Þjóðviljinn - 22.04.1982, Blaðsíða 18

18 SIÐA — ÞJÓÐVILJINN Fimmtudagur 22. april 1982
„Island er sælt af snilli hans”.
Varla þarf nokkur Islendingur
að velta þvi lengi fyrir sér um
hvaða samtfðarmann okkar þessi
orð voru rituð, eða velkjast i vafa
um að þau muni standa i fullu
gildi löngu eftir að við sem feng-
um að lifa á öld Halldórs Laxness
erum öll. En þegar i hönd fer
stórafmæli verður þaö lika okkar
vandi að sýna og sanna, að við
séum þóa.m.k. menn til að þakka
fyrir okkur. Og þá er að setja allt
á annan endann eftir þvi sem
hugmyndaflugið framast leyfir:
færa upp leiksýningar út um borg
og bý, flytja dagskrár i útvarpi og
samkomuhúsum, taka viðtöl við
skáldið og samferðamenn hans,
skrifa ritgerðir og afmælis-
greinar, semja sönglög, halda
ræður — við lyftum glösum, já
frést hefur að það eigi jafnvel að
slá upp balli! —
Innst inni er okkur þó mæta vel
ljóst, að allt þetta hátiðarbram-
bolt er i reynd einungis fyrir sjálf
okkur gert. Nú sem endranær er
Halldór Laxness veitandi i
þessari dúfnaveislu, enn sem
fyrr megum við una þvi að
ólikindum hvað hann er viða
heima; þann kann að hvarfla að
lesendum hans að hann hafi bók-
staflega lesið allt, hafi vald á öllu,
kunni allt. Hann fer liklega nokk-
uð langt i þvi. Og þó er það eitt
sem hann ekki kann og aldrei get-
ur lært: að vera leiðinlegur.
t viðkynningu er Halldór
manna kurteisastur og Ijúfastur,
án þess þó nokkru sinni að missa
nokkurs i af þeirri reisn sem er
honum inngróin. Þótt hann sé
maður hreinskiptinn og alls órag-
ur viö aö segja og skrifa hvað sem
honum finnst þá og þá stundina,
efa ég það ekki að hann hafi um
dagana þurft að taka oftar á
þolinmæði sinni en hann hefði
sjálfur kosið; þetta fylgir þvi að
vera umsetinn.
Ætli islenzk þjóð hafi nokkurn-
tima átt betri fulltrúa gagnvart
umheiminum en einmitt Halldór
Laxness; ég held ekki. Hér er ég
ekki einvörðungu að tala um rit-
verk hans þýdd á aðrar þjóðtung-
ur, heldur jafnframt manninn
sjálfan.
Vitanlega er ófrjótt mjög að
bollaleggja hvað væri eða velkj-
beru umræðu. Þar skiptu greinar
hans um samtimaviðburði,
menningarmál og þjóðmál, ekki
minna máli en skáldsögurnar.
Hvorttveggja varð tilefni kraum-
andi umræðu og deilna, sem ekki
hljóðnuðu fyrr en eftir að viður-
kenningin barst að utan i formi
nóbelsverðlauna. Sjálfur hefur
Halldór sagt okkur, hvers virði
honum voru sviptivindarnir, sem
um hann léku og þjóðin er svaraði
orðum hans og áslætti eins og
komið væri við kviku, og skiptist i
fylkingar um nafn hans og við-
horf. Þar tókust á vinstri og hægri
þess tima, afturhald og róttækni,
heimóttarskapur og viðsýni. Það
segir mikið um áralag Halldórs
og skaphöfn, að einmitt þessi
ólgusjór samtimans og iðuköstin
sem hann átti sjálfur drjúgan þátt
i að magna umhverfis sig með
orði og athöfn, gáfu skáldinu byr
og urðu kveikjan að mörgu i hin-
um episku verkum. Skarpari and-
stæðu er vart hægt að fá við fila-
beinsturninn fræga, og þótt
Halldór hafi ekki gerst stór i
veraldlegu umstangi og tæpast
difið hendi i kalt vatn að fyrri
formaður Bandalags islenskra
listamanna. Allt hið islenska
„establisment” þeirrar tiðar sem
kennt var við „helmingaskipti”
ihalds og Framsóknar var fjarri,
og þurfti ekki skýringa við.
Sá aldarfjórðungur sem siðan
er liðinn hefur verið mikill upp-
skerutimi hjá nóbelsskáldinu,
með breyttum áherslum og
viðfangsefnum, burt frá
þjóðfélagsádeilu yfir á sléttari sjó
með endurmati á kreddu-
bundnum hugmyndakerfum en
áherslu á húmanisk,
sammannleg gildi. Margir fyrri
baráttufélagar Halldórs sakna
átakanna og ádeilunnar, sem
einkenndu hin stóru episku verk
hans. Þau standa hins vegar fyrir
sinu og njóta stöðugrar og vax-
andi hylli, sumpart i umsteyptu
formi leikhúss og kvikmynda.
Halldór hefur hins vegar fært
okkur enn á ný heim sanninn um
lifsþrótt sinn og sköpunarmátt
með nýju landnámi i skáldsögum,
leikritun og heillandi bernsku-
minningum. Ungur lagði hann
upp i ferð á vit hins ókunna,
leitandi og ótrauður um viðáttur
A ttræður á morgun
þiggja, — að launa virðist alls
ekki á okkar færi. Þá er hugfró i
þeirri trú, að slikt lifsverk sem
okkur er gefið að njóta hljóti
sjálft að bera i sér þá umbun
höfundi sinum til handa, sem ein
er nokkurs verð. Er allt þetta
verk ekki einmitt sú leit að
guðsriki, sem á er minnt i fornu
orði, kenndu Kristi, og þvi heitið
fyrir, að allt annað muni veitast
að auki? Unum þvi sæl við snilli
hans — til hamingju með daginn!
Briet Iléðinsdóttir.
Mér hafa orðið minnisstæð um-
mæli um Halldór Laxness sem
Magnús skáld Asgeirsson lét falla
i min eyru fyrir margt löngu; ég
held ég muni þau orðrétt enn: ,,t
raun er stórfurðulegt að þessi
maður skuli vera íslendingur.”
Þegar þau orð voru töluð var
nýjust bók frá Halldórs hendi
lokabindi tslandsklukkunnar;
mörg viðamestu verk hans ó-
skrifuð. Þó var það ekki aðeins
rithöfundurinn i þrengstu merk-
ingu orðsins, sem Magnús ræddi
svo lengi og ýtarlega um þennan
eftirminnilega vordag i Kaup-
mannahöfn ’47, heldur jafnframt
og ekki siður persónuleikinn,
maðurinn á bakviö snilldarverk-
in, sá óhemju duglegi, reglusami
og markvissi athafnamaöur og
lærdóms, sem þá þegar hafði um
langt árabil unniö slik afreksverk
I bókmenntum að nægt hefðu til
varanleika og stórrar frægðar, þó
svo að höfundurinn hefði ein-
hverra hluta vegna ekki skrifað
stafkrók meir.
Má vera að ég hafi á stað og
stundu séð Halldór af nokkuð
öðrum sjónarhóli en fyrr; að ég
ekki segi lika islenzka þjóð. En
óneitanlega mátti þá þegar vera
ljóst hversu óvenjulegur Islend-
ingur Halldór hefur löngum verið;
að fleiru en einu leyti; án efa
gæddur þvi sem amma mln
nefndi farsælar gáfur. Og hafði
lært lifskúnstina flestum löndum
sinum betur. Það er t.d. engu lik-
ara en hann hafi alla stund getað
forðazt flest það sem verða má
dragbítur á þroska og frama
islenzks listamanns; eða alveg
eins: hann gat gert sér beinan á-
vinning úr þvi öllu. Þegar aðrir
létu sér nægja að ljúka prófum
var honum löngu oröið ljóst að
lærdómi og þekkingarleit verður
aldrei lokið; að leitin mikla gefur
engin fyrirheit um það að menn
öðlist stórasannleik einn góðan
veðurdag. Hitt er svo vitað að
Halldór er fyrir löngu orðinn
einna lærðastur islenzkra manna
og lestur hans um dagana ekki
bundinn við það eitt að vita hvað
stendur I bókum skálda, lifs eða
liðinna. Manni getur fundizt með
ast kynni ef sitthvað hefði farið
öðruvisi en fór. Þá væri sjálf ver-
aldarsagan önnur en hún er. I
bezta falli eru slikar vangaveltur
i ætt við þann skáldskap sem er
gjörsneyddastur öllu raunsæi.
Eigi að siður gæti það verið
stundargáman rétt eins og hvað
annað að velta þvi fyrir sér hvað
kynni að hafa oröið úr Halldóri
frá Laxnesi ef hann hefði forðum
tið gefizt kirkjunni allur og fórnað
sér ævilöngu munklifi...
Með hliðsjón af þeirri
staðreynd að rómarkirkjan hefur
eftir margra alda hlé gerzt svo
viðsýn og djörf að velja i sæti Pét-
urs postula mann upprunninn ut-
an landamæra Italiu, þá er máski
ekki fráleitt með öllu að láta sér
til hugar koma, að Halldór kynni
nú áttræður að skipa öllu virðu-
legri og áhrifameiri sess en
aðeins litilmótlegan svefnbálk
I klausturklefa.
Svo óvenjulegrar gerðar er
þessi maður.
Elias Mar.
. Fögnuður, hátiö og þökk, eru
orð sem efst eru i huga nú er
Halldór Laxness stendur á
áttræðu. Fögnuður yfir þvi að
hafa notið samfylgdar hans og
eiga hann enn að i fullu fjöri.
Timamót i ævi hans eru um leið
hátið Islenskra bókmennta og
menningar, sem hann hefur
reynst bestur liðsmaður á þessari
öld. Þökk fyrir það sem hann hef-
ur reynst þjóð sinni og gefið
öldum og óbornum með fordæmi
sinu og verkum. Enginn Islend^
ingur hefur gerst jafn nærgöngull
við samtið sina og Halldór,
enginn lokið upp jafn mörgum
gluggum, enginn veitt mönnum
slikan aflgjafa og vegarnesti á
striðandi stund og til langferða. 1
honum hefur ræst skáldið sem
samviska þjóðar og „tilfinning
heimsins” með þeim hætti, sem
hann sjálfur hefur m.a. talið hlut-
skipti góðs rithöfundar.
Ævistarf Halldórs er slikt að
vöxtum að með ólikindum verður
að teljast. Það vitnar um elju-
manninn sem sjaldan fellur verk
úr hendi. Um gæði verka hans
hafa verið felldir dómar, sem
enginn getur skellt við skollaeyr-
um, hvorki aðdáendur eða and-
stæðingar. Þær fylkingar eru ekki
lengur afmarkaðar sem fyrr,
styrrinn sem um nafn hans stóð
aö mestu horfinn úr opinberri
umræðu, viðurkenningin almenn,
a.m.k. á yfirborðinu. Lif Halldórs
og lifsviðhorf endurspegla fjöl-
breytni og átök aldarinnar. Þátt-
taka hans i iðandi lifi og deilum
samtimans hafa sett mark sitt á
feril hans lengst af og okkur
lesendum veldur það oft á tiðum
furðu, hvernig skáldinu tókst að
skapa sér andrúm til hugverka
mitt i darraðardansi hinnar opin-
tiðar mati, er varla goðgá að
minna á likindin við Snorra
Sturluson og þær deilur er um
Snorra léku, á meðan hann lifði.
En það er eins með Halldór og
Snorra, að enginn þarf að efast
um langlifi þeirra með þjóðinni
vegna bókmenntaafrekanna
einna á meðan Islenska er töluð,
en sagnfræðin mun þó eflaust
einnig halda hlut Halldórs i
samtiðinni til haga engu síður en
þætti Snorra i Sturlungaöld þeirra
tima. Snorri var höggvinn en
Halldór hefur komist á kyrrari
sjó og situr nú á eins konar friðar-
stóli, ókrýndur húmaniskur
leiðtogi og merkisberi islenskrar
menningar heima sem heiman.
Minir jafnaldrar sem eru að
feta sig upp eftir fimmtugsaldrin-
um náðu þvi að skipa sér i fylk-
ingar um Halldór, nálægt 1950, i
framhaldi af útkomu Atóm-
stöðvarinnar, svo ekki sé minnst
á þá sem eldri eru. Af engum
manni hef ég þegið jafn mikið
fyrr og siðar eftir að ég komst á
bragðið af Kiljan fyrir alvöru i
fyrsta bekk menntaskóla. 1 föður-
garði var hann bannorð sam-
kvæmt formúlu Jónasar frá
Hriflu og hreppsbókasafnið I
Vallahreppi var dauðhreinsað af
öðru en Nokkrum sögum frá 1923
og Vefaranum mikla frá Kasmir,
sem slæðst hafði þangað áður en
höfundur var lýstur i bann af
„Maddömunni” og talinn óalandi
i flestum sveitum og á heimilum
flestra góðborgara. Þau undur
gerðust hins vegar, að i
Húsmæðraskólanum á Hallorms-
stað urðu verk Halldórs kvöld-
vökulesning kringum 1940 að boði
föðursystur minnar, skólastýr-
unnar Sigrúnar Blöndal, sem
Halldór hafði kynnst persónulega
á ferðum sinum eystra og gæti
raunar hafa sótt til vissa drætti I
Rauðsmýrarmaddömuna.
Stærstu fagnaðarstundir á
æskuárum minum tengdust
Nóbelsverðlaunum til handa
Halldóri i vetrarbyrjun 1955. Sá
var minn eini vetur i Reykjavik,
áður en ég lenti á þing löngu
siðar. Ég var staddur niðri á
Lækjartorgi siðdegis i haust-
sudda, er fregnin barst um
ákvörðun sænsku akademiunnar.
1 stað þess að taka strætó hljóp ég
austur i Hliðar til að flytja hjón-
unum sem ég leigði hjá tiðindin.
Aldrei hef ég verið eins léttur i
spori. Siðan fylgdi heimkoma
skáldsins með Gullfossi og sá
haustkaldi en bjarti morgun, er
hljóður aðdáendahópur, ekki sist
hafnarverkamenn, stúdentar og
listamenn, tóku á móti skáldi
sinu, sem var i förum erlendis er
kastljós heimsins féllu á nafn
þess og íslands sem aldrei fyrr.
Þar við höfnina ávörpuðu skáldið
Hannibal Valdimarsson ný-
kjörinn forseti ASÍ og Jón Leifs
heimsins, að byggðum og
óbyggðum Islands meðtöldum.
Enginn nútíðarmaður hefur lyft
þvi sem islenskt er með jafn af-
dráttarlausum hætti og bónda-
sonurinn frá Laxnesi og treyst um
leið stöðu okkar meðal þjóða i þvi
sem máli skiptir. Attræður miðl-
ar hann okkur af visku og
geislandi ró úr túninu heima, þar
sem mætast þrir lækir. Mættum
við vænta þess að hann verði
okkur samferða út öldina, sem
hann hefur öðrum Islendingum
fremur sett mark sitt á og láti til
sin heyra, tiræður úr djúpa
stólnum viö gluggann með Auði
sér við hlið. Með Halldóri og Auði
fögnum við i dag á þessari hátið
islenskra bókmennta og þökkum
allt liðið.
Hjörleifur Guttormsson.
Ef allar þær persónur sem
Haildór Laxness hefur skapað i
bókum sinum söfnuðust saman til
þess að hylla hann áttræðan, yrði
það álitlegur hópur og fjöl-
skrúðugur. Og það sem meira er:
flestir íslendingar sem komnir
eru yfir miöjan aldur mundu eiga
þar stóran hóp kunningja, fólk
sem þeir þekktu betur en obbann
af þeim samtiðarmönnum sem
þeir hafa umgengist i þvisa ljósi.
Sú var tiðin að ýmsar persónur
Islendingasagna voru mörgum
tslendingum ekki siður ljóslifandi
en nágrannar þeirra eða nánustu
forfeður. En fáum hefur tekist
siðan að búa til skáldsagna-
persónur sem yrðu að sama skapi
eftirminnilegar, þangað til
Halldór Laxness kom til sög-
unnar; og enginn hefur skapað
annan eins fjölda. Og það eru ekki
persónurnar einar; vandamál
þeirra, þjáningar þeirra og gleði,
lifsbarátta þeirra og örlög, allt
kemur þetta okkur við, það snert-
ir eínhverja þá strengi i brjóstum
lesandans sem hann vissi
kannske ekki af, fær hann til þess
að sjá tilveruna I nýju ljósi.
Hvernig þetta má verða er iþrótt
skáldsins, sú list og sá galdur sem
skilur á milli feigs og ófeigs i bók-
menntum, en um leið sá leyndar-
dómur sem seint verður út-
skýrður til hlitar, þrátt fyrir elju
bókmenntafræðinga.
Vist er að sá heimur, sú mynd
af islensku mannlifi sem Haildór
hefur skapað I bókum sinum, hef-
ur orðið ólitill þáttur i vitund
samtiðar hans. Orðsnilld hans og
listræn ögun i framsetningu hefur
verið þvilik að hún hefur engan
látið ósnortinn, jafnvel þegar
harðast var deilt um skoðanir
hans og margir urðu til þess að
fordæma bækur hans af annar-
legum hvötum. Það kann að
virðast torskilið þeirri kynslóð
sem nú er að vaxa upp hversu
heiftarlegar deilur bækur
Halldórs vöktu á sinum tima, en
ein af ástæðunum var að þær voru
skrifaðar af þeirri snilld sem ekki
hafði áöur borið fyrir augu
islenskra lesenda; þær komu eins
og sprengja i lognniollu Islenskra
samtiðarbókmennta. Menn kom-
ust einfaldlega ekki hjá þvi að
taka afstöðu til þeirra, enda þótt
forsendurnar væru ósjaldan æði
fjarlægar listrænu mati.
Mér liður seint úr minni hver
áhrif sögur Halldórs höfðu á mig,
allt frá þvi að ég las Vefarann
nýútkominn, og likt var á komið
um fjölda minna jafnaldra.
Nokkru siðar átti það fyrir mér að
liggja að verða um alllangt skeið
handgenginn bókum Halldórs á
nokkuð annan hátt en venjulegur
lesandi, þar sem ég var að bera
mig að þýða bækur hans á dönsku
i hálfan annan áratug. Þessi sér-
stöku kynni af bókum Halldórs og
margar samræöur við hann um
vandamál þýöandans urðu mér
sú lifsreynsla og sá skóli sem ég
fæ aldrei fullþakkað. Fátt sýnir
manni eins ljóslega stilsnilld
höfundar og þeir óviðráðanlegu
erfiðleikar sem þýðandi verður æ
ofan I æ að glima við án þess að
geta fundið fullnægjandi úrlausn.
En I öllu þessu umstangi urðu
persónur bókanna og örlög þeirra
einn sá þáttur i lífsreynslu minni
sem ég vildi sist af missa.
Á meira en sextiu ára
höfundarferli hefur Halldór
Laxness hafið islenskar bók-
menntir I æðra veldi en nokkur
einn höfundur annar. Hann hefur
ekki aðeins skapaö islenskum
höfundum nýja mælistiku, nýja
viðmiðun i orðsins list, heldur
hefur hann sýnt og sannað að
episka skáldsagan er fjarri þvi að
vera dauð og grafin, þrátt fyrir
hrakspár sumra samtiðarmanna.
Og þessi áhrif hans ná ekki aðeins
til Islendinga. Með verkum
Halldórs hefur það undur gerst að
skáld þjóðarkrilis á hjara ver-
aldar hefur eignast lesendur og
aðdáendur um allar jarðir; ennþá
einu sinni hefur það sannast að
„öll almennileg skáld eru bæði
þjóðleg og alþjóðleg i senn”.
Frásagnarlist Halldórs er svo
mögnuð að jafnvel I misgóðum
þýðingum verða persónur hans
lesendum hugfólgnar; með ólik-
ustu þjóðum finna lesendur i þeim
eitthvað af sjálfum sér, eitthvað
sem alla varðar, hvar sem þeir
eru á hnettinum. En einmitt þetta
hefur alla tið verið aöal mikils
episks skáldskapar.
Þvi eru það ekki aðeins Islend-
ingar sem eiga Halldóri Laxness
þakkir að gjalda og hafa ástæðu
til að hylla hann við þessi tima-
mót ævi hans. Ef allur sá vina-
hópur sem sögupersónur Halldórs
hafa eignast fylgdi þeim til þess
að tjá honum árnaðaróskir er
hætt við að þröngt yrði I túninu
heima.
Jakob Benediktsson.
Halldór Laxness er endalaust
umhugsunarefni og þvi meiri
ráðgáta sem meir er hugsað um
hann. ómetanlegur er leiðarvisir
Peter Hallbergs, Vefarinn mikli
(1954) og Hús skáldsins (1956),
alls fjögur bindi, sem þýdd hafa
verið á islensku og komu út á
árunum 1957—1971. Verkið hefst á
æsku Halldórs, rakinn þroska-
ferill og frumbirtir útdrættir úr
bréfum sem hann sendi kunningj-
um i byrjun þriðja áratugarins:’
Einari ólafi Sveinssyni, Jóni
Helgasyni, o.íl.. Þar eru lika fjöl-
margar tilvitnanir i greinar sem