Þjóðviljinn - 05.12.1984, Blaðsíða 7

Maður og haf
Ný skáldsaga eftir Véstein
Lúðvíksson sætir alltaf tíðindum.
Hann hefur sýnt sig vera leitandi
rithöfund í stöðugri þróun og
undanfarin ár hefur hann virst
stefna í þveröfuga átt við t.d.
Gunnar og Kjartan (1971-2).
ímyndunarafl og táknsæi í með-
ferð efnis og persónusköpun hef-
ur aukist og stíll hans og beiting
tungumálsins orðið margræðari.
Þessi þróun kemur gleggst fram í
smásagnasafninu í borginni okk-
ar (1981) sem vísar fram til
þeirrar skáldsögu sem Mál og
menning hefur nú gefið út, -
Maður og haf.
Hér segir frá Jóhannesi endur-
skoðanda sem nýorðinn er ekkill.
Ráðvilltur af sorg kemur hann til
móður sinnar í upphafi bókar og
spyr hana:
Þú sem skilur menn, hvernig
getur hinn yfirgefni öðlast þor til
að fullkomna eigið ásigkomulag
og yfirgefa sjálfan sig?
Og hún svarar:
Ef þú leitar inní sorg þína
muntufinna hroka þinn gagnvart
mótlœtinu, verða lítill í miklum
sársauka og síðan auðugur af ró
og auðmýkt. En ef þú leitar útúr
sorg þinni, áðuren hún hefur náð
að blómstra, muntufara á mis við
eymdþína, verða fátœkur afþögn
og kvalinn af öryggi. (5-6).
Þessi ráð móður hans eru til-
efni þess ferðalags sem Jóhannes
leggur nú í. Hún hvetur hann til
þess að takast á við sorg sína af
fullri einurð, - ekki varpa henni
frá sér heldur reyna að skilja
hana. Og Jóhannes hefur leitina
að sjálfum sér, - ferðast inní eigin
hugarheim. Með því að sökkva
sér til botns í eigin vitund leitar
hann skilnings á sér og sorg sinni.
Á þessari leið mætir Jóhannes
ýmist gamalkunnu fólki sem
hann sækir til huggun og ráð eða
ókunnu sem varpar á hann ljósi, -
kallar fram ólík viðbrögð af hans
hálfu; góð eða slæm, ráðvillt eða
hugsuð. Þannig afhjúpar lista-
konan hræsni og yfirdrepskap Jó-
hannesar, en um leið peningagír-
ugheit sjálfrar sín, svo eitt dæmi
af fjölmörgum sé nefnt. Afhjúp-
unin, krufningin á tilfinningum,
eðli og innræti gengur því ætíð á
báða bóga.
í bókinni allri er það stef leikið
að hafið/vatnið sé einhvers konar
græðari mannsins sorga, - upp-
spretta og endastöð mannlegra
kennda og hugsunar. Jóhannes er
á leið til hafs til þess að skilja sorg
sína. Það liggur því beint við að
leiðsögumaður hans er sjómaður
sem fylgir honum nær allan tím-
ann. Sjómaðurinn er marglit per-
sóna. Ýmist vemdar hann Jó-
hannes eða rekur áfram með
harðri hendi, - ýmist hinn fmm-
stæði og óheflaði maður eða
beinlínis Jesúgervingur. Og skilji
menn það á táknrænan hátt.
Þrátt fyrir að sagan sé krufning
á mannlegum kenndum og til-
finningum á tilvistarlegum nót-
um, þá hefur hún ríka þjóðfélags-
lega skírskotun. Blokk Jóhannes-
ar, þar sem sagan gerist að mestu,
samsvarar þjóðfélaginu. Fólkið
sem kemur fyrir er líka n.k. þver-
skurður mannfélagsins: blaða-
kona, böðuli, listakona, kennslu-
kona, prestur, skáld og vísinda-
maður o.s.frv. Þjóðfélagsádeilan
birtist á táknrænan hátt. Þannig
reynist presturinn Jóhannesi ó-
nýtur sálusorgari, blaðakonan
hirðir mest um krassandi fréttir
til þess að blaðið seljist, burtséð
frá sannleiksgildi þeirra. Blaða-
konan er Iíka haldin magnaðri og
kunnuglegri hysteríu um að óvin-
urinn sé í stöðugri útþenslu, sér í
lagi á neðri hæðum blokkarinnar
(!). Vísindamaðurinn heldur því
fram að bráðum verði hægt að
mæla sorgir manna rétt eins og
hitastigið, hann étur iðulega
matseðilinn í stað matarins milli
þess sem hann heldur t.d. fyrir-
PÁLL
VALSSON
íestur um „stigbreytingar á eðlis-
sviði samfélagslegrar hegðunar
kynjanna". Og lengi mætti halda
áfram að fjalla um merkingu þess
fjölda tákna og torræðra atvika
sem sagan er svo fleytifull af. En
einna beinskeyttust verður nú-
tímaádrepan þó þegar Jóhannes
hittir Djöfulinn á fínu veitinga-
húsi og spyr hann útí aðgerða-
leysi hans:
Hvað á ég að gera? svaraði
Djöfullinn drafandi. Skólakerfið
sér orðið ríkinu fyrir þeim fræði-
mönnum sem lýðurinn þarfnast til
að rata útá afleggjarana. (89).
En eins og fyrr sagði er það
tilvistarlegur vandi einstaklings-
ins sem er í forgrunni. Það skal
minnt á það að Jóhannes er
endurskoðandi, - hann skoðar líf
sitt upp á nýtt. Og í slíkri endur-
skoðun manns koma upp á yfir-
borðið ýmsir áður duldir þættir í
persónunni. Þessi saga veltir upp
fjölmörgum nýjum hliðum á
manninum, - lífi hans og aðstæð-
um, tilfinningum og eðli. Það er
gert með því að skoða hann í
óvæntu samhengi við óvæntar að-
stæður sem gerir það að verkum
að frásögnin kemur lesandanum
oft í opna skjöldu. Sagan myndar
sjálfstæðan heim sem er kunnug-
legur en óröklegur miðað við
hvunndagsheimsmyndina. í sög-
unni eru til að mynda afnumin
mörk lífs og dauða, en vangavelt-
ur um slík eilífðarhugtök eru snar
þáttur í þessari margslungnu
sögu. Eða eins og böðullinn segir
við Jóhannes í einum eftirminni-
Íegasta kafla bókarinnar.
En að því kom að mér skildist
að lífog dauði eru ekki andstœður
heldur aðeins tvennskonar Ijós,
líkt og sól og máni, og guðsafneit-
un að baða sig í öðru ogfúlsa við
hinu. (59).
Þessari stuttu sögu (100 bls.) er
skipt niður í eina 64 kafla, sem
mynda hver um sig sjálfstæða
heild í verkinu. Þá er rökleg
framvinda sjaldnast ríkjandi í
ferðalagi Jóhannesar. Persónur
koma og fara og sviðsskiptingar
verða næstum með sérhverjum
nýjum kafla. Sagan er mörkuð
þeim tímaramma að Jóhannes
kemur til móður sinnar í upphafi
þremur dögum eftir jarðarför
Láru konu sinnar, en til hennar í
lokin fjórum dögum eftir ferða-
lagið. Þess á milli er sagan tíma-
laus, - sífellt er klifað á því að
Jóhannes viti ekki hvað tímanum
líði, - hann er handan hefðbund-
ins tímaskyns. Mörk dags og næt-
ur, draums og veruleika eru held-
ur engin. Jóhannes er ýmist að
sofna eða vakna og stundum er
gefið í skyn að einstök atriði ferð-
alagsins séu draumur og sú túlk-
uner einnig áleitin að ferðalagið
sé einn samfelldur draumur. í
senn táknrænn og óræður
draumur.
Þetta ieiðir hugann að einni
rómuðustu skáldsögu þessarar
aldar, Réttarhöldunum eftir
Franz Kafka, sem oft hefur verið
túlkuð sálfræðilega sem draum-
ur. Það eru ýmis önnur líkindi
með þessum tveimur bókum sem
ástæða er til að benda á. Báðar
ganga út á athugun á sálar- og
vitundarlífi ákveðinna manna,
sem óvænt atvik hafa sett útaf
hinu hversdagslega spori. Bæði
Jóhannes og Jósef K. hitta per-
sónur sem afhjúpa ýmsa þætti
skapgerðar þeirra, þeir leita báð-
ir einkum til kvenna eftir huggun
og ráðleggingum og öll „ást“
þessara bóka er af holdlegum
toga. En vitanlega eru þær hvor
með sínum hætti að öðru leyti.
Það er fyrst og fremst sameigin-
legt hversu margvíslegar túlkun-
arleiðir báðar sögurnar bjóða
upp á.
En það sem kannski mestum.
tíðindum sætir er hversu afburða
vel skrifaður texti þessarar sögu
er. Stíll Vésteins er knappur og
gagnorður og sagan er uppfull af
meitluðum setningum berandi
margræða speki. Stíllinn ber yfir-
bragð hlutlægni en sérstætt er t.d.
að persónur lesa hugsanir og
jafnvel tilfinningar annarra.
Möguleikar tungumálsins eru vel
nýttir og málfarið vandað og blæ-
brigðaríkt.
Vésteinn Lúðvíksson hefur
skrifað stórmerkilega og góða
sögu og sýnir með henni enn eina
hlið á sköpunargáfu sinni. í ljósi
þessarar sögu hlýtur það að telj-
ast afar spennandi viðfangsefni
að skoða í heild sinni vandlega
höfundarferil og þróun hans sem
rithöfundar. Það gæti eflaust sagt
okkur margt um þróunina í ís-
lenskum skáldskap hin síðustu
ár.
Margrét hefur orðið
Gylfi Gröndal. Við Þórbergur. Mar-
grét Jónsdóttir ekkja Þórbergs Þórð-
arsonar segir frá.
Setberg 1984.
Við upplifum Þórbergstíma í
bókarútgáfu. Þetta er þriðja árið
í röð sem út koma bækur honum
tengdar.
Nú er það Mammagagga sem
Margrét Jónsdóttir.
hefur orðið, og vitanlega hefur
hún allan rétt til þess.
Hún segir reyndar blátt áfram í
upphafi spjalls síns við Gylfa
Gröndal, að þess gerist ekki þörf
að segja frá manninum sínum
honum Þórbergi. Því hann hafi
lýst sér sjálfur í bókum sínum og
verði ekíci um bætt.
Það er alveg rétt.
Hann hefur líka lýst Mömmu-
göggu í Sálminum um blómið,
Margréti í þeirra hjúskap á
Hringbrautinni. En Margrét bæt-
ir hér við um uppvaxtarár sín
suður með sjó. Þar er farið með
ættarfróðleik, frumreynslu af
dularfullum fyrirbærum. Þá verð-
ur Margrét aldrei fyrir barðinu á
ranglæti heimsins og vonsku
mannanna þótt hún sé „mikill
grallari“, sem skipar krökkum að
éta nagla ef henni býður svo við
að horfa og neitar að láta ferma
sig. Þama em semsagt komnir
nokkrir drættir í mynd þeirrar
Margrétar, sem síðar festa sig í
sessi í nútímamunnmælum og
þjóðsögum.
Síðan er gripið niður hér og þar
í æviferlinum eins og títt er í sam-
talsbókum - ung stúlka forfram-
ast í Reykjavík og Kaupmanna-
höfn, missir álit á bragðarefnum
Einari skáldi Benediktssyni og
lærir þá göfugu kúnst að búa til
blóm úr fransbrauði, giftist Þór-
ÁRNI
BERGMANN
bergi, er nærri dmkknuð í fólsku-
legum ám rigningarsumarið
mikla í Suðursveit, ræður Skottu
litlu til sendiferða, og þar fram
eftir götum. AUmargt í frásögn-
inni er, eins og fram er tekið,
tengt inn á bækur Þórbergs, við-
töl og aðrar heimildir.
Það má gera ráð fyrir því, að
það fari nokkuð eftir hugðarefn-
um manna hvemig þeim líka
hlutföllin í þessari bók. Hin dul-
arfullu fyrirbærin em nokkuð svo
frek til fjörsins - málband áður
óþekkt sem birtist, ilmur úr garði
sem tengist mannsláti og þar fram
eftir götum. Óneitanlega verður
þetta á kostnað þeirra möguleika
sem aðstandendur bókarinnar
áttu á því að sinna betur því ágæta
fólki sem þau Margrét og Þór-
bergur þekktu vel. Það er til að
dæma nokkuð súrt í brotið, að
þegar Ragnar í Smára hefur
hlotið maklegt lof Margrétar, er
sá ágæti maður skyndilega gufað-
ur upp úr þeim kafla sem var ætl-
aöur honum og því meir sagt frá
yfimáttúrlegu heitu kaffi á brús-
um, sem kom Þórbergi vel þegar
hann var að skrifa afmælisbréf til
Ragnars eitt vetrarkvöld fyrir
þrjátíu ámm.
Það er nokkuð skondin saga í
bókinni af því, þegar Margrét
beitir Jón Engilberts brögðum til
að komast að því hvað líði mál-
verki sem Jón var að gera af Þór-
bergi - en listamaðurinn hafði
harðbannað Margréti að koma
nálægt verkinu meðan það var
unnið. Þar mættust tveir patrí-
arkar og hefur orðið af því heil-
mikið neistaflug, eða svo skilst
manni. Bókin hefði styrkst vel
við fleiri sögur af þessu tagi hér.
ÁB.
UMSJÓN: GUÐJÓN FRIÐRIKSSON
Miðvikudagur 5. desember 1984 ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 7