Þjóðviljinn - 22.04.1981, Blaðsíða 8
8 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Miövikudagur 22. aprll 1981
Það var eins og hress-
andi gustur færi um sálina
við að hlusta á belgiska
hagfræðinginn og marx-
istann Ernest Mandel sem
gisti landiö um síðustu
helgi. Því er nú þannig
varið meö okkur sósíalista
hér á skerinu að við þjá-
umst mjög af næringar-
skorti og uppdráttarsýki,
enda eru umræður um
sósíalisma fátiðar og þeir
sem stundum kenna sig við
þá stefnu uppteknari við
miðjumoð, en alvarlega
baráttu fyrir breyttu sam-
félagi.
Mandel hafði margt að
segja, flest af því gamal-
kunnugt, en bjartsýni hans
og baráttuvilji var i mikilli
andstöðu við lognmolluna
sem hér ríkir. Mandel
hefur eins og flestir marx-
istar úti i heimi þungar
áhyggjur af sókn auð-
valdsaflanna og þeim
ógnum sem að mann-
kyninu steðja, því miður
hef ur sú umræða litt látið á
sér kræla hér. Lesendum
til fróðleiks og umhugs-
unar skal hér rakið laus-
lega hvað Mandel lagði til
málanna, það er svo hvers
og eins að meta hvernig
best verði við brugðist.
Krankleiki 1
fjögur ár
A fundinum i Félagsstofnun
stúdenta fj'illaði Mandel um
ástand heimsmála. Hann hóf mál
sitt á þvi að minna á, að eftir að
Vietnam striðinu lauk, var
ameriska auðvaldið all máttfarið
og var i um það bil fjögur ár að
safna kröftum til nýrra átaka.
Síðasta merki lasleikans var, að
byltingaröflunum i Nicaragua
skyldi takast að ná völdum, án
þess að ameriska herveldið gripi
inn i. Slikt á varla eftir að endur-
taka sig i E1 Salvador, sagði
Mandel, enda er öflugur stuðn-
ingur við einræðisstjórnina þar
þegar hafinn. Viðar i heiminum
hallaðist á heimsvaldasinna, i
Austurlöndum nær gerðust mikil
tiðindi td. i Iran, er veiktu stöðu
heimsauðvaldsins. Það sem réði
þessari þróun var ekki það að
efnahags- eða hernaðaritök USA
hefðu minnkað, heldur var orsak-
anna fyrst og fremst að leita
innan USA, i andstöðunni gegn
Vietnam striöinu og hernaðar-
bröltinu. Þá olii Watergate-
hneyksliðmiklu um, að hernaðar-
maskinan fékk ékki vilja sinum
framgengt. Það rikti forystu-
kreppa i auðvaldsheiminum,
ekkert annað riki gat tekið við
hlutverki USA sem lögregla
heimsins.
Auðvaldið í sókn
Eftir fall Somoza stjórnarinnar
i Nicaragua og er dró að forseta-
kosningum iBandarikjunum varð
greinilegt að Eyjólfur tók að
hressast. Herforingjar og auð-
hringafurstar fylktu sér að baki
Reagans, en reyndar mátti sjá
þess merki á siðustu mánuðum
Carterstjórnarinnar að USA var
að taka við sér. Gagnsókn auð-
valdsins var að hefjast, eftir
fjögur ár kreppu og máttleysis.
Aðferðimar sem nú er beitt eru
kjaraskerðing óg hervæðing,
hvort tveggja gamalkunnugt.
Auðvaldið segir: minni vinnu (nú
eru um 20 miljónir atvinnulausra
i auðval dsheiminum), fleiri
sprengjur, en við sagði Mandel,
við heimtum vinnu, en ekki
sprengjur.
Auðvaldið vill skera niður
framlög til félagslegrar þjónustu
og segir: færri spltala, fleiri eld-
flaugar, meðan við snúum
kröfunni auðvitað við. Auövaldið
Hervæðing og vigbúnaðarkapphlaup ógna
iirundið sókn auövaldsins.
öllum heiminum. Verkalvðshreyf ingin er eina afliö sem getur
E1 Salvador. Þar má sjá að auövaldið er að hefja sókn og mun
lega s'ætta sig við byltingu eins og i Nicaragua.
tæp-
Við heimtum vinnu
en ekki sprengiur
er aö hervæðast og það verður
ekki annað sagt en að Sovétrikin
hafi komið þeim til hjálpar með
innrás sinni i Afganistan, sagði
Mandel. Gagnsókn heimsvalda-
sinna felstm.a. i þvi að vekja á ný
upp ótta á hernaðarmætti Sovét-
rikjanna, stuðningur við ein-
ræðisöfl I Mið-Ameriku hefur
verið aukinn og vigbúnaðarkapp-
hlaupið vex, með þeim afleið-
ingum að Sovétmenn verða einnig
að hervæðast að sama skapi.
Munurinn er bara sá að þjóðar-
tekjur þeirra eru helmingi minni
en Bandarikjamanna. Mandel
sagði, aö það væri greinilegt að
lega og vanmat styrk breskrar
verkalýðshreyfingar. Þar i landi
hefur róttækniþróun átt sér stað
að undanförnu, enda fer atvinnu-
leysi hraðvaxandi. Annað dæmi
um vanmat hægri aflanna er
byltingartilraun herforingja á
Spáni, þar sem i Ijós kom að
hægri bylting naut ekki stuðnings
og mætti mikilli andstöðu al-
meinings. Enn eitt dæmið var
ósigur Frans Joeph Strauss i V-
Þýskalandi. Astandið er ekki eins
slæmt og margur vill vera láta,
hægri bylgjunni mætir mótbyr frá
vinstri. Það má búast við þvi að
andstaða við hernaðarihlutun
Pólska samstaðan ógnar bæði sovéska skrifræðinu og vestræna
auðvaldinu. Lech Walesa i hópi bænda.
gagnsókn auðvaldsins væri þegar
farinað skila árangri. Framsókn
byltingaraflanna i E1 Salvador
hefur verið stöðvuð að sinni.
Miklum þrýstingi hefur verið
beitt á Kúbu, Sovétrikin og fleiri
aðila (t.d. kratastjórnir Norður-
landa) til að fá þau til að láta af
stuðningi við byltingaröflin með
litlum árangri þó.
Mótbyr frá vinstri
Sóknina má einnigsjá i vaxandi
ofbeldi, glæpum og spennu. Það
væri t.d. auðsætt að heimsvalda-
sinnar væru tilbúnir að gripa inn i
rás viðburða i Guatemala ef ein-
hver hreyfing yrði þar, var álit
Mandels. Vaxandi spennu má lika
sjá I þvi að verkalýðshreyfingar
búast viöa til varnar, I Englandi,
Sviþjóð, Frakklandi og á ítaliu,
enda er sótt aö Hfskjörunum.
Mandel sagi það sina skoðun að
heimsvaldastefnan gætiunnið
einhverja sigra, en hún tæki um
leið all mikla áhættu. Verkalýðs-
hreyfingin hefur eflst stöðugt á
undanförnum áratugum, mót-
staðan er meiri ef ráðist er á kjör
verkalýðsins, og i mörgum til-
vikum hafa viðbrögðin orðið mun
meiri en hægri öflin reiknuðu
með.
Sem dæmi má nefna að frú
Thatcher misreiknaði sig herfi-
Bandarikjamanna hvar sem er i
heiminum verði jafnvel meiri en i
Vietnam. Heimsvaldasinnar geta
ekki breytt valdahlutföllunum i
heiminum nema með þvi að sigra
verkalýðshreyfinguna og sá sigur
er ekki i nánd, sagði Mandel.
Marxisminn við
góða heilsu
Mandel vitnaði ótal sinnum til
kreppunnar sem nú tröllriður
auðvaldsheiminum og sagði að
eflaust yrði hún löng, hún myndi
kalla á harðnandi stéttabaráttu,
og pólitiska baráttu.
Þessu næst vék Mandel að
marxismanum. Hann sagðúað á
um það bil 10 ára fresti væri þvi
haldið fram að nú væri marx-
isminn endanlega dauður. En þvi
færi nú aldeilis fjarri. Marx hefði
aldrei verið lesinn eins mikið og
nú, bækur hans hefðu aldrei verið
prentaðar i eins stórum upp-
lögum og það sem sannaði hvað
best lifsmátt kenninga Marx væri
það, að á hverju ári kæmu að
meðaltali út 10 bækur sem væru
skrifaðar tU að sýna fram á að
marxisminn væri dauður. Það
væri ekki marxisminn sem væri i
kreppu, heldur kerfi heimsvalda-
sinna sem væri að liðast i sundur
svo og staliniska skrifræðið
austan tjalds. Hitt væri svo annaö
mál að verkalýðshreyfingin ætti
við forystukreppu að striða. Það
væri alls staðar gjá milli verka-
fólks og forystunnar, milli stefnu
forystunnar og meðvitundar
verkalýðsins . Verkalýðs-
, hreyfingin er nógu sterk til að
hrinda gagnsókn auðvaldsafl-
anna, en hún virðist ekki geta
leyst eigin forystukreppu. Grund-
vallarmótsagnirnar eru hinar
sömu og áður milli auðmagns og
launavinnu. Ef ekki tekst að
leysa innri vandarrál verkaiýðs-
hreyfingarinnar á næstu 10—15
árum, gefst auðvaldinu tóm til
að finna eigin lausn á efnahags-
kreppunni. Enginn má horfa
fram hjá þvi. Lausnin fannst á
fjórða áratugnum (striðið), hún
gæti fundist á þeim tíunda og slikt
gæti orðið öllu mannkyni dýr-
keypt.
Enn stendur valið milli sósial-
isma eða hruns siðmenningar-
innar. Bilið breikkar milli rikra
þjóða og snauðra, miljónir barna
deyja ár hvert úr hungri, atvinnu-
leysið i iðnrikjunum er að nálgast
það sem það var á fjórða ára-
tugnum. 01 lu mannkyni og lifriki
jarðar er ógnað af kjarnorku-
vopnakapphlaupinu. Það er ósk-
hyggja að allt fari vel að lokum,
slikt er tálsýn þeirra sem treysta
á stöðugar umbætur. Það er ekki
hægt að semja, til þess eru mót-
sagnirnar of miklar. Það verður
að breyta þjóðfélögum með
afnámi auðvaldsskipulagsins.
Velferðarríkið í
dauðateygjum
‘Mandel benti á ýmislegt sem
hefur verið að gerast úti i heimi,
sem benti til nýrra baráttuað-
ferða og nýrra afia sem láta til sin
taka sbr. íran, Nicaragua og E1
Salvador, þar sem væri um mjög
ólikar byltingar að ræða, þeim
em urðu í Kina og siðar Vletnam.
Mandel sagði að greinilega
væri um vaxandi pólariseringu aö
ræða I Evrópu. Frjálshyggju-
mönnum hefði tekist að drepa
goðsögnina um velferðarrikið
með efnahagsaðgerðum sinum
sbr. frú Thatcher i Bretlandi, og
hefði þeim greinilega oröið á
mikil mistök. Eina svar verka-
lýðshreyfingarinnar væri að af-
nema auðvaldsskipulagið. Nú
væri sagt; ef auðvaldsskipulagið
veitir ekki vinnu, þá burt með
það. Sósialisminn er það sem
koma skal og hann mun bliva.
(Socialism is coming to stay.)
Pólska samstaðan
Pólland var næst á dagskrá.
Mandel sagði aö ekkert sýndi
betur en átökin i Póllandi hvað
verkalýðsstéttin væri sterk, hún
væri i raun miðpunkturinn i
heimsstjórnarmálunum. Það
væri margt sem lesa mætti út úr
þróuninni I Póllandi. 1 fyrsta lagi
hefði pólskur verkalýður skorað
heilt heimsveldi á hólm og sagt:
þið eruð ófærir um að stjórna. I
öðru lagi hefðu þeir afhjúpað eðli
skrifræðisins i Austur-Evrópu
með þvi að sýna, að i rikjunum
sem kenna sig við verkalýðinn
ræður hann engu. Það væri afar
merkilegt hvernig pólskur verka-
lýður hefði skipulagt sig sjálfur
og enn hefði baráttan farið fram
án blóðugra átaka. TIu miljónir
verkamanna heyja baráttu sina
með fullkominni röð og reglu.
Ekkert fær stöðvað þá nema
Sovétrikin, sagði Mandel og ég tel
liklegt að þau muni gripa til sinna
ráða, vegna þess að atburðirnir i
Póllandi ógna sovéska skrif-
ræðinu. En við skulum lika hafa i
huga að skrifræðið er ekki hið
sama og það var, það hefur mikið
vatn runnið til sjávar frá 1956 og
1968. Það gæti orðið Sovét-
rikjunum dýrkeyptað ráðast inn i
Pólland.
Annað sem er merkilegt við at-
burðina i Póllandi eru viðbrögðin
i vestri. Það er ekki aðeins að
austantjaldsrikin hvetji til hóf-
semi, heldur lika páfinn og öll
auðvaldsrikin. Hvers vegna? Það
er ekki aðeins vegna þess að allir
vilja forðast átök, heldu lika
vegna þess að pólska samstaðan
hefuráhrif i V-Evrópu. Lech Wal-
esa sem er langhófsamastur
pólsku verkalýðsforingjanna,
hann er ekki einu sinni sósialisti,
sagði við vestræna fréttamenn:
Ef pólskir verkamenn geta
stjórnað Póllandi, þá geta
franskir verkamenn stjórnað
Frakklandi. Þessi orð eru ógnun
við vestrænan kapitalisma,
vegna þess að kapitalisminn
A FUNDI MEÐ ERNEST MANDEL
Emest Mandel
hefur sýnt það og sannað eins og
sovéska skrifræðið að hann getur
ekki stjórnað.
Allír í 4. nallann?
Að siðustu rakti Mandel hver
væru helstu verkefni sósialista
eins og málum er nú háttað i
heiminum. Hann talaði frá
sjónarmiði 4. alþjóðasambands-
ins (sambands trotskyista), en i
raun ættuallir sósialistar að geta
verið honum sammála um að
berjast fyrir banni á vopnafram-
leiðslu, eyðingu kjarnorkuvopna,
baráttu gegn allri kúgun, kyn-
þáttamisrétti, kynjamismunun,
að berjast fyrir samfélögum án
kúgunar — sósialiskum heimi.
Lokaniðurstaða Mandels var, að
allir ættu að sameinast i 4. nall-
anum, sem væri sú hreyfing sem
ynni hvað best að heimsbylt-
ingunni, en einmitt þar setjum við
hin spurningamerki.
Eins og allir vita sem fylgst
hafa með þróun vinstri
hreyfingarinnar i heiminum, þá
er hún klofin i margar einingar,
allt frá stórum kommúnista-
flokkum (meðogá mótiSovét) til
smárra hópa maóista, albaniu-
höfðingja o.s.frv. Trotskyistar
hafa leikið fremur smátthlutverk
og hvergi i heiminum hafa þeir
náð verulegum árangri i baráttu
sinni. Þeir eiga þingmenn i
tveimur rikjum (Perú og Mexikó)
þó að það segi nú reyndar fátt um
starf þeirra og markmið. Mikii
uppdráttarsýki herjar á maóista,
eftir að umbótaöfl náðu yfirhönd-
inni i Kina og kenningum
menningarbyltingarinnar og
Maós var varpað fyrir borð á
þjóðarskútunni i austurvegi.
Klofningur, vonbrigði, forystu-
kreppa, samvinna við borgara-
flokka, ef ekki fráhvarf frá marx-
ismanum einkennir vinstri
hreyfinguna, hér sem annars
staðar og þá kemur Mandel og
segir: komið i 4. alþjóðasam-
bandið, vitandi að skoðanir eru
skiptar.enn sviður undan gömlum
sárum og ágreiningur rikir um
fræðin og baráttuleiðir.
Að rata réttan veg
Mandel benti ekki beininis á
leiðir til að afnema auðvalds-
skipulagið, hann var ekki svo
óraunsær að hrópa bylting,
bylting, énda erfitt að rata réttan
veg nú um stundir. Hitt er vist að
viða i heiminum eru frelsis-
hreyfingar að berjast fyrir frelsi
og réttlátara þjóðfélagi og þar
verður hver að finna sina leið, án
þess þó að gleyma alþjóðahyggj-
unni.
Það var ákveðið óraunsæi yfir
lokakafla ræðu Mendels, hann
var að reyna að sannfæra hina
trúlausu um ágæti 4. nallans, i
stað þess að taka mið af
aðstæðum og spyrja: Um hvað
getum við sameinast i þeirri
baráttu sem framundan er?
Svar við þeirri spurningu hlýtur
aö fást fyrr eða siðar, um það er
ég sannfærð eftir að hafa hlustaö
á bjartsýnan og baráttufúsan
Mandel. Vonandi hefur koma
hans megnað að blása lifi og
næringu i þá sem á hann hlýddu,
með þeim afleiðingum að
umræður um sósialisma og nýjar
baráttuleiðir blossi upp af
miklum krafti. —
Miövikudagur 22. aprll 1981 ÞJÓÐVILJINN — SIÐA 9
Gunnar
Guttormsson
dagskrá
Tilfinningin fyrir vinnustaðnum sem
hluta af mannlegu samfélagi þar sem
,,maður er manns gaman”, allt
hverfur þetta út í veður og vind fyrir
dansinum kringum gullkálfinn
kerfi. Þróun þessara mála i
Skandinaviu hefur verið hin sama
og þar hafa á siðasta áratug verið
gerðar allviðtækar tilraunir með
myndum „sjálfráða” hópa (selv-
styrte grupper) sem veitt hefur
verið svigrúm til að ákveðá i
sameiningu vinnutilhögun og
verkaskiptingu við þau verkefni
sem hópurinn er „ábyrgur” fyrir.
Miklar vonir voru bundnar við aö
þessi hópamyndun gæti verkað
sem andvægi gegn einhæíni og
vinnuleiða, en þær vonir hafa ekki
ræst og t.d. i Noregi hafa margir.
þessara hópa verið aflagðir.
(Heimild: Arbeidslivs- og
arbeidsmiljoforskning, Osló
1979).
Vinnuvemd og „tölvu-
vædd staðaltímakerfi”
„Tölvutæknin getur orðið til
farsældar ef verkalýðssamtökin
beita sér á réttan hátt..." Þannig
komst forseti ASt að orði 1 upp-
hafi ráðstefnu ASl um tölvumál,
sem haldin var 4. og 5. þessa
mánaðar. Hann hvatti til þess að
samtökin tryggðu sér og starfs-
fólki fyrirtækjanna ihlutunarrétt
um þróun þessara máia: „Við
verðum.... að undirbúa okkur öll
undir að nota okkur aðstöðuna og
hagnýta töluvæðinguna I okkar
þágu þannig að yfirsýn og áhrif á
vinnustaðnum aukist, vinnu-
aðstaðan batni, heilsuspillandi og
þrúgandi störfum fækki og
mannlifið blómstri.” Þetta eru
sannarlega orð i tima töluð, ein-
mitt vegna þess að tölvuvæðingin
er í fullum gangi I atvinnullfi
okkar.
Aöstaða verkalýðssamtakanna
til að takst á við þau vandamál
sem hér eru á ferðinni er að minni
hyggju mikilli óvissu háð. Hvers
vegna? Það væri mikið færst i
fang aö ætla sér að reyna að rök-
styðja þessa skoðun á viðhlitandi
hátt I örstuttri bláðagrein. En
lesandinn á heimtingu á að ég
nefni einhver atriði hennar til
stuönings.
Tilefni þess að ég set þessi orð á
blað eru raunar fréttir um tölvu-
mál sem birst hafa i fjölmiðlum i
kjölfar frásagna af ráðstefnu
Alþýðusambandsins. Ég á hér við
fréttir af notkun svonefndra
„tölvuvæddra staðaltimakerfa”
sem að sögn er verið að innleiða
i fyrirtækjum i fataiðnaði okkar.
Af lestri þessara frétta hefur ekki
mátt á milli sjá hvorir hafa borið
meira lof á þetta „kerfi”, tals-
menn launafólks eða atvinnu-
rekenda: „Verulegar launabætur
fyrir stóran hóp.... erum þarna að
fara inn á nýja braut.... hefur
meðal annars gefist vel i
Noregi...ætlunin að þetta nái til
allra fyrirtækja i fataiðnaði....”
er haft eftir formanni Iöju, félags
verksmiðjufólks (Timinn, 9.
april). „..Mjög fljótlegt að fá
tímaútreikning á hverri aðgerð
fyrir sig sem unnin er við flik-
ina fljótlegt aö komast að raun
um hvað hafi farið úrskeiðis ef
starfsmaður reynist vera lengur
við flik en staðaltimakerfið gefur
upp.... með tölvunni er einnig
hægt að vinna launaprógram,
reikna afköst hvers starfsmanns
út frá staðalkerfinu og reikna
honum bónusgreiðslur sam-
kvæmt þvi....” (Visir 10. april, i
viðtali við framleiðslustjóra Dúks
h.f.)
Tveir aðgreindir þættir
Aður en lengra er haldið vil ég
undirstrika nauðsyn þess aö allir
sem um þessi mál fjalla geti séð
fyrir sér sem tvo aðgreinda þætti:
1) hagræðingarstarf og tölvu-
notkun sem miðar að þvl að leysa
mannshöndina af hólmi við
tiltekna verkþætti, svo og hvers
konar viöleitni i þá átt að bæta I
smáu sem stóru skipulag á vinnu-
stað, vinnuaðstöðu, vinnuaðferðir
og þjálfun starfsfólks og hins-
vegar 2) öflun, úrvinnslu og notk-
un upplýsinga um afköst hvers
einstaklings á vinnustað og notk-
un tölvu sem eftirlitstækis (etv. i
stað verkstjóra) I þessu sam-
bandi. — Umfjöllun min og gagn-
rýni beinist aö siðarnefnda þætt-
inum.
„Yfirsýn og áhrif” eru orð sem
eiga vel við þegar rædd er spurn-
ingin um möguleika verkafólks
og samtaka þess til að fóta sig i
þvi tölvuvædda tæknisamfélagi
sem um er rætt. Aukin þekking á
eðli og áhrifum nýrrar tækni
sýnist vera eina ráðiö til aö skapa
þau skilyrði sem felast i þessum
tilvitnuðu orðum. En þekking i
þessu efni verður ekki til af sjálfu
sér heldur fyrst og fremst með
fræðslu og upplýsingamiðlun.
Mér verður á að spyrja hvort
starfsfólk i iðnfyrirtækjum okkar
yfirleitt viti nákvæmlega hvað
„tölvuvætt staðaltimakerfi” er og
hvernig það verður til. Sé svo þá
hefur gerst hér á skömmum tima
stærra átak i fræöslumálum iðn-
verkafólks en ég þekki dæmi um
frá slöustu árum. Jafnvel þótt
fræðslan tæki aðeins til trúnaðar-
manna þeirra 1200 starfsmanna
sem „kerfið” á að ná til (uppl.
form. Iðju i sama viðtali), væri
vel að verki staðið. Það eina sem
kemur fram i áðurnefndum
viðtölum (Visir) er að haldin
hafi verið námskeið fyrir stjórn-
endur fyrirtækjanna og verk-
stjóra. — Þaö er ófullnægjandi
vitneskja fyrir það fólk sem
ætlast er til að vinni eftir tölvu-
væddu staðaltimakerfi að það
hafi „meðal annars gefist mjög
vel I Noregi....”
Lærdómur frá Noregi
En fyrst minnst er á Noreg, þá
held ég að það gæti verið fróðlegt
fyrir forystumenn iðnaðarins aö
kynna sér hvað gerst hefur þar i
landi I þessum málum og vinnu-
verndarmálum nú allra siðustu
árin. Þegar ég lærði þar vinnu-
rannsókna- og timamælingatækni
veturinn 66/67 þótti ekkert at-
hugavert við það að staöiö væri
yfir verkafólki með skeiðklukku i
þeim tilgangi aö mæla afköst
hvers einstaklings. TIu árum
siöar, eða 1977, höfðu viðhorfin
gjörbreyst. Þá þótti sjálfsagt aö
setja i vinnuverndarlögin (Ar-
beidsmiljöloven) ákvæði sem
veita verkafólki vissa vernd
gagnvart timamælingum og
afkastamati. 1 lögunum er lögð
áhersla á að vinnuskilyrðin verði
að „svara þörfum alls verka-
fólks” þ.e. taka tillit til þess aö
einstaklingarnir eru ekki allir
steyptir I sama mótið. Þá segir i
lögunum að forðast skuli að
„....hindra aö verkafólk geti sjálft
ráðið vinnuhraða slnum...’”
(unngá at arbeidstakerne er for-
hindret fra selv at variere ar-
beidstakten).
Hvað er
„staðaltimakerfi”?
En hvaö er eiginlega átt viö
með staðaltimakerfi? (Látum
tölvuvæðingarþáttinn biða um
sinn). 1 sem stystu máli byggist
kerfiö á þvi að skipta tilteknu
verki I skýrt afmarkaða
verkþætti og mæla þann tima sem
það tekur „meðalmanninn” að
ljúka hverjum verkþætti. Saman-
lagður timi verkþáttanna myndar
það sem stundum er kallaö
„malstimi”. (Hugtök I þessum
efnum eru mjög á reiki). Við
málstimann er slðan bætt mæld-
um og/eða umsömdum tima
vegna persónulegra þarfa starfs-
mannsins og „tafa” sem
óhjákvæmilegar teljast við verk-
ið, og þannig fæst hinn svonefndi
„staðaltimi”. Þetta er i aðalatr-
iðum gangur málsins i mjög ein-
faldaðri mynd. Hér er ekki neitt
nýtt á ferðinni, þvi timamælinga-
tæknin scm stundum er kölluö
„Taylor isminn” (kennd við
Bandarikjamanninn Frederic W.
Taylor) hefur verið notuð frá þvi
um og eftir siðustu aldamót.
Ég hlýt að minnast hér á veik-
asta hlekk timamælingatækn-
innar og staðaltimakerfanna, þ.e.
spurninguna um hvað felist i orð-
inu „meöalafköst”. — Það er
engum vandkvæöum bundið að
mæla meöalafköst t.d. 10 manna
sem allir vinna sama verkhlutann
við sömu aðstæður og með sömu
verkfærum. Mældur er timinn,
sem hver einstakur er að vinna
verkið, þessi timi lagður saman
og deilt i með fjölda mannanna.
(Jtkoman er meðaltimi eða
meðalafköst mannanna. En sú
spurning hlýtur að vakna: Hver
var vinnuhraði hvers og eins
þegar timinn var mældur? Siluð-
ust þeir rétt áfram eða hömuðust
þeir eins og óðir menn? Af þessu
sést að „meðalafköst” eru i hæsta
máta afstætt hugtak. Staðaltima-
kerfi eins og MTM, GSD eða hvað
þau nú heita eru „innflutt”, og
meðalafköstin sem að baki þeim
liggja eru lika „innflutt”, þau eru
fundin út með timamælingum á
fólki sem við vitum ekkert um
vinnuhraðann hjá þegar mæling
er gerð. Við vitum heldur ekkert
um hvort efni, áhöld og vinnuað-
stæður eru þær sömu eða sam-
bærilegar og á þeim vinnustöðum
sem ætlunin er að nota þessi kerfi
hér. Og þótt tæknimenn með
spekingssvip segi okkur að þetta
sé allt „visindalega” útreiknaö
þá er það einber vitleysa út frá
þvi sem ég hef þegar gefið i skyn:
„Meðalafköst eru hreint mats-
atriði en ekki raunvisindi. Niöur-
staða min er þvi sú að séu „inn-
flutt” staðaltimakerfi yfirleitt
notuð, þá sé það lágmarkskrafa
að vandlega sé kannað og sann-
prófað hvort aðstæður allar á
hverjum vinnustað séu i sam-
ræmi við þær forsendur sem sagt
er að staðaltimakerfið byggist á.
Viðhorf okkar til þessarar
tækni hljóta, eins og svo viöa á
við, að mótast af þvi hvernig
henni er beitt. Flest hin svoköll-
uöu iðnriki hafa gengið i gegnum
timabil Taylorismans: Sú ein-
hæfni og streita sem viða fylgdi
þessu vinnufyrirkomulagi leiddi
til tfðra deilna og óánægju á
vinnustöðum. Fólk hélst ekki
lengi á sama vinnustað, þaö var
stöðugt verið að þjálfa nýtt fólk til
starfa, sem aftur orsakaði fram-
leiðslutafir og minni framleiðni.
Þá rann það smám saman upp
fyrir mönnum að taka yrði meira
tillit til félagslegra og sálrænna
þátta vinnunnar ef ekki átti illa aö
fara. 1 Bandarikjunum spratt upp
svonefnd „Human-relation”—
hreyfing (mannleg samskipti)
sem boðaði nauðsyn aukins upp-
lýsingastreymis á vinnustöðum,
nánara samstarf starfsfólks og
stjórnenda og ýmsar aðgerðir til
að bæta vinnuanda og vinnuskil-
yrði. Verkalýðsfélögin voru jafn-
framt löðuð til nánara samstarfs
um staðaltima- og ákvæðislauna-
Vandmeðfarið verkfæri.
Þegar ég las þaö sem haft var
eftir forsvarsmönnum okkar i
verksmiðjuiðnaði i áðurnefndum
fréttaviðtölum, um staðaltima-
kerfið sem verið er að taka hér i
notkun undraði mig mest að þeir
skyldu ekki minnast einu orði á að
hér væri veriö að meðhöndla
vandmeðfarið „verkfæri”.
Aö gefa óljósar upplýsingar
getur jafngilt þvi að gefa rangar
upplýsingar. Slikt er ekki væn-
legt til árangurs þegar um er aö
tefla lif eða dauða islensks fata-
iðnaðar, þegar á öllu riður aö
skapa jákvæð viðhorf hjá starfs-
fólkinu og fá það til þátttöku i
þeim hagræðingaraðgeröum sem
að er unnið og stöðugt verður að
vinna að i fyrirtækjunum. Ég
kalla það óljósar upplýsingar
þegar gefið er i skyn að hagræð-
ingaraðgerðir, tölvunotkun og
staðaltimakerfi séu einhverjir
órjúfanlegir og samtengdir
þættir. Auðvitað er hægt að skoöa
kosti og galla hvers þessa þáttar
fyrir sig. Þannig segir tölvuvæð-
ing ekkert til um það hvort
staðaltimakerfiö er réttlátt eða
ranglátt. Tölvan er ekkert annaö
en samlagningarvél sem tekur
við, geymir og skilar þeim upp-
lýsingum sem inn i hana hafa
verið settar. Hún leiðréttir t.d.
ekki þá ágalla staðaltlmakerfis-
ins, sem mest hafa verið gagn-
rýndir út frá vinnuverndar-
sjónarmiði, þ.e. að ekki skuli
tekið tillit til þess að við erum
misjafnlega af guði gerð hvað
varðar likamlegt og andlegt at-
gervi og þar með starfshæfni.
„Kerfiö” tekur ekki heldur tillit
til þess hvort starfsmaðurinn er
um tvitugt eða sextugt. Og hafi
einhver ánægju af aö vanda sig
sérstaklega, þá „refsar” kerfið
honum fyrir það. Afkastahvetj-
andi launakerfi felur þannig i sér
óbeinan hvata til óvandvirkni,
þótt dæmi séu um það gagnstæða
að fóik sem nær mestum afköst-
um skili jafnframt bestri vinnu.
Það sem ég hef verið að reyna
að segja i þessari grein er fyrst og
fremst það að ónóg yfirsýn og
ónóg þekking, og stundum allt að
þvi ómennsk viðhorf til vinn-
unnar, setji svip sinn á ýmsar þær
aðgeröir sem miða aö þvi að bæta
vinnubrögð i iðnaði okkar. Að
veðja einhliða á launaþáttinn
„verulegar launabætur” sem
hvata til betri afkasta er skað-
ræði. Eigingildi vinnunnar,
ánægjan af þvi að taka þátt i að
skapa eitthvað, tilfinningin fyrir
vinnustaðnum sem hluta af
mannlegu samfélagi þar sem
„maður er manns gaman”, allt
þetta hverfur út i veður og vind
fyrir dansinum I kringum gull-
kálfinn. Heilsan? Oryggið?
Maður blæs nú á svoleiðis ef veru-
legur kaupauki er i boði. Þvi
skyldi maður t.d. hafa áhuga á að
minnka óþrif og hávaöa við vinn-
una ef álag fyrir þessa þætti er
vigtað inn i launakerfið? Samtök
launafólks, sem láta berast með
straumnum af þessum toga, sem
ekki setja eigingildi vinnunnar
ofar peningagildi hennar munu
ekki mega sin mikils i tölvuvæddu
samfélagi framtiöarinnar.
Gunnar Guttormsson.