Þjóðviljinn - 10.06.1982, Blaðsíða 9

Fimmtudagur 10. júni 1982 ÞJÓÐVILJINN — SÍÐA 9

Hvers
vegna er
Neskaupstaður rauður?
Frá Nesi viö Noröfjörð 1917. Á miðri mynd sést Goodtemplarahúsið, sem gegndi mikilvægu hlutverki i
félagslifi bæjarins.
A ferð minni um Austur-
land á dögunum heyrði ég
athyglisvert sjónarmið
ónefnds Alþýðubanda-
lagsfélaga. Hann sagði/ að
hver sá, sem ekki hefði
búið í Neskaupstað, hefði
ekki hugmynd um, hvað
það merkti í raun, að
flokkur á borð við Alþýðu-
bandalagið sæti í stjórn
bæjarfélags, og að margra
flokka samkrull gæfi ekki
færi á að sanna eitt eða
neitt um getu Banda-
lagsins í þeim efnum — til
þess hefðu samstarfs-
flokkarnir ávallt of mikil
völd.
Þessi fullyrðing vakti hjá mér
þá spurningu, hvers vegna
Alþýðubandalagiö stæöi jafn
sterkt aö vigi og raun ber vitni á
Neskaupstaö. Ég uppgötvaöi, aö
ég vissi nákvæmlega ekki neitt
um pólitiska sögu Neskaup-
staöar, annaö en aö þar heföu
Lúövik Jósepsson og Bjarni
Þóröarson byrjaö stjórnmálaferil
sinn sem ungir menn. Og ein-
hverju sinni vann Svavar Gests-
son, nú ráöherra þar sumarlangt.
Þetta er auövitaö óafsakanleg
vankunnátta, ekki sist meö tilliti
til þess, aö stjórnmálaþróunin i
Neskaupstaö er aö mörgu leyti
einstæö, vinstri hreyfingin i
landinu hefur hvergi annars
staöar setiö jafn lengi samfellt
viö völd, og þaö eitt út af fyrir sig
gerir máliö áhorfsvert. Ég haföi
þvi samband viö Smára Geirsson,
formann Alþýöubandalagsins i
Neskaupstaö, en hann á sæti i
sögunefnd bæjarins, og miölaöi
mér fúslega af fróöleik sinum.
Um siöustu aldamót var ibúa-
fjöldi I Nesþorpi og nágrenni þess
um þaö bil 150 manns. Uppúr
aldamótunum veröur þróunin
mjög ör, og um tuttugu og fimm
árum siöar er fbúatalan um 1000,
og áriö 1930 búa i Neskaupstaö
yfir 1100 manns.
Orsakir þessarar öru þróunar
eru m.a. þær, aö mjög hagstætt
var aö stunda sjávarútveg meö
þeim hætti, sem þá tiökaöist, þ.e.
á litlum, opnum árabátum. Stutt
var aö sækja á gjöful fiskimiö og
fiskur gekk gjarnan inn i fjöröinn.
Þess má geta til gamans, aö
Bjarni Sæmundsson náttúru-
fræöingur geröi könnun undir lok
siöustu aldar, hvar væri hag-
kvæmast aö stunda útveg á
Austurlandi og komst aö þvi aö
þaö væri frá Nesi I Noröfiröi.
Ennþá er mikil útgerö stunduö
frá Neskaupstaö, eins og kunnugt
er, og smábátaútgerö er mikil
þar, nú er fjöldi slikra á staönum
á milli 40—50, og er þar bæöi um
aö ræöa opna vélbáta og litla
dekkbáta. Auk þeirra eru svo
geröir út stærri bátar og skip.
1 Nesþorpi settust aö nokkrir
kaupmenn um aldamótin, sem
komu á fót verslunum, sem eins
og algengt var i sjávarplássum,
ráku ekki aöeins sölubúöir heldur
einnig umsvifamikla útgerö og
fiskverkun. Helstir þessara kaup-
manna voru Sveinn Sigfússon,
sem kom á fót verslun áriö 1885,
og Konráö Hjálmarsson, sem
hefur verslunarrekstur 1908. Sig-
fús Sveinsson, sonur Sveins, tók
viö verslun fööur sins fljótlega
uppúr aldamótum og Norö-
firöingar tala enn i dag um Sig-
fúsarverslun. En þessi tvö fyrir-
tæki uröu gifurlega stór á lands-
mælikvaröa, og menn, sem fóru
um Austfiröi á árunum fyrir
kreppuna, eins og t.d. Jónas frá
Hriflu, héldu þvi fram aö Sigfús
og Konráö væru meöal sterkrik-
ustu manna landsins. Fyrirtæki
þeirra stuöluöu mjög aö þvi aö
fólk settist hér aö, enda er bæöi
útgerö og fiskvinnsla vinnuafls-
frekir atvinnuvegir. Þaö hefur
svo ekki heldur dregiö úr aöflutn-
ingi fólks i Nesþorp, aö þar var
einnig aö finna fjölda smærri
aöila og einstaklinga sem
stunduöu útgerö og verkuöu sinn
fisk og seldu hann siöan kaup-
mönnunum til útflutnings.
En i kreppunni veröur mikiö
veröfall á saltfiski og öörum
framleiösluvörum Noröfiröinga,
og hinir sterkriku kaupmenn og
þeirra öflugu fyrirtæki lenda i svo
miklum erfiöleikum, aö þau bera
ekki sitt barr eftir þaö áfall.
Þetta ástand varö auövitaö til
þess aö skerpa mjög allar stétta-
andstæöur i byggöarlaginu. Sér-
hver verkamaöur var á einn eöa
annan hátt háöur kaup-
mönnunum, og þegar á reyndi,
varö fólk aö sitja og standa eins
og þeir vildu. Þaö var þvi ekki
undarlegt, þegar Nesþorp fékk
kaupstaöarréttindi áriö 1929, aö
Alþýöuflokkurinn fengi hreinan
meirihluta I kosningunum þaö
sama ár.
Róttækir menn i Neskaupstaö
fylktu sér undir merki Alþýöu-
flokksins, en þar gætir einnig
klofningsins á vinstri vængnum
og áriö 1932 er stofnuö deild úr
Kommúnistaflokknum i Nes-
kaupstaö. Hún býöur fram lista til
bæjarstjórnarkosninganna
tveimur árum siöar án þess aö fá
mann kjörinn, en öflugt starf
mana á borö viö Bjarna Þóröar-
son, Jóhannes Stefánsson og Lúö-
vik Jósepsson varö til þess aö til-
trú fólks á þeim fór stööugt vax-
andi. Kratar ráöa feröinni i Nes-
kaupstaö á þessum árum, og þaö
er óhætt aö segja, aö erfiöleika-
ástand þaö, sem þá rikti, lék þá
mjög illa og varö einnig til þess aö
fylgi fór frá þeim yfir til
kommúnistadeildarinnar.
Kommúnistar og Alþýöuflokks-
menn bjóöa svo fram sameigin-
lega i næstu bæjarstjórnarkosn-
ingum 1938, þrátt fyrir erjur sin i
milli, enda höföu samfylkingar-
hugmyndir kommúnista erlendis
borist hingaö. Listi þeirra vann
glæsilegan sigur i kosningunum,
en aftur á móti varö samstarf
þeirra ekki meö jafn miklum
glæsibrag. Þaö varö stjórnar-
kreppa frá þvi I janúar ’38 fram I
september sama ár, þegar bæjar-
stjórn var rofin og efnt til nýrra
kosninga.
Liklega hafa engar kosningar i
einu iitlu bæjarfélagi vakiö jafn
mikla athygli á landsmælikvaröa
og þessar. Alþyöuflokkurinn bauö
fram sérlista og sameiningar-
mennn. Þá þegar var fariö aö
undirbúa stofnun sósialistaflokks,
en sameiningarmenn voru vinstri
menn úr Alþýöuflokki (fylgis-
menn Héöins Valdimarssonar) og
s,vo kommúnistar.
Bæöi Alþýöubiaöiö og Nýtt
land, málgagn Héöins, voru lögö
undir bæjarstjórnarkosningarnar
I Neskaupstaö, auk þess sem deilt
var grimmt i fjölrituöum blööum.
sem gefin voru út i bænum. Og
bæöi Héöinn og Jónas Guömunds-
son komu til Neskaupstaöar til aö
taka þátt i kosningabaráttunni!
Jónas var þá alþingismaöur en
haföi veriö forystumaöur Alþýöu-
flokksmanna i Neskaupstaö, en
var fluttur burt, þegar þetta
gerist.
Kosningarnar enduöu meö
jafntefli, og báöir listar fengu
þrjá menn kjörna, meö þeim af-
leiöingum, aö bæjarstjórnin
starfaöi án meirihluta allt til árs-
ins 1946. Sósialistar gátu ekki
hugsaö sér aö vinna meö Alþýöu-
flokksmönnum — og þaö var
reyndar gagnkvæmt — og áttu
meira aö segja hlut aö þvi aö
sjálfstæöismaöur var ráöinn
bæjarstjóri i Neskaupstaö! En
þess ber þó aö geta, aö á þessum
tima var fremur deilt um menn
en málefni, og i bæjarmálablöö-
unum var oft fremur reynt aö
kryfja sálarlif ákveöins and-
stæöings ofan I kjölinn en einstök
málefni.
Þaö er svo áriö 1946 aö kjós-
endur snúa viö blaöinu, og Sósial-
istaflokkurinn fær meirihluta og
hann hélt honum til ársins 1958,
eöa þar til Alþýöubandalagiö
bauö fyrst fram, en þaö hefur haft
meirihluta I bæjarstjórn siöan.
Hér hefur veriö stiklaö á af-
skaplega stóru i stjórnmálasögu
Neskaupstaöar, enda er óvinn-
andi vegur aö gera henni full skil I
blaöaskrifi, til þess er hún of
margþætt og auövitaö viöburöa-
rik. Hins vegar má aö endingu
skjóta aö til gamans annarri
skýringu á velgengni sósialista i
Neskaupstaö — sú skýring mætti
e.t.v. kallast alþýöuskýring: Nes-
kaupstaöur er sá bær á Islandi,
sem næst liggur Moskvu! Þaö er
þvi varla nema von...
— jsj.
Þá var lifiö saltfiskur. Myndin er tekin 1937, en um það leyti voru umbrotatfmar i pólitfskri sögu Nes-
kaupstaðar.