Þjóðviljinn - 07.11.1981, Qupperneq 7

Helgin 7.-8. nóvember 1981 ÞJÓDVILJINN — SÍÐA 7
Hvar er snjórinn
frá í fyrra?
Hvar eru nil öll þessi marg-
blessuöu menningarverölaun
sem þeir voru eitt sinn aö veita
hverjir sem þaö voru og hver
sem þau voru? Og var kannski
ennþá meir bölvaö, sem var
ekki svo bölvaö. Sum voru þau
kennd viö silfur. Silfurhestur,
silfurlampi.
Silfriöhefur ljós tunglsins, er
haft eftir blindum betlara á
ferjustaö í Islandsklukkunni.
Þar segir hinsvegar um gulliö
aö þaö hafi sinn dýrleik af þvl aö
þaö líkist sólinni.
Nú syngja þessir fuglar ekki
lengur meö silfri sínu sem eitt
sinn voru aö útmeta listimar og
velja sér skáld eftir smekk sín-
um eöa leikara.á ársgrund-
vellinum margimunnborna/og
báru þeim fölan lampa lir silfri,
eöa glampandi jó til aö örva
sprangiö um bergsyllur listar-
innar, frá hreiöri til hreiöurs.
Kannski er höfuökosturinn viö
svona verölaunaveitingar og
réttlætingþeirra aö vekja umtal
og helzt illindi, þótt þvi miöur
hafi ekki tekizt aö æsa til handa-
lögmáls svo sögur fari af,
og hefðar;og voru svo lögð jafn-
harðan niöur, eöa gleymdust
bara.
Sama er um aðrar listgreinar,
má ég segja. Það fer yfirleitt
litlum sögumaf listverölaunum.
Eina undantekningin sem ég
minnist er aö Reykjavikurborg
veitir verölaun árlega fyrir
barnabækur, og býður til sam-
kvæmis i' hinum forna bústaö
Einars Benediktssonar af þvi
efni.
Hús ýmissa látinna skálda
hafa verið gerö aö einskonar
grafhvelfingum, þar sem má
ekki hnerra á mublur skáldsins
Jiöna; istaöinn fyrir aö gera þau
aö dvalarstöðum fyrir lifandi
skáld, og kannski aðra lista-
menn, innlenda og jafnvel
stundum útlenda, þeim til
eflingar f verki, og staönum til
sæmdar og kynningar, og til aö
styrkja andlegt lif i viökomandi
héraöi. Undantekning er hUs
Guömundar Böövarssonar
skálds aö Kirkjubóli i Borgar-
firði.
Já, og hvaö varö um þau
verölaun sem voru veitt
blaöamönnum fyrir aö skrifa
vandaö og tilþrifarikt mál, úr
Móöurm ál ss jóö i Björns
Thor Vilhjálmsson skrifar
visindamenn viösvegar aö úr
ver<3d tilrannsókna ijarösögu,
og yfir steinunum ris hvita-
björninn sem skotinn var i
Grimsey um árið, i andvana
hátignarveldi sinu eins og
uppgjafakóngur Isauðna. Og
mun ekki dagur liöa svo aö þar
og i aðrar deildir safnsins komi
ekki Theodór Gunnlaugsson
fyrrum bóncti og refaskytta á
HELGARSYRPA
heimilispústrar fara núoröið
sjaldnast i annála. Samt hefúr
elcki skort mistökin sem mættu
vekja öllu hávaðasamari upp-
steitheldur en varð þegar Bald-
vin Halldórsson drap á silfur-
lampanum, og gerði Þorvarö
Helgason klumsa og patt meö
þvi aö neita þvi aö náðartungl
gagnrýnendanna nældi á hann
skini sinu þaö árið, og voru svo
langt leiddir aö báöir stóöu á
sviöi ÞjóðleikhUssins svo ger-
vallt frumsýningararistókratiiö
mætti sjá og gleöjast eftir
megni og átti leikdómarinn ekki
annaö svar viö leikbragöinu en
aö teygja álkuna og keyra hök-
una niöur ibringu eins og æfður
glfmukappi, sem er jarövarpaö
og segja humm.og alt-dwzo.
Væri nú ekki ástæða til aö
byrja að nýju þessa leikstarf-
semi? Kannski muna menn aö
silfurhesturinn var veittur fyrir
þá bókina sem gagnrýnendum
féll bezt þaö áriö.og væri æski-
legt aö aftur yröi fariö til þess
aö útdeila hrossum þessum svo
eitthvaö megi veröa til minn-
ingar þegar uppgangsáriö er
liöiö, og þá gæti skáldiö sem
fékk sinn hest unaö I kyrrsæti og
lognværö, bent á silfursörla og
sagtaö hann sé lika velriöandi,
meðan fjöriö geisar fyrir utan
gluggann.
Doctor’s Special
Viöa eru hver bókmennta-
verölaunin veitt eftir önnur,
sumsstaöar árstiöabundnar
runur af slikum verölaunum
sem vekja umræöur, kappræöur
og athygli; dómnefndarmenn
sæta kjassi og smjaöri og hótun-
um, umsetnir kjörfustar. Prix
Concourt, Prix Femina, Premio
Strega. 1 Suöurlöndum gefa
mætustu vínsalarnir stórfé i
þessu skyni; borgir og héruö
lika. Hér fer litið fyrir sliku.
Umboösmenn vimugjafa, af
hverju láta þeir ekki ögn af
gróöa sinum renna til menn-
ingarmála ? Gefa fyrir sálu sinni
og stytta þannig dvöl sina i
hreinsunareldinum. Hér er
enginn Lucky Strike pris, ekki
ljóöaverölaun Rolfs, né Gen-
eververölaunin fyrir leikrit árs-
ins, Doctor’s Special fyrir beztu
smásöguna, Long John’s fyrir
skáldsögu. Ekki eru heldur
til Akureyrarverölaunin,
Reykjavikur né Norðfjaröar, né
Náttfaralaunin né Hávaröar
verölaun tsfiröings. Fyrir
mörgum árum voru vakin hin
og þessi bókmenntaverölaun,
svo sem ein kennd viö Gunnar
Gunnarsson skáld. Flest voru
þau veitt Hannesi Péturssyni
sem þá var ungt skáld og efni-
legt, og þótti mörgum hann þá
brúa bil milli itrustu formbylt-
ingar i i'slenzkum ljóömenntum
Jónssonar? Er þaö lika dottið
upp fyrir? Aldrei var brýnna en
nú aöhald i þeim efnum, þrátt
fyrir þætti umvöndunar I út-
varpi undir fyrirsögninni Dag-
legt mál, og meira en meöal-
snotrar hugvekjur Gisla Jóns-
sonar um sama efni i Morg-
unblaðinu.
Safnhúsið á Húsavík
Feröamaöur staddur á
Húsavik hlýtur aö hrifast af
stórhug þeirra sem byggöu
saf nahúsiö þar undir forystu Jó-
hanns Skaptasonar fyrrverandi
sýslumanns. Fórnfýsi hins
aldna frumkvööuls og staöfesta
munu halda hans nafni á loft, og
væntanlega veröa öörumaö for-
dæmi framvegis. Þessi menn-
ingarstöö er mikilvægt samein-
ingartákn Þingeyingum,
menntasetur, og vinnustaöur
þeim sem vilja kanna uppruna
sinn og ávaxta arfinn þann hinn
mikla og sérstæöa sem fyrri
kynslóöir þessa héraös hafa
dregiö saman i þrá sinni aö
hrinda af sér oki fáfræöi og
brjótasf úr fátækt meö mætti
sameiningarinnar. Þar er hýst
bókasafniö sem hinn mikli
menningarfrranuður Þingey-
inga og samvinnuleiötogi
Benedikt frá Auðnum stýröi, og
reis á þeim mikilvæga grunni
sem hann og félagar hans lögðu
i lestrarfélaginu sem nefndist
Ófágur iSkörðumog félagar,—
er fróölegt aö sjá af pöntunar-
lista þessara þingeysku bænda
hve þeir fylgdust vel með i bók-
menntum samtimans. Þeir
pöntuðu jafnharöan hinar stóru
bækur sem voru að koma Ut eft-
ir jöfrana Ibsen og Strindberg
og aörar bækur sem stóöu upp-
úr, einkum þær sem voru tiltæk-
ar á Noröurlandamálum, svo
sem eftir Balzac, Zola, Victor
Hugo, Dickens og Kipling, fyrir
utan rússnesku tröllin Tolstoj,
Dostojevski og Turgenev; ég
man ekki betur en aö eftir þann
siöastnefnda hafi ég strákur i
húsi afa mi'ns og fööursystur
komizt I Feöur og syni og Dag-
bækur Veiðim anns. Ég man
Benedikt gamlan mann, um ni-
rætt, og hann beindi mér að
ýmsum höfundum sem hann
haföi mætur á eins og Kipling og
Anatde France;og hafN nokkur
áhrif til félagshyggju með þvi
aö leiöbeina mér i bókavali svo
sem þegar hann lét mig lesa
frásagnir Jack London frá
fátækrahverfum Lundúna-
borgar East End sem voru
hinar átakanlegustu, ellegar
hvernig auömagnshringar voru
byggöir upp sem lært varö af
bók Uptons Sinclair Olia, og var
i danskri þýöingu. Mig grunar
aö formúlan þaöan gildi enn aö
nokkru leyti um fjölþjóöafyr-
irtæki samtimans, altént aö þvi
leyti aöláta aldrei sjást i neinn
gróöa sem yröi tiundaöur toll-
tækur eöa skattnuminn heldur
leiftursnart færa undan og
fela.
Auövitað voru þarna Norður-
landaskáldin öll Selma Lagerlöf
og öllhin sem ég var aö hnýsast
I, barn fyrir striðið, auk alls-
konar bóka um félagsfræöi hag-
fræði og skyld efni sem ég átti
ekkert við, og norskrar kyn-
fræöslubókar sem ég vissi ekki
af.
Þessi lágvaxni og granni
Bjarmalandi, landskunnur fýrir
ritstörf og erindaflutning, ýmist
til að fylgjast með eöa til aö
auöga safniö margvíslegum
feng. Hann læturekki sjóndepru
aftra sér né háan aldur draga úr
feröinni heldur geysist áfram
bjartur, og mál manna aö sólar-
hringurinn sé helzti þröngur
elju hans. Nú býr hann á hinu
vistlega heimili aldraöra á
Húsavik/en hefur fram aö þessu
haftsumardvöl i tjaldisinu meö
bedda sinn ritvél og segulbands-
tæki viö rætur Húsavikurfjalls,
árum saman.
t listasafninu er hyllzt til aö
Finnur Kristjánsson og Hjördis Kvaran i listasafninu á Húsavik.
maöur var mikill andlegur upp-
lyftingarmaöur, og haföi ómæld
áhrif til að efla hina þingeysku
bændamenningu á fæðingar-
slóöum og hugsjónasviöi Sam-
vinnuhreyfingarinnar; og eins
og fleiri frumherjar þeirrar
félagshreyfingar taldihann ekki
eftir sér neina fyrirhttfn til aö
auka menningu sveitunga sinna
og þrifnað. Flest lék i höndum
hans.svosem viðgeröirá úrum,
og rithönd hans var almennt til
fyrirmyndar þar um slóöir,
og svo árrisull var hann
aö sagt var aö þegar aör-
ir færu á fætur heföi hann
lokiö dagsverki. Forvitni
hans var sivakandi um allt
sem mætti með einhverjum
hætti visa til framfara; og
bændafélagiö fyrrnefnda ófág-
ur i Sköröum og félagar sem
Benedikt stóö fyrir f sveitinni
var tvi'þætt, önnur deildin
pólitísk og róttæk og félagatalan
skoröuö viö tvo tugi; hin deildin
lestrarfélagiö, og þar var frjálst
inngöngu. I fyrstunni átti aö
selja bækurnar þegar þær heföu
veriö lesnar og kaupa nýjar i
staöinn; en Benedikt hélt i þær
og flutti siöan til Húsavikur, og
sameinaöi safni innlendra bóka
sem þar var fyrir.
Auk bókasafnsins eru i Safna-
húsinu náttúrugripasafn
byggöasafn listasafn og skjala-
safn. í náttúrugripasafninu er
mikiö um fágæta steina enda
hæg heimatökin þó ekki -væri
nema fyrir hin stórmerku
jarðlög á Tjörnesi sem kalla
safna myndverkum þingeyskra,
og munar ekki litiö um ræktar-
semi Valtýs Péturssonar list-
málara þegar hann gaf þangað
fjölda málverka sinna. Þarna
eru lika myndir eftir
óskólagengna menn^ borna
áfram af mikilli þrá og alúð svo
sem myndirnar eftir Grim
bónda á Jökulsá á Flateyjardal;
sem er nýlátinn i hárri elli á
Akureyri. Hann málaði alla
bæinaáFlateyjardaltil að foröa
frá gleymsku hinni fornu byggö
á sinu stórbrotna sviöi, nú eru
þar aöeins sumargestir i göml-
um húsum sem er haldið viö
myndarlega á Brettingsstööum
og Jökulsá af góöu fólki
með heimþrá i afskekkta dalinn
sinn;og stakir flakkarar leggja
leib si'na þarna um, og minnast
sumir sérstæðs mannlífs og
menningar viö erfið skilyröi og
einangrun sem kallaöi margt
fram i þeim sem þraukuöu og
höföu þrótt til aö bera sig eftir
sjávarfeng og náttúruhlunnind-
um. Þaö varfærtifrásögur aö á
hörmungartlmum og horfellis
hafimenn af Flateyjardal farið
á móti flökkumönnum sem
hungurdauðinn ógnaöi til aö
gefa þeim að éta i staö þess aö
reka þá af höndum sé. Þessi hús
sem enn standa vitna um hag-
leik og stóru tökin.
A listasafninu eru lika myndir
eftir einn af frumkvöölum
islenzkrar myndlistar Arngrim
Gislason málara;um hannsegir
Björn Th. Björnsson I Listasögu
sinni aö: af alþýöumálurum á
siöara helmingi 19. aldar er i
raun og veru aöeins einn maður
sem veröskuldar listamanns-
nafn, en þaö er Arngrimur
Gislason frá Sköröum i Reykja-
hverfi, fæddur 8. janúar 1829.
Og er bæöi skemmtileg og
dramatfsk lýsing Björns á
þessum listgáfaöa manni sem
var aö lundarfari þannig sem
margir fmynda sér listamenn,
ýmist óreglusamuf eöa svo ein-
beittur viö listiökun aö hann
varð ekki truflaöur/ hann
smiöaði sérsjálfurfiölu og læröi
aö leika á hana tilsagnarlaust;
læröi eitthvað aö mála af Sig-
uröi málara/og fór aldrei utan
en öðlaðist þó sterkan sjálf-
stæöan svip sem listamaöur,
svo aö Björn hikar ekki viö aö
kalla þennan þingeyska lista-
mann merkasta myndlistar-
mann okkar á sinu skeiöi.
Hjá hinum merku systrum
sem búa i Hringveri á Tjörnesi
tvær einar og farnar nokkuö aö
reskjast, sá ég sérdeilis fagur-
lega bundnar bækur, og var
handverk Arngrims málara
enda var hann ættskyldur þeim.
Kristi'n i' Hringverj hefur vakiö
marga til umhugsunar meö
hugleibingum sinum um
islenzkar fornsögur og sögu-
legan uppruna þeirra, sem og
mebferð á íslenzku máli.
A vegg hægra megin þegar
komiö er inn I safnahúsiö hangir
stór myndfleki eftir einn beztu
listamanna okkar Karl Kvaran,
og nefnist: Djúpir eru Islands
álar; sem hinn listelski laga-
doktor Gunnlaugur Þóröarson
gaf safninu i þakkarskyni fyrir
Skirnisgrein Kristinar I Hring-
veri.
Og þá er loks aö geta þess að
inn af listasafninu er geymt
mikiö skjala- bréfa- og hand-
ritasafn þingeyskt sem þau
hjónin Hjördis Tryggvadóttir
Kvaran og Finnur Kristjánsson
sem áöur stýröi Kaupfélagi
Þingeyinga hafa starfaö ötul-
lega aö þviaö safna, flokka skil-
merkilega og gera leitendum
fróöleiks greiðfært. Eftir aö
Finnur lauk farsælu starfi sinu
fyrir Kaupfélagiö hefur hann
stýrt safnahúsinu af mikilli
röggsemi, og mætti þessi stofn-
un verða ýmsum öörum
byggðarlögum til hvatningar,
enda mun Húsavikurbær hafa
lagt myndarlega til safnsins; og
mun byggingin vera áfangi aö
meiri framkvæmdum i menn-
ingarmiöstöö Þingeyinga.
Brugðið skildi fyrir
Strindberg
Það er soltill hnykkur aö
hverfa frá þvl aö hugleiöa inn-
kaupalistana hjá þingeysku
bændunum sem pöntuöu sér
heimsbókmenntirnar jafn-
haröan og þær komu út, Strind-
berg og abra, og fara aö hugsa
til þesshverjar viötökur karlinn
fékk I blöðunum þegar sjón-
varpið fór aö traktera okkur
með frábærri sænskri kvik-
myndun á leikriti hans Dauöa-
dansinum, einum hátindinum i
æviverki þessa snillings, meö
hinum fremstu leikurum. Þessu
áhrifamikla verki mætti
skammaflaumur i lesendadálk-
um og viöar i dagblöðunum svo
aö Arni Bergmann og Bragi As-
geirssai stóöust ekki mátiö.og
brugöu skildi fyrir Strindberg.
Kannski þarf þaö ekki aö
koma á óvart þótt Strindberg
veröi illa úti hjá spjátrungum
dagblaöanna og poppprökk-
urum sem reka upp ramakvein
þegar útvarpið býöur upp á si-
gilda tónlist, og slakar aöeins á
skarkalanum sem mest er fram
boöinn meö eöa án geggjaðra
ástarkyrkingskveðja og þrumu-
stuösprumpi frá stelpunum I
bláa bilnum meö brotnu fram-
rúöunni til strákanna á vélar-
hlifalausa kvartmilubilnum. -