Þjóðviljinn - 08.01.1982, Blaðsíða 5

Föstudagur 8. janúar 1982 ÞJÓÐVILJINN — SÍÐA 5
Doktor Sigurður Þórarinsson
j arðf ræðingur
sjötugur
Fyrir tæpum þrjátiu árum kom
ég i fyrsta skipti að máli við Sig-
urð Þórarinsson og tjáði honum,
að ég hefði áhuga á þvi að leggja
út í nám i jarðfræði. Hann tók
mér einstaklega vel og gaf mér
góð ráð um hvert halda skyldi og
einnig um það, i hvaða átt ég
skyldi halda í fræðunum, og
reyndist þetta vera hið besta veg-
arnesti. Þá hafði enginn stúdent
héðan að heiman lagt ut i jarð-
fræði i tvo áratugi, eða siðan hann
hófnámsjálfuri Kaupmannahöfn
l931.Siðan hafaleiðir okkar legið
saman meira og minna. Eftir-
minnilegust er mér þó fyrsta
stóra rannsóknaferðin sem hann
leyfði mér að vera með i ásamt
konu sinni og syni sumarið 1956,
um Mývatnssveit og Norðaustur-
land. Liklega hef ég aldrei lært
medra i einum áfanga um jarð-
fræði landsins og öskulagafræði,
enda er Sigurður hinn mesti
fræðasjór og á einkar auðvelt
með að miðla öðrum á greinar-
góðan hátt um hin flóknustu
fræði.
f dag er Sigurður Þórarinsson
70 ára, þótt erfitt sé að trúa þvi
svo léttur á fæti sem hann er og
fullur áhuga. Sigurður er fæddur
að Hofi i Vopnafirði 8. janúar
1912 og alinn upp á Teigi i sömu
sveit. Þegar timi var til kominn
hélt hann i Menntaskólann á Ak-
ureyri og reyndist hinn ágætasti
nemandi, fjölgáfaður og næmur.
Hann lauk stúdentsprófi 1931.
Hann hafði þá einkum áhuga ann-
ars vegar á bókmenntum og sögu,
hins vegar á jarðfræði, og varð
jarðfræðin ofan á, en ávallt hafa
þessi áhugamál hans þó farið
saman, þv i auk þess að vera hinn
ágætasti jarðfræðingur er hann
einkar glöggur og fær könnuður
fornra heimilda.
Haustið 1931 hélt hann þvi til
Hafnarháskóla og lagði stund á
jarðfræði, en hélt haustið eftir til
Stokkhólms, þar sem hann lauk
fil.kand ,-prófi 1938, fil.lic.-prófi
1939 og doktors-prófi 1944 með
hinum ágætustu einkunnum.
Hann hafði mjög góða kennara
m.a. Lennart von Posti jarðfræði
og Hans W:son Ahlmann i landa-
fræði.
Vorið 1934 kom hann heim og
rannsakaði afleiðingar Grims-
vatnagossins og Skeiðarár-
hlaupsins það ár. Þar með var
áhugi hans fyrir Vatnajökli vak-
inn og he'fur haldist siðan. Siðar
um sumarið var hann staddur á
Norðurlandi einmitt um þær
mindir sem jarðskjálftinn mikli
varð á Dalvfk. Hann athugaði af-
leiðingar skjálftans og skrifaði
um hann sina fyrstu vi'sindarit-
gerð. Þetta sumar tók hann einn-
ig að huga að öskulögum frá is-
lenskum eldstöðvum og birti sina
grein um þau i Náttúrufræðingn-
um 1934. 1 sama árgangi þess rits
var einnig grein um öskulög eftir
Hákon Bjamason og unnu þeir
saman að Ö6kulagarannsóknum
næstu sumur með mjög góðum
árangri. Hákon helgaði sig síðan
skógræktarmálum með svo góð-
um árangri að löngum mun i
minnum haft, en Sigurður hélt
öskulagarannsóknunum áfram.
Einkum munu fomleifarannsókn-
imar i Þjórsárdal, sem voru hin-
ar fyrstu tengdar öskulögum,
hafa ýtt undir áhugann. Um þær
fjallaði hann siðan m.a. idoktors-
ritgerð sinni 1944, Tefrokronolog-
iska studier pS Island. Þessi bók
er nú klassiskt grundvallarrit um
öskulagafræði og úr henni komið
alþjóðaorðið tefrokronologi, sem
nú er notað um allan heim sem
nafn á þessari fræðigrein. Sigurð-
ur hefur siðan haldið áfram rann-
sóknum á gjóskulögum og er hið
islenska kerfihans nú heimsfrægt
og einstakt fyrir gæði og ná-
kvæmni.
Eldgos hafa verið Sigurði m jög
hugleikin og þó einkum eftir
Heklugosið 1947, en þetta gos var
hið fyrsta sem þaulrannsakað var
hér á landi. Um það birtist heil
ritröð hjá Visindafélagi íslend-
inga, en auk Sigurðar áttu þar
einkum hlut að máli þeir Guð-
mundur Kjartansson og Trausti
Einarsson. Hinir eldri jarðfræð-
ingar höfðu aldrei átt þess kost að
fylgjast með eldgosum, en eftir
Heklugosið 1947 varð mikil breyt-
ing á. Sigurður hefir siðan rann-
sakað öll gos sem orðið haf a á Is-
landi: öskjugos 1961, Surtsey 1963
- 67, Hekla 1970, 1980 og 1981, og
Heimaey 1973. Meö Kröfiueldum,
sem hófust í desember 1975, hefur
hann fylgst mjög náið cg verið á
eldstöðvunum i öll þau 8 skipti
sem þar hefur gosið. Með Hdclu-
gosinu 1980 fylgdist hann einnig
vel og svo heppinn hefur hann
verið, að hann sá jafnvel fyrstur
siðari hrinu Heklugossins 1981.
Hann hafði þá verið staddur er-
lendis, en vegna breytinga á flug-
áætlun kom hann yfir eldstöðv-
arnar nokkrum klukkustundum
eftir að gosið hófst. Þegar hann
kom siðan inn úr dyrunum á
Jarðfræðahúsi Háskólans og var
spurður, hvaðan hann kæmi,
svaraði hann að bragði, öllum til
undrunar: ,,Ég var að lita á
Heklueldinn”. öðrum, sem höfðu
reynt að lita þetta gos, hafði ekki
heppnast að sjá það vegna skýja-
þykknis og skorts á skyggni.
Af ofantöldu leiðir, að Sigurður
hefuraf dugnaði og fráleika skrif-
að lærðar og fróðlegar greinar og
bækur um öll gos, sem orðið hafa
á Islandi siðan 1947 og það á
mörgum tungumálum og gefnar
út i' mörgum löndum.
í stuttri afmæliskveðju verða
ekki talin upp öll störf Sigurðar,
svo fjölþætt eru þau. Vitaskuld
eru rannsóknir hans á öskulögum
burðarásinn i visindastörfum
hans og um þær hefur hann skrif-
að mikið, t.d. hefur hann rakið
gossögu Heklu siðustu rúm 6000
árin,ogþá einkanlega gos á sögu-
legum tima, og birt um þau hina
mjög svo f róðlegu bók, Hekluelda,
1968. Einnig hefur hann unnið
merkilegt brautryðjandastarf um
jarðfræði Mývatnssvæðisins og
öræfajökuls.
Hann tók þátt i sænsk-íslensku
rannsóknaleiðöngrunum 1936 - 38
ásamt Jóni Eyþórssyni og Ahl-
mann og ritaði með þeim um nið-
urstöður rannsóknanna. Bók hans
um Grímsvötn og Skeiðarárhlaup
1974erhið merkasta-heimildarrit
og þarkemur einnig rannsóknar-
starf hans með Jöklarannsókna-
félaginu vel i ljós, en hann hefur
verið i stjórn þess frá upphafi og
formaður siðan 1965. Einnig
starfaði hann á árum áður við
jarðfræðirannsóknir á virkjunar-
stöðum fyrir Raforkumálaskrif-
stofuna.
Sigurður er mjög afkastamikill
fræðimaður og rithöfundur og eru
rit hans og ritgerðir visindalegs
efnis orðnar á þriðja hundrað,
auk fjölda blaðagreina um ýmis-
legefni. Hann skrifar einkar létt-
an og skýran stil, bæði á islensku
og á ýmsum erlendum málum.
Sigurður er einnig afburða góður
fyrirlesari og setur efnið vel fram
og kann vel tökin á notkun mynda
til skýringar. Af þvileiðir að hann
hefur haldið fjölda erinda um
rannsóknir sinar bæði hér heima
og erlendis, en alls mun hann
hafa haldið um 80 erindi við er-
lenda háskóla og stofnanir í öllum
heimsálfum. Hann er einnig góð-
ur kennari. Hann kenndi sem
stundakennari i náttúrufræði við
Menntaskólann i Reykjavik i tvo
áratugi. Þegar kennsla ilanda- og
jarðfræði við Háskóla Islands
hófst haustið 1968 varð hann, að
sjálfsögðu, prófessor I þessum
greinum. Vist er að nemendum
hans hefur likað kennslan vel,
enda hefur hann af miklu að
miðla. Við uppbyggingu kennslu
og rannsókna i jarðfræði við Há-
skóla íslands hefur hann verið
okkur yngri mönnunum góð stoð
og miðlað af reynslu sinni.
Sigurður var brautryðjandi i
náttúruverndarmálum og tók
fyrstur upp baráttu fyrir þessum
málum árið 1950, en það leiddi
siðar tfl stofnunar Náttúruvernd-
arráðs árið 1956, og hefur setið i
Náttúruverndarráði siðan.
Sigurðurhefurhlotið alþjóðlega
viðurkenningu fyrir rannsóknir
sinar og er félagi i' mörgum er-
lendum visindafélögum. Hann
var kosinn félagi i Visindafélagi
íslendinga 1946 og heiðursdoktor
við Háskóla Islands 1961. Auk
þess hefur hann setið i stjórn
margra annarra félaga og hlotið
heiðursmerki viðsvegar erlendis.
Sigurður er dagfarsprúður
maður, hæglátur og vel kiminn. 1
góðum félagsskap er hann hrókur
alls fagnaðar.svosem mörg ljóða
hans vitna vel um og alþjóð eru
kunn.
Sigurður kvæntist sænskri
konu, Ingu f. Backlund, haustið
1939 og eiga þau tvö börn, Snjó-
laugu B.A., og Sven doktor og
dósent i reiknifræði við Háskóla
Islands.
Við félagar Sigurðar i kennslu
og rannsóknum við H.I. i' Jarð-
fræðahúsi Háskólans, sem og við
hjónin, ámum honum og fjöl-
skyldu hans allra heilla og vonum
að við eigum lengi eftir að njóta
starfskrafta hans og uppörvunar.
Liföu heill.
Þorleifur Einarsson
Það eru ekki margir Islending-
ar af hverri kynslóð, sem vinna
siginn ihuga og hjörtu samferða-
manna sinna.þannig að þeir skipi
þar óumdeilt öndvegi. Við höfum
lika enga formlega skrá yfir þá
öðlinga, karla og konur, er sjálf-
kjörnir mega teljast á fremsta
bekk. Þeir eru lika betur geymdir
ihópi fjöldans, ókrýndir og ótrufl-
aðir hversdagslega, sem það
bindiefni er gefur samtiðinni
sjálfstraust og islaiskri þjóð-
menningu þá kjölfestu sem hún
þarfnast. Einn þessara manna,
Sigurður Þórarinsson jarðfræð-
ingur, stendur nú á sjötugu, mitt i
dagsins önn. Þeirra timamóta i
lifi Sigurðar er mimst þessa daga
á einkar viðeigandi hátt og hon-
um áreiðanlega að skapi með
samkomu norrænna jarMræðinga
hér i Reykjavik. Sýnir sá fundur
ljóslega hversu fjölgað hefur iliði
islenskra jarðfræðinga siðustu
áratugi og er þar margur á ferð
sem notið hefur beint og óbeint
kennslu og brautryðjandastarfa
Sigurðar i fræðunum.
Það er fjarri mér að reyna að
leggja mat á framlag Sigurðar til
þessa á sviði jarðfræði og jökla-
fræði, en i þeim greinum hefur
hann verið mikilvirkastur og er
þekktur um allan heim i hópi
starfsbræðra. Þar tala verk hans
og fjöldi ritgerða sinu máli. Fáir
ef nokkrir landa hans hafa verið
jafn eftirsóttir fyrirlesarar hér-
lendis sem eriendis, og heiðurs-
nafnbætur hans við erlendar lær-
dómsstofnanir eru orðnar legió.
Það er sitthvað að vera gjald-
gengur visindam aður og annað að
ná eyrum og athygli leikmanna.
Vinsældir Sigurðar Þórarinsson-
arog orðstirmeðal alþýðu manna
um landallttala þar sinu máli. Af
samtimamönnum kemur mér
helst i hug dr. Kristján Eldjárn
sem jafnoki hans úr hópi lærðra
að þessu leyti. Báðir hafa lýst inn
i islenska forti'ð, en jafnframt
verið þátttakendur i iðandi við-
burðum nútiðar, báðir sinnt söfn-
um án þess aðverða þar innlyksa
og kunnað þá list að flytja af-
rakstur fræðaiðkana út til fjöld-
ans.
I þessu efni hjálpast eflaust að
meðfæddar eigindir, hæfileikar
og skaphöfn, en sveitamaður að
uppruna eins og Sigurður þarf
raunar enga leiðsögu til að ná til
almennings og jarðsamband hans
hefur styrkst á dtal rannsóknar-
ferðum um byggðir og óbyggðir.
Ritleikni og ágætir frásagnar-
hæfileikar hafa vissulega notast
Sigurði vel og ekki skemmir
söngur og brageyra á góðra vina
fundi. ASigurð hefur einnig fallið
bjarmi islenskra eldfjalla oftar
og meir á virkri starfsævi hans en
titt er um jarðfræðinga og þvi
ekki að undra, þótt hann nálgist
að veraþjóðsagnapersóna og i ætt
við mögn af öðrum heimi i hugum
margra.
Það er lán að eiga kost á sam-
fylgd af slikum. Sigurður hefur
átt sæti i Náttúruverndarráði frá
stofnun þess 1956 og enginn hefur
staðið vaktina jafn lengi og hann
á þeim vettvangi. Hann var með
þeim fyrstu til að vekja athygli
Islendinga á nútimalegum nátt-
úruverndarviðhorfum með erindi
i náttúrufræðifélaginu árið 1949
og hann hefur ekki látið sitja við
orðin tóm á þvi sviði siðan. Hann
hefurmeð öðrum átt drjúgan þátt
i að tryggja náttúruvernd sess i
hugum fjölda tslendinga og hefja
starf að þeim málum yfir smá-
smyglni og sérvisku. Ég heyrði
fyrst i Sigurði það ég man i út-
varpi, er hann lýsti Heklugosinu
1947 úr flugvél að morgni 29.
mars. Löngu siðar starfaði ég
með honum i Náttúruverndarráði
um sex ára skeið og ferðaðist með
honum allviða um landið þau
sumur i könnunarleiðöngrum
ráðsins. Það vorugóðir dagar. Þá
varð mérljósari en áður f jölhæfni
Sigurðar og margslungin tengsl
hans við land, þjóð og sögu.
Hann hefur lika oft látið til sin
heyra er höggvið hefur verið að
þessum tengslum eða vegið að is-
lenskri menningu og þeim ávinn-
ingum, er náðust i sjálfstæðisbar-
áttuþjóðarinnar með stofnun lýð-
veldis.
Fjölhæfni Sigurðar og vitt á-
hugasvið hafa tryggt honum
verkefnidaghvern,og hann hefur
verið óspar á krafta sina i þágu
góðra mála. Gott vegarnesti hef-
ur létt honum róðurinn óg hann
hefur lika opnað mal sinn fyrir
mörgum i áningarstað. Unggæð-
ingslegur gáski hans, glettni og
nærfærni verður hverjum sem
kynnist eftirminnileg og sá eðlis-
laegi vottur af listamanni og pró-
fessor, sem fylgt hefur bóndasyn-
inum frá Teigi i Vopnafirði úr
grænkunni þar eystra um jökla og
hraun heimsins i sjötiu ár.
A slikum liösmönnum þarf
smáþjóð að halda nú sem fyrr.
Meðþeim verður hún gjaldgeng á
fremsta bekk meöal stórþjóöa.
Til hamingju meö daginn Sig-
uröur og bestu kveðjur til ykkar
Ingu að austan frá okkur
Kristinu.
Hjörleifur Guttormsson.
I dag er Sigurður Þórarinsson
jarðfræöingur sjötugur. Meira en
hálfur sjötti áratugur er runninn i
aldanna skaut, eins og stendur i
alkunnum sálmi, siðan fundum
okkar bar fyrst saman. Ekki var
hann þá mikill á velli eða garps-
legur ásýndum enda ungur að ár-
um. En ekki leið á löngu uns okk-
ur félögum hans og kunningjum
varð ljóst, að þar sem Sigurður
fór var enginn hversdagsmaöur,
heldur efni i fjölvisindamann,
sem hann hefði ugglaust orðið
fyrr á öldum, og raunar er hann
þaö, þrátt fyrir sérhæfni okkar
tima, þvi að á mörgum og fjar-
skyldum viðfangsefnum kann
hann nokkur skil. Siðan hefur
mikið vatn runnið til sjávar úr
jöklum landsins, og eldfjallaguð-
irnir hafa veriö honum býsna ör-
látir og óbágir á að sýna honum
tign sina og veldi, ef þeim datt i
hug aö ræskja sig og þeyta ösku
og eimyrju yfir byggðir og öræfi.
Þegar slíkar höfuðkempur láta á
sér kræla, hlýöir Sigurður alltaf
kalli þeirra og verður fyrstur á
vettvang.
A þessum timamótum verða
ugglaust einhverjir kunnáttu-
menn til þess að rifja upp fang-
brögð Sigurðar við eld og isa
undanfarna áratugi. Upphaf
þeirra kynna hygg ég að megi
rekja til kennslu Pálma Hannes-
sonar, en staðfestingu hlutu þau,
þegar hann sem ungur jarðfræði-
nemi tók þátt i sænsk-íslenska
Vatnajökulsleiðangrinum 1936, aö
nýloknugosii Grimsvötnum. Með
honum hefst visindaferill
Sigurðar og órofatryggðir viö
konung evrópskra jökla, sem
hann þekkir áreiðanlega öllum
betur i hörku geigvænlegra stór-
hríða og á lognværum sólskins-
stundum.
Okkur hinum, sem berum tak-
markað skyn á þau visindi, sem
Sigurður hefur helgað krafta
sina, verður i dag fremur hugsað
til hans sem ágæts félaga og leið-
sagnarmanns á ferðum okkar um
óbyggöir og torleiöi miðhálendis-
ins. Fyrir okkur rifjast upp
minningar-'um samfylgd hans á
littkönnuðum slóðum, meðan það
tók ef til vill þrjá daga að aka i bil
upp i Nýjadal, sem nú er farið á
stund úr degi. Það er blátt áfram
ekki laust við, að tregi setjist að
okkur að þurfa ekki lengur að
leita þar leiða eða kljást við við-
sjál jökulvötn Sem betur fer mun
þess enn nokkur bið, að allt há-
lendi landsins verði lagt undir
hjól. Fyrir okkur rifjast lika upp
dagar, þegar pokinn var lagður á
bakið og sótt á torleiði fjalla og
firninda og komið að kvöldi i
Sjá næstu síðu