Þjóðviljinn - 17.12.1982, Blaðsíða 8

8 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Föstudagur 17. descmber 1982
bókmenntir
Ómagar og
utangarðsjólk
Gísli
Gunnarsson
skrifar
Gísli Ágúst Gunnlaugsson:
Ómagar og utangarðsfólk. Fá-
tækramál Reykjavíkur 1786-
1907.
Safn til sögu Reykjavíkur, 5.
bindi.
Sögufélagið 1982.
Bók Gísla Ágústs Gunnlaugs-
sonar sagnfræðings um fátækra-
mál Reykjavíkur 1786-1907 sam-
einar kosti þess að vera þokka-
legt vísindarit og góð mark-
aðsvara í jólabókaflóðinu. Veid-
ur þessu ekki síst að höfundurinn
á auðvelt með að koma efni sínu
áleiðis á skýran og skilmerki-
legan hátt.
Meginlesmál bókarinnar eru
180 blaðsíður og auk þess er í
henni heimilciaskrá og skrá um
manna- og staðanöfn. Hún skipt-
ist í sjö kafla sem hver skiptist í
vel aðgreinda undirkafla. 1. kafl-
inn, „Reykjavík verður kaup-
staður", er almennur efnisinn-
gangur án fræðilegra nýjunga og
orkar þar sumt tvímælis. 2. kafl-
inn, „Löggjöf um fátækrafram-
færslu fram til 1907,“ er sérdeilis
skemmtilegt og vel gert yfirlit um
lagaþróun fátækramála á Islandi.
3. og 4. kaflarnir fjalla um fram-
kvæmd fátækramála Reykjavík-
ur og Seltjarnarneshrepps 1786-
1847. Á þessu tímabili var
Reykjavík fremur ómerkilegt
sjávarpláss, í kvosinni milli
Dabbi í nesi - einn nafnfrægra
,„utangarðsmanna“.
strandarinnar og tjarnannnar, og
íbúum fjölgaði þá úr röskum 300 í
1000 og þurfamennirnir í plássinu
vour bændur og sjómenn eins og
annarsstaðar á íslandi. Þessir
kaflar hefðu mátt vera styttri og
hnitmiðaðri að mínum dómi. 5.
kaflinn, „Fólksfjöldi, atvinnu-
hættir og bæjarbragur 1847-1907“
er skemmtilegt og greinargott
yfirlit og ber þess skýr merki að.
félagssaga er sérsvið Gísla Ág-
ústs. 6. og 7. kaflarnir eru efnis-
lega veigamestu hlutar verksins,
en þar er fjallað um fátækramál í
Reykjavík 1847-1907. Best tekst
Gísla Ágústi upp þegar hann
tekur dæmi beint úr heimildum
sínum. 8. kaflinn eru almennar
niðurstöður um efni ritsins.
Athyglisvert er að lesa í kafla 7
hve strangt eftirlit fátækrayfir-
völd Reykjavíkur höfðu með því
hverjir mættu setjast að í kaup-
staðnum. Þar var tómthús-
mönnum, -daglaunamönnum og
sjómönnum, meinuð búseta, ef
möguleiki var talinn vera á því að
þeir gætu ekki sér fyrir sér og sín-
um og mikilvægasta hlutverk fá-
tækranefndarinnar 1847-1907
var „að fjalla um umsóknir utan-
sveitarfólks um leyfi til tómthús-
mennsku, húsamennsku og
lausamennsku í bænum“ og veita
„bæjarleyfi“ eða, sem virðist hafa
verið algengara, hafna umsókn-
um um þau. (bls. 144-145). Eigi
að síður fjölgaði tómthús-
mönnum mjög í Reykjavík á um-
ræddu tímabili og voru þeir lang-
fjölmennasta stéttin þar. Hvað
skyldi mörgum umsóknum hafa
verið hafnað? Hve mikið tafði fá-
tækrahræðslan þéttbýlismyndun
á Islandi?
Bókin veitir ekki aðeins góða
„Það er galdur að gala,
galdur sá er mér kœr”
Kristján
Jóh. Jónsson
skrifar
Ljóð vega gerð:
Sigurður Pálsson:
Iðunn.
Þetta er þriðja vegaljóðabókin
sem Sigurður sendir frá sér. Eg
las á sínum tíma Ljóð vega salt,
en Ljóð vega menn hef ég ekki
lesið. Ég er staðráðinn í að fá
hana lánaða næst þegar ég fer á
bókasafnið. Núna segi ég hins
vegar eins og dátinn með naglann
í ævintýrinu: Hafa skal það sem
hendi er næst og hugsa ekki um
það sem ekki fæst. Sé þessi bók
sem nú kemur út borin saman við
þá fystu sýnist mér þróunin í
skáldskap hans nokkuð hagstæð.
Aðferðirnar eru markvissari en í
fyrstu bókinni, og þess vegna
verða höfundareinkenni æ
skýrari. Það held ég að geti verið
bæði kostur og galli. Það er auð-
vitað gott að sýna öryggi í akstri,
ef svo mætti segja, en það er jafn-
framt hættuiegt að verða ein-
hvers konar áætlunarskáld á Ijóð-
veginum frá „surrealisma" að
„modernisma."' Það verður fróð-
legt að sjá hvort Sigurður tekur
næstu bók nýjum tökum.
Vinnubrögð
Bókin sem Sigurður gefur út að
þessu sinni skiptist í þrjá ljóða-
flokka og fimm kafla. Þegar ég
las bókina fannst mér hún minna
mig dálítið á það litla sem ég hef
kynnt mér af franskri Ijóðagerð,
- ég leitaði svolítið að fyrirmynd-
um en fann engar.
Sigurður notar mikið af ný-
myndunum í máli. Appelsínurn-
ar hans eru glaðbústnar, kart-
öflurnar hugsandi og agúrkurnar
grænhlakkalegar; ullarfrakka-
tarsan kaupir blíðu jólanna, og
persónur í kvæðunum eiga það til
að kyrja ljóð eins og þetta:
Út um stéttar gang-
Urðu þar - með fang-
Einatt - ið fullt af ang-
Skrýtnar jögur - ist
Svo bíta menn á pípujaxlinn,
heilsulausir af máttlausri öfund
og þannig mætti lengi telja.
Þó flestar nýmyndanir Sig-
urðar séu einstaklega haganlega
gerðar kemur fyrir að honum
bregst bogalistin og virðist einna
hættast við að lenda útí tilgerð ef
honum mistekst á annað borð.
Einn ljóðaflokkurinn í bókinni
heitir til dæmis Talmyndastyttur
(undirtitill: Stuttar talmyndir).
Ástæðan fyrir þessu nafni er
greinilega sú að í hverju ljóði
bálksins kemur fram persóna sem
aðhefst eitthvað en mælir jafn-
framt kvæði fyrir munni sér. Það
er greinilega verið að daðra við
gamla góða „surrealismann“ í
þessum ljóðabálki og það er
kannski einmitt í því sem gallinn
á titlinum liggur. Það er klúðurs-
legt röksamhengi á milli titilsins
og myndanna í kvæðinu og það
þykir mér óviðeigandi þegar
guðir „surrealista" eru blótaðir.
Það er annars rétt að undirstrika
að þó ég noti vörumerki eins og
„surrealismi" f þessu spjalli, þá
ber ekki að taka það alvarlega.
„Surrealisminn" var afmörkuð
listastefna á sínum tíma en nú til
dags spretta hugmyndir þeirrar
stefnu eins og annarra út um allt
án nokkurs tiilits til upphafs eða
takmarka.
Mér finnst titlarnir á þessum
þrem Ijóðabálkum líka svolítið
hæpnir og ekki lausir við tilgerð.
Það eru nú heldur ekki svo marg-
ir möguleikar sem gefast ef setja á
saman orðin Ijóð og vegur á
marga vegu.
Það kemur líka fyrir að við-
fangsefni Sigurðar verða svolítið
vandræðaleg. Til dæmis um það
má benda á þríðja ljóðið í bálkn-
um um Ijóðvegagerð. Þetta er eitt
af þessum venjulegu kvæðum um
óstjórnlegt gildi efahyggjunnar.
Ég ætla ekki að ræða það kvæði
að ööru leyti en því að mig langar
til að leggja eina spurningu fyrir
Sigurð og alla aðra efahyggju-
postula: Hvað gerist þegarefa-
hyggjan er orðin að kreddu?
Sigurður Pálsson
Lífsgleði
Víkjum nú frá þessum sparða-
tíningi. Flest Ijóð Sigurðar eru af-
ar vönduð og að mörgu leyti
skemmtileg andstæða við það
sem Árni Bermann kallaði „opna
skólann" í grein hér í Þjóðviljan-
um um daginn. Yfir ljóðum Sig-
urðar er freistandi að hugleiða
það lítillega sein hátíðlegir og
ábyrgir bókmenntamenn hafa
stundum kallað „eðli" ljóðsins
eða eins og kellíngin sagði:
Hvernig skal þá ljóð kveða??
Tæknilega hliðin á skáldskap
Sigurðar virðist mér vera með
besta móti, en það er náttúrlega
ekki nóg þó það sé forsenda þess
að yrkja vel. Oft hef ég séð heilar
bæícur ortar af ágætri tækni án
þess að tilfinningahitinn komist
nokkurn tíma upp fyrir hitastig
frystikistu í sambandi. Nútíma-
ljóðin hafa nefnilega eignast sína
hagyrðinga, rétt eins og gamh
rímaði skáldskapurinn. Mér
finnst Sigurður hins vegar mun
snjallari en svo að sanngjarnt sé
að kalla hann hagyrðing á órímuð
ljóð.
Öll list krefst þess af listamann-
inum að hann hafi vald á hugar-
ástandi sínu, geti komið sér í það
hugarástand sem við á þegar
hann þarf þess með. Þannig
skapast möguleikinn á því að
vinna úr tilfinningum sfnum og ná
tökum á lesendum, áheyrendum
eða áhorfendum. Þetta sýnist
mér Sigurður hafa í hendi sinni.
Ljóðagerð hans býr yfir mikilli
lífsgleði og virðingu fyrir tilfinn-
ingalífi manneskjunnar. Hún
lætur mig alla vega finna fyrir ein-
manaleika og smæð, en jafnframt
gleði yfir því að vera til, sjá,
heyra og finna. Ég er handviss
um að Sigurður er mun betra
ljóðskáld en gengur og gerist og
það verður strax að taka frá fyrir
hann sæti á fremsta bekk rithöf-
unda. Pétur Gunnarsson hlýtur
að geta fært sig aðeins ef hann vill
ekki sitja undir honum.
P.S. Það er hvimleitt að bókar-
kápan skuli vera vona útbíuð í
lofsamlegum ummælum
gagnrýnenda um fyrri bækur.
Kristján Jóh. Jónsson
Jólamessa
Útgáfan Skálholt hefur bryddað
upp á þeirri nýjung að gefa út jóla-
messu á snældu. Það er dr. Sigur-
björn Einarsson sem prédikar og
Hamrahlíðarkórinn, undir stjórn
Þorgerðar Ingólfsdóttur, sér um
sönginn. Snældan er gefin út ineð
góðfúslegu leyfi Ríkisútvarpsins,
en jólamessan var upphaflega flutt
í sjónvarpssal.
Snældan verður m.a. fáanlee í
Kirkjuhúsinu, Rammagerðinni, Is-
lenskum heimilisiðnaði og Kjöt-
búð Tómasar.
Dr. Sigurbjörn Einarsson
mynd af fátækramálum í Reykja-
vík á umræddu tímabili heldur
landinu öllu. Það er höfundi til
nokkurs trafala að alvarleg hag-
saga 19. aldarinnar á íslandi er
ennþá óskrifuð þannig að skýr-
ingar hans á baksviði félagssög-
unnar, efnahagslífinu, eru
gjarnan yfirborðslegar og stund-
um rangar að dómi mínum. Gísla
Ágúst tekst best þar sem hann er
frumlegur og byggir á eigin rann-
sóknum í félagssögu, en hann er
ekki nógu gagnrýninn í notkun
annars flokks heimilda eða gagn-
vart margendurteknum og því
viðurkenndum „sögulegum
staðreyndum". Ég kann ekki að
meta stöðugar tilvitnanir hans í
„árferði" sem sögulegs skýring-
arþáttar þar sem hann í samræmi
við hefðbundna íslenska sagn-
fræði dembir í einn haug hafísum,
eldgosum, aflabrestum og jafnvel
fjárkláða. Til dæmis er auðveld-
ara að skýra ótvíræða efnahags-
kreppu áratuganna 1850-1880
með þeirri stöðnun, sem þá ríkti í
íslenskri tækni- og félagsþróun,
en með „árferði“ eða „hallæri“.
Ef til vill var hræðslan við fátækt-
ina mikilvægasta ástæðan fyrir
því að hún óx á þessum árum.
Þessi fátækt kom m.a. skýrt fram
í bæði fjölgun þurfamanna og
lægri giftingartíðni. 1880 var
aðeins 40% kvenna í aldurshópn-
um 20-49 í hjónabandi. Þetta var
ástæðan fyrir háu hlutfalli óskil-
getinna barna af heildarfjölda
fæddra barna: það kom ekkert
ósiðsemi og/eða frjálslyndi við.
Ég.er ósammála þeirri staðhæf-
ingu Gísla Ágústs að einokun-
arverslunin (1602-1787) hefði
tryggt „öruggari aðflutninga
nauðsynjavöru en unnt var að
gera, ef verslunin var gefin frjáls"
(bls. 3). Kjarni málsins er að við
vitum ekki hvað hefði gerst án
einokunarverslunar, en reynsla
íslendinga bæði fyrir og eftir ein-
okunarverslun styður alla vega
ekki þessa kenningu.
Annars er Þjóðviljinn ekki
rétti vettvangurinn til að rekja ýt-
arlega þau efnisatriði, sem ég er
ósammála Gísla Ágústi um. Slík
innansveitarkrónika sagn-
fræðinga verður að birtast annars
staðar og verður hér því látið
staðar numið í þeim efnum.
Frágangur á bók Gísla Ágústs
er til fyrirmyndar. Ég fann engar
prentvillur í orðum, en ég finn
yfirleitt ekki slíkar villur. Hins-
vegar hafa orðið skipti á 7 og 8 í
öðrum tölustaf tveggja ártala
(bls. 42 og 101). Tilvitnanir eru
birtar stafréttar bæði á íslensku
og dönsku og er það í samræmi
við smekk margra fræðimanna.
Afturámóti er gerð á töflum og
skýringarmyndum áfátt sam-
kvæmt smekk mínum. Annað
myndefni bókarinnar er vel valið
og kápumyndin er frábær enda
eftirprentun málverks eftir Guð-
mund Thorsteinsson (Mugg).
Það skal ítrekað enn þá einu
sinni nú rétt fyrir jól að bókin
Ómagar og utangarðsfólk er
mjög eiguleg. og skemmtileg
bók.
Gfsli Gunnarsson.
á snældu