfum sér en heims-
friðnum (ég er aö gera friöarfor-
manninum upp huganir). Vel má
minnast þess aö I haust, þegar
Pólverjar voru alveg friðlausir að
stofna sin óháðu verkalýösfélög,
þá hélt héðan utan af tslandi einn
af starfsmönnum Alþýðusam-
bands tslands (blaðafulltrúi ASl
og ritstjóri Vinnunnar I einni og
sömu persónu). Skyldi hann hafa
fariöað heimsækja Pólverja til að
miðla þeim af reynslu okkar I
baráttu gegn fjandsamlegu rlkis-
valdi og harösviruöu atvinnurek-
endavaldi samspyrtu? Nei, hann
sneiddi hjá garöi Pólverja, fór
austar og heimsótti einmitt þá
merkilegu valdhafa sem telja
verkalýðsvald grannrikisins vera
meiri ógnun við sinn friðarstól en
allt vopnavald vesturheimsk-
unnar. Erindi Islenska sendi-
mannsins var að „kynna sér
blaöaútgáfu verkalýðshreyf-
ingarinnar I Sovétrikjunum”
(haft eftir reykvisku dagblaði).
Það er llklega lærdómur sem
kemur hinni ábyrgu islensku
verkalýðshreyfingu aö góðum
notum og heldur okkur sem lengst
frá pólsku upplausninni, eða
hvað? Þaö var aö minnsta kosti
ekki fyrr en eftir þetta sem það
fréttist, að blaöstjóri Alþýðusam-
bands tslands væri einnig orðinn
„formaöur Islensku friðar-
nefndarinnar”.
Nú er það meö friðinn eins og
ástina, þaö eru til þúsund aö-
ferðir, eins og Ovidius benti rétti-
lega á. En „formaöur tslensku
friðarnefndarinnar” þekkir
bara eina aöferð: samninga risa-
veldanna hvors við annað. Og er
mikil trú hans á orðheldni hern-
aðarfursta og pólitiskra ævin-
týramanna vestursins, sem hann
i öðru orðinu talar svo fyrirlitlega
um. En Sovétingar vita viö hverja
þeir eiga að leita samninga:
fremur við Nixon en við Carter,
heldur við vestræna hernaðar-
fursta en vib pólskan verkalýð.
Var ekki Hitler eini maðurinn
sem Stalln nokkru sinni treysti?
Brésnef finnst kúrekinn Reagan
býsna álitlegur til að gera félag
við. Allar fréttir benda i þá átt.
Vist má okkur standa ógn af
vopnabúrum heimsins. En er
ástæöa til að gera mikið veður út
af þvi, hvort eyðingarmáttur
risaveldanna er 15-föld heims-
byggöin eöa 16-föld? Það ragar
varla mikið okkur Vestfirðinga
þegar svalviðrið gnýr.
Vopn er vald, sist er þvi að
neita. Og þaö skiptir meginmáli,
ég vil segja öllu máli, hvers konar
vald það er sem stendur að hverju
vopnabúri. Hverjir eru hags-
munir þess valds? Hver er viljinn
á bakvið vopnin? Hagsmunir
auðsins á aöra hliö, viljinn til
valds á hina hliö — eru þetta ekki
helstu kennimerki risanna? For-
sendur eru sagöar óllkar en út-
koman er svipuð og getum við
kallaðfátæklinga E1 Saívadors og
Afganistans til vitnis um þaö.
Afganir ganga út i visan dauö-
ann og kjósa hann heldur en að
lifa undir járnuöum hæí. Pól-
verjar vita ofur vel um herstyrk
„vina sinna og verndara”, en
ögra vaidinu eigi að siður. Það
eru nefnilega til sterkari kenndir
en hræðslan viö það að veröa
vopnbitinn.
Matur og mannréttindi, réttur
til lifsbjargar og sjálfs-
forræðis — þetta eru sterkustu
hreyfiöfl þeirrar sögu sem skrifuö
er I andstöðu viö hernaðarkerfi
austurs og vesturs. Það hefur
talsvert verið skrifað af þeirri
sögu eftir miðbik 20. aldar, bæði
hjá okkur I hinni riku Evrópu og i
heimsálfum hungursins. Hér er
hina sönnu friðarbaráttu að finna,
þvi að friður fátæktar, kúgunar,
valdleysis og skorts er nútlma-
manninum enginn friöur. Það er
vegna þess að við vitum um
möguleika til saðningar og
frelsis, og við þekkjum þaö sam-
tryggða vald sem vill halda
óbreyttri stöðu.
Tal um andstæöur austurs og
vesturs er oft á tlðum yfir-
breiðsluhjal hinna samtryggöu
hagsmuna. Hernaðarkerfi risa-
veldanna þurfa hvort á öðru að
halda til réttlætingar sér og við-
halds. Sprunga I múrinn er hættu-
lég. Samningar eru sjálfsagöir
þótt ekki sé nema um áhrifasvæði i
og afskiptaleysi af framferði
valdhafa, hvors i sinum garði.
Þaö er staöreynd að Kremlverjar
vilja miklu heldur harðsviraða
heimsvaldasinna við stjórnvölinn
I Washington en linkulega stjórn-
málamenn sem eru óduglegir I
lögreglustjórn sins heimshluta.
Það er ósegjanlegur styrkur fálk-
um, bæöi austurs og vesturs,
þegar þeir geta sýnt fram á for-
dæmi hins aðiljans við að aga sitt
óhlýöna fólk. Samningar austurs
og vesturs eiga sér ekki aöeins
staö á ráöstefnum, heldur einnig
beinlinis i aðgerðum á borð við
þær sem nú eru uppi IE1 Salvador
og I Afganistan.
Hver er þá hlutur dvergþjóöar
á Sóley sólu fegri? Við hljótum að
verjastkrumlum risanna eftir þvi
sem við höfum hamingju til, og
við þurfum ekki að snerta skikkju
neinna „friðarhöfðingja” til að
öölast trú á eigin málstað. Þjóð-
frelsismálstaöur okkar nærist
ekki á herfræöilegum tölum um
sprengjur og vlgtól heldur á rétt-
lætistilfinningu okkar sjálfra.
Nú sem endranær eru Islenskir
hernámsandstæöingar á milli
Skyllu og Karibdýsar, og þar er
vandrötuð leið eins og kviður
herma. Sá andstæðingur sem viö t
erum I návigi viö er ekki banda-
riski herinn og stjórnendur hans
heldur islenskir umboðsmenn og
þjónar. Og skugginn úr austri er
staöreynd. Engu fagna banda-
rlsku agentarnir meir heldur en
þvi, að unnt sé að spyrða okkur ,
hernámsandstæðinga saman við
vini Brésnefs. Takist þaö, er búið
að binda okkur á hagsmunaklafa
hernaöarkerfanna og gera rödd
okkar áhrifalausa. Þaö er liður I
samtryggingu austurs og vesturs
að láta dvergþjóö eins og okkur
ekki komast upp með sjálfræði
gagnvart risa. Þaö skilur félagi
Brésnef mæta vel. Eitt af hlut-
verkum „tslensku friðarnefndar-
innar” er þvl einmitt þetta að
læða gaukseggi inn til hernáms-
andstæðinga.
12. mars 1981.
Hjalti Kristgeirsson.