Þjóðviljinn - 27.08.1983, Blaðsíða 20

20 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN Föstudagur 26. ágúst 1983
Rómantískur rauðliði
Framhald af 19. siöu.
aðeins hægt að réttlæta að hans
mati, ef markmiðið var betra
samfélag, persónulegt frelsi, og ef
þar fólst tækifæri til að reyna sjálf-
an sig í þágu hugsjónar, sem var
stærri og meiri en maður sjálfur.
Mesta stríð sögunnar hafði engu
slíku til að dreifa. Eftir nokkurra
mánaða dvöl í Evrópu voru hug-
leiðingar hans á þessa leið:
„Þetta er tímabil stórkostlegs
blekkingahruns, biturra von-
brigða, fyrir okkur, sem trúðu því
að þjóðirnar væru að þroskast - og
að dag einn myndu sameinaðar
þjóðir heimsins leyfa ýmsum dá-
samlegum hugmyndum um endur-
byggingu mannlegs samfélags að
springa út, hugmyndum, sem
jörðin blómstraði af eins og akur á
vori. Og hér ráðast þjóðirnar hver
á aðra með kjafti og klóm - og af
jafn litlu tilefni. Þessir herramenn
hernaðarbröltsins kynna okkur hið
göfuga sjónarspil, þar sem allar
þjóðir Evrópu hervæðast til að
verjast hver annarri, gagnkvæm
hræðsluviðbrögð, tvíræðar um-
ræður, njósnir og hótanir; og listin,
iðnaðurinn, viðskiptin, frelsi ein-
staklingsins, lífið sjálft, er skattlagt
til þess að viðhalda hinni viðbjóðs-
legu maskínu dauðans.... Svo
sannarlega er þessi herveldisstefna
eitthvað miklu sterkara en okkur
hefur nokkurn tíma órað fyrir.
Hún er ekki lengur tjáning á for-
sögulegri hvöt mannsins til að berj-
ast; hún er vísindi, og skylduherir
Evrópu hafa gegnsýrt hvert heimili
af henni. Hún er eina fyrirbærið,
sem maðurinn á götunni véfengir
ekki. Þögult samþykki hinnar
skattsvikulu borgarastéttar Evr-
ópu á nauðsyn þessarar gífurlegu
vígvæðingar gerir hernaðarstefn-
una að konunglegri staðreynd okk-
ar tíma. Þetta stríð virðist vera
æðsta tjáningarform evrópskrar
siðmenningar.“
Stríðið í
Austur-Evrópu
Reed sneri aftur til Bandaríkj-
anna og skrifaði greinar um stríðið
og tilgangsleysi þess, en tveim
mánuðum síðar hélt hann aftur til
Evrópu og nú á austurvígstöðvarn-
ar, aðeins til að fá frekari staðfest-
ingu á sjónarmiðum sínum. Hann
flæktist fram og aftur um Balkan-
skagann og upplifði þar enn meiri
grimmdarverk, farsóttir, þjáningar
og blóðsúthellingar en á vesturvíg-
stöðvunum. Hann var oft tekinn
fastur og gisti mörg fangelsi. Hann
bjó við líkamlegar þjáningar og
varnarleysi gegn sjúkdómum.
f bók sinni Stríðið í Austur-
Evrópu, sem geymir frásagnir úr
þessari för er að finna lýsingu á
hryllilegustu sýn hans í gervöllu
stríðinu. Morgunn einn í Serbíu fer
hann ríðandi til fjalla, þar sem her-
ir Austurríkis og Serbíu höfðu háð
linnulausan skotgrafahernað í 54
vetrardaga. Svæðið milli skotgraf-
anna, sem var ekki breiðara en 20
stikur, var þakið gríðarstórum
moldarhaugum og út úr þeim
sköguðu alls staðar líkamsleifar tíu
þúsund manna - hauskúpur með
hártægjum, hvítbein með rotnandi
holdi, blóðstorknir útlimir út úr
snjáðum hermannastígvélum.
Andrúmsloftið var mettað klígju-
legum fnyk.
„Við gengum yfir líkin, þykkt lag
- stundum sukku fætur okkar oní
pytti af rotnandi holdi og beinar-
usli. Litlar holur opnuðust skyndi-
lega og lágu djúpt niður, iðandi af
gráleitum maðki. Flest líkanna
voru aðeins þakin þunnu moldar-
lagi, sem hafði að mestu skolast
burt í rigningunni - margir voru alls
ekki grafnir."
Louise Bryant og
Engene O’Neill
En ævi John Reed var þó ekki
óslitin saga hörmunga og stríðs.
Lífið hafði sínar björtu hliðar líka.
Sumarið 1916 varhonum kærkom-
ið tímabil hvíldar og upplyftingar.
Þá var Louise Bryant komin til sög-
unnar, falleg, hrífandi, greind
kona, sem tók hug Jacks allan um
leið og þau kynntust. Hún var
blaðamaður eins og hann, frjáls-
lynd og róttæk eins og hann og
deildi skoðunum sínum með hon-
um - þó ekki öllum. Þau hófu
sambúð, sem átti eftir að endast
þau 4 ár, sem Jack átti ólifað. Það
var stormasöm sambúð, full bar-
áttu, aðskilnaðar, endurfunda og
ástríðna.
Sumrinu 1916 eyddu þau í smá-
bænum Provincetown, sem var vin-
sæll sumardvalarstaður, einkum
meðal menntamanna og var mikið
sóttur af íbúum Greenwich Vill-
age. I þessari nýlendu rithöfunda,
leikara og annarra listamanna varð
til leikhópurinn Provincetown Pla-
yers, sem að mati margra gagnrýn-
enda markaði upphafið að nútíma
leikhúsi í Bandaríkjunum. Þeir þrír
menn, sem þar áttu stærstan hlut
að máli voru George Cram Cook,
John Reed og Eugene O’Neill.
Þetta sumar flutti leikhópurinn
verk O’Neill: Bound East for Car-
dilt og þar hófst höfundarferill O
’Neill. Einnig voru flutt verk eftir
Jack og Louise og þau léku líka í
ýmsum sýningum. Eugene O’NeiIl
varð yfir sig ástfanginn af Louise
Bryant og átti í leynilegu ástarsam-
bandi við hana um nokkurt skeið,
en jafnframt var hann einlægur vin-
urogaðdáandi Jacks. Uppúrþessu
sambandi dulinna ástríðna og til-
finningalegrar spennu spruttu síðar
ýmsar persónur og kringumstæður
í sumum verka hans, svo sem í
Strange Interlude og Beyond the
Horizon.
Stjórnmál og
rússnesk bylting
En nú tók þjóðlífið að taka mið
af væntanlegri þátttöku Banda-
ríkjamanna í stríðinu með til-
heyrandi deilum og vaxandi ofríki
gagnvart róttæklingum, sósíalist-
um, stjórnléysingjum ofl. John Re-
ed gekk æ verr að fá verkefni á
blöðunum vegna stjórnmála-
skoðana sinna. Reynsla síðustu
ára, af stríðinu og þróun mála
innanlands gerði hann enn
staðfastari í skoðunum sínum um
nauðsyn og óhjákvæmileika stétta-
baráttunnar og byltingarinnar, þó
þær væru einnig litaðar efa-
semdum:
„Ég óska þess af öllu hjarta, að
öreigastéttin rísi upp og taki sér
þann rétt, sem henni ber - ég get
ekki séð hvernig hún fær hann með
öörum hætti. Framfarir í stjórn-
málum ganga svo hægt fyrir sig og
með hverju ári fækkar tækifærun-
um til friðsamlegra mótmæla og
löglegra aðgerða. En ég er ekki viss
um að verkalýðsstéttin sé fær um
að gera byltingu, hvort sem hún
væri friðsamleg eða ekki; verka-
menn eru svo sundraðir, svo fjand-
samlegir hverir öðrum, njóta svo
slæmrar leiðsagnar, eru svo blindir
fyrir stéttarhagsmunum sínum.”
Það var því ekki að undra, að
Jack Reed fylgdist grannt með
fréttum frá Rússlandi á árinu 1917
um leið og hann fann til vaxandi og
óslökkvandi löngunar til að fara
þangað og fylgjast með atburðum
af eigin raun. Frá þeirri stundu,
sem hann kom til Rússlands í sept.
1917 fram í febrúar 1918, er hann
sneri aftur heim, var hann vakinn
og sofinn í að safna upplýsingum og
heimildum og skrá niður jafnóðum
atburði byltingarinnar. Hann tók
viðtöl við fjölda manna og frásagn-
ir hans af fundum, ávörpum og
yfirlýsingum, herflutningum, upp-
þotum og skærum, voru gæddar
gífurlegum krafti og frábærri at-
hyglisgáfu manns, sem bókstaflega
var alls staðar, manns, sem reyndi
að sjá, skynja og skilja, lýsa og út-
skýra þessa flóknu atburðarás,
þessa umfangsmiklu og hrikalegu
samfélagsumbreytingu.
10 dagar sem
skóku heiminn
Og um allt þetta má lesa í bók
hans Tíu dagar sem skóku heiminn,
bók, sem hefur farið sigurför og
hlotið frábærar viðtökur hvar-
vetna, burtséð frá því hvort menn
eru samþykkir þeim atburðum sem
hún lýsir eða ekki. Um tíma leit þó
út fyrir, að bókin liti aldrei dagsins
ljós, því við komu Reed frá Rúss-
landi beið móttökunefnd toll-
skoðara og lögreglumanna á hafn-
arbakkanum, sem tók hann fastan
og færði til yfirheyrslu og gerði
síðan öll skjöl hans upptæk. Jack
var viðbúinn því versta. Fyrir
meira en ári hafði hann spáð því
hvað myndi gerast, ef Bandaríkin
tækju þátt í heimsstyrjöldinni.
Hann talaði um múgæsingu. sem
myndi kæfa listamenn og kross-
festa þá, sem segðu sannleikann.
Nú voru alls kyns afskipti ríkis-
stjórnarinnar, lögregluaðgerðir,
ritskoðun, pólitísk réttarhöld og
ákærur um föðurlandssvik daglegt
brauð.
Meðan Jack stóð í margra mán-
aða stappi við yfirvöld um að fá
pappíra sína aftur ferðaðist hann
um og hélt fyrirlestra um rússnesku
byltinguna, rak áróður gegn
stríðinu og fyrir sósíalismanum.
Hvað eftir annað var hann hand-
tekinn og stefnt fyrir rétt. í yfir-
heyrslu í Cleveland heyrði hann
einn embættismann gorta af frá-
bæru eftirliti með róttæklingum
þar um slóðir:
„Við vitum allt um alla... þú get-
ur ekki sest niður á veitingastað,
ekki farið í leikhúsið, eða lagst til
hvflu, án þess að við heyrum hvert
einasta orð, sem þú lætur út úr
þér.“
Eftir meira en hálfs árs bið, alveg
óvænt og líkt og fyrir kraftaverk. er
Jack skilað öllum sínum skjölum
og hann hefst þegar handa við verk
sitt. 1. janúar 1919 slær hann botn-
inn í formála sinn að bókinni með
þessum orðum:
„Hvaða skoðun sem menn hafa á
bolsévismanum er það óumdeilan-
legt, að rússneska byltingin er einn
af stórviðburðum mannkynssög-
unnar og uppkoma bolsévíkanna
fyrirbæri, sem hefur alþjóðlega
þýðingu. Á sama hátt og sagn-
fræðingar leita í heimildum að
smæstu smáatriðum í sögu París-
arkommúnunnar, munu þeir vilja
fá að vita hvað gerðist í Pétursborg
í nóvember 1917, um andann sem
hreif fólkið, hvernig leiðtogarnir
litu út, hvernig þeir töluðu og
hegðuðu sér. Það er með þetta í
huga, sem ég hef skrifað þessa bók.
í baráttunni var ég ekki hlutlaus í
afstöðu minni. En í frásögn minni
af þessum merku dögum hef ég
leitast við að skoða atburðina með
augum samviskusams fréttamanns,
sem er það kappsmál að færa sann-
leikann á blað.“
Endalok
Eftir byltinguna í Rússlandi
skerptist umræðan um sósíalism-
ann í Bandaríkjunum og innan Sós-
íalistaflokksins varð mikill ágrein-
ingur um stefnuna, sem lyktaði
með klofningi. John Reed var virk-
urfélagi í New York deild flokksins
og hafði mikil afskipti af deilumál-
um í ræðu og riti. Hann tók þátt í
stofnun Kommúníska Verkamanna-
flokksins og fór sem sérlegur full-
trúi hans á þing Komintern í So-
vétríkjunum í nóvember 1918.
En með því að fara ólöglega úr
landi átti hann tæplega aftur-
kvæmt. Hann gerði þó tilraun til
þess, en komst aldrei lengra en til
Finnlands, þar sem hann var tekinn
fastur «ig látinn dúsa í fangelsi
marga mánuði. Þegar honum var
loks sleppt átti hann ekki annara
kosta völ en fara aftur til Sovétríkj-
anna. Hann gerði itrekaðar til-
raunir til að ná sambandi við Lou-
ise, án árangurs. Eftir að hann kom
frá Baku í erindagjörðum fyrir
Komintern var Louise komin til
Moskvu. Endurfundur þeirra varð
skammvinn sæla, því nokkrum
dögum síðar veiktist Jack hastar-
lega og var lagður inn á spítala.
Hann hafði fengið taugaveiki.
Þann 17. október, 1920, aðeins ör-
fáum dögum fyrir 33. afmælisdag
sinn, lést hann á Marinsky spftalan-
um í Moskvu.
Veruleiki og hugsjón
- Ijóð og bylting
f Átjánda brumaire Lúðvíks
Bónaparte segir Karl Marx:
„Mennirnir skapa sjálfir sögu
sína, en þeir skapa hana ekki að
vild sinni, ekki við skilyrði, sem
þeir hafa sjálfir valið, heldur við
þau skilyrði, sem þeir hitta fyrir
sér, þeim eru fengin, þeir hljóta í
arf.“
John Reed var einn af þeim
mönnum, sem beindi sjónum sín-
um út fyrir gráma hversdagsins og
barðist fyrir því í orði og verki að
gera hugsjónir sínar um betra
samfélag, betra líf, að veruleika.
Hann gerði sig aldrei ánægðan með
innbundinn raunveruleikann,
hann varð alla tíð að skoða og upp-
lifa hlutina sjálfur, læra af eigin
raun.
Kjarni byltingarhugmyndar
hans var sú trú, að samfélagið,
hverja einustu samfélagsskipan
skyldi með öllum ráðum hindra í að
loka menn inni í strangskorðuðum
hugmyndum, í gildismatim sem
aldrei er véfengt. Frá því sjónar-
horni er kannski ekki svo fjarri lagi
að segja að margt sé skylt með
þeirri hvöt, sem knýr menn til að
semja ljóð og þeirri, sem knýr
menn til byltingarstarfa. Ljóðlistin
er aðferð til að skoða heiminn upp
á nýtt, að skapa sannleikssýn, sem
aðrir geta deilt. Bylting er tilraun
til þess að brjótast út úr annmörk-
um hugsýnarinnar, að skapa nýjan
þjóðfélagslegan sannleik. Hvort
tveggja er víkkun á þeirri hug-
mynd, að lífið geti á einhvern hátt
verið meira og meiningarfyllra en
hin hversdagslega tilvera, sem allir
þekkja. Slík barátta er endalaus og
ætíð til staðar fyrir þá, sem hennar
leita; ljóðskáldin, hugsjónamenn-
ina, rómantíkerana. John Reed var
einn þeirra, einn þessara sjaldgæfu
einstaklinga, sem sjá út yfir tak-
mörk veruleikans, fylgja draumum
sínum eftir í verki og eru reiðubún-
ir að klæða hugsýn sína öllum þeim
veika mætti,sem dauðlegt hold býr
yfir.
crlendar baekur
Grimmsœvintýri
og táknrœnar
sögur
Jacob and Wilhelm Grimm: Selected
Tales. Translated with an Introduction
and Notes by David Luke. Penguin Bo-
oks 1982.
Derek Brewer: Symbolic Stories. Tra-
ditional narratives of the family drama
in English Literature. D.S. Brewer -
Rowman & Littlefield 1980.
Jacob Grimm lagði grunninn að
vísindalegum rannsóknum á þýskri
tungu og miðalda bókmenntum.
Mesta afrek hans í þeim fræðum
var „Deutsche Grammatik" 1819-
37 og hann er ásamt bróður sínum
Vilhjálmi Grimm frumkvöðull að
„Deutsche Wörterbuch", sem tók
að koma út undir ritstjórn þeirra
bræðra 1852; eftir fráfall Jakobs
tóku aðrir við og ritinu varð fyrst
lokið 1961.
Þeir bræður gáfu út „Kinder und
Hausmárchen" 1812-15, sem mun
vera frægasta þjóðsagna- og ævin-
týrasafn í heimi. Sögurnar voru
þýddar á flestar þjóðtungur Evr-
ópu og urðu kveikja söfnunar svip-
aðra sagna. A.N. Afanasev tók að
safna rússneskum þjóðsögum, sem
voru gefnar út á árunum 1855 og
1864, um 600 sögur, en það er eitt
viðamesta þjóðsagnasafnið frá
þessum tímum. Þjóðsagnafræðin
blómgast á þessu tímabili og áhugi
manna á þjöðsögum varð forsenda
þjóðsagnasöfnunar vítt um heim.
Hér á landi varð Árni Magnús-
son fyrstur til þess að láta skrifa
upp þjóðsögur samkvæmt munn-
legri geymd, sbr. Bjarni Einarsson:
Munnmælasögur 17. aldar. Rit
Einars Ólafs Sveinssonar: Um ís-
lenskar þjóðsögur er helsta ritið
um þessi efni á íslensku.
Derek Brewer er kunnur enskur
fræðimaður og í þessari bók:
Symbolic Stories fjallar hann um
arfsögur og inntak ævintýra og
þjóðsagna og í tengslum við það
um fjölskyldudrama í enskum bók-
menntum. Höfundurinn leitast við
að grafast fyrir inntak ævintýrisins
og einkum þeirra ævintýra, sem
snerta uppvöxtinn og þroskaleið
einstaklingsins til sjálfsmeðvitund-
ar og sjálfræðis. Það er mikill fjöldi
slíkra táknsagna um allan heim og
þær sem snerta uppvöxtinn, eiga
það sameiginlegt að tjá einhverja
ráðandi „gerð sálrænna þarfa, sem
eiga sér uppsprettu í undirvitund-
inni“. Þessvegna táknmálið.
Öskubuskusagan, Askepot,
Cendrillon, Cinderella, Zamaras-
hka, Pisk-i-aske og Helga kóngs-
dóttir eru til allt frá fyrstu gerð í
kínverskum ritum frá 850-60 og
um flest lönd, Charles Perrault
skrásetur hana og gefur hana út í
safni sínu: Histories ou Contes du
temps passé, 1697. Sagan af
Mjaðveigu Mánadóttur er önnur
gerð þessa ævintýris (E.Ó. Sv.).
Sagan er skráð af Grimms bræðr-
um og Afanasev tekur hana í sitt
safn. Útlistun á þessu ævintýri er
margvísleg, Brewer telur söguna
táknræna fýrir leið að og til full-
orðinsvígslu. Höfundurinn rekur
síðan aðrar sögur og þau bók-
menntaverk, þar sem þetta efni er
tekið til meðferðar á ýmsan hátt og
hvernig það tengist fjölskyldu-
dramanu í enskum bókmenntum
19. aldar, einkum hjá Jane Austin
og Dickens. Höfundurinn vitnar
einnig til verka Shakespeares og
Chaucers. Umfjöllun hans er viða-
mikil og hann útskýrir ýmsa hluti
og hegðun persónanna sem tákn-
ræna, sumir hlutir eins og skórinn
höfða til kyntákns. Mikið hefur
verið fjallað um karakter þeirrar
góðu Öskubusku og eru menn ekki
á eitt sáttir í því efni. Ótal margt
fleira er rætt í þessari skemmtilegu
og mjög fróðlegu bók. Þessi bók er
kjörin lesning fyrir þá sem áhuga
hafa á þjóðsögum sem þessum,
fyrir fræðimenn um þjóðsögur og
ætti að vera það einnig fyrir félags-
fræðinga og sálfræðinga svo fram-
arlega sem áhugasvið þeirra
tveggja síðasttöldu, nær lengra en
til skyldugrar textalesningar.