Þjóðviljinn - 02.02.1985, Síða 13

1984
með gleraugum
frá 1948
1984
(Bretland, 1984)
Handrit og stjórn: Michail Radford
eftir sögu George Orwell
Kvikmyndun: Roger Deakins
Leikendur: John Hurt, Richard Burt-
on, Suzanna Hamilton, Cyril Cusack.
Sýnd í Bíóhöllinni.
INGIBJÖRG
HARALDSDÓTTIR
Auðvitað hlaut einhverjum að
detta í hug að kvikmynda 1984 á
því herrans ári 1984 - varla getur
það talist frumleg hugmynd. Hitt
er öllu umdeilanlegra hvursu til
hefur tekist. Og verðum við þá að
byrja á byrjuninni, sjálfri sögunni
sem er undirstaða þessarar
myndar.
George Orwell skrifaði 1984
rétt eftir seinni heimsstyrjöldina.
Einsog aðrir höfundar sem fjalla
um framtíðina í hrollvekjum var
hann í raun að fjalla um samtíð
sína, eða réttara sagt þau fyrir-
bæri í samtíðinni sem hann var
hræddastur við að mundu leiða til
einræðis og vondra tíma. Ég þarf
væntanlega ekki að rekja efni
sögunnar hér, svo þekkt sem hún
er og víðlesin, eða hver man ekki
eftir Stóra bróður, hugsanalög-
reglunni, nýmáli og tvíhugsun? í
ágætri grein í Tímariti Máls og
menningar (3/1984) um Stað-
leysur, góðar og illar, segir Árni
Bergmann um sögu Orwells að
hún „færi innan seilingar lesenda
herfilegustu hugsanlegu afleið-
ingar af mörgu því sem íbúar
heimsins óttuðust mun meir að
lokinni síðari heimsstyrjöld en
eftir þá fyrri. Þeir höfðu fylgst
með „hreinsunum“ í Moskvu,
séð í fréttamyndum útrýmingar-
búðir nasista og heyrt atómsp-
rengjuna falla“.
Síðar í greininni segir Árni
m.a. um „eðlislæga galla framtíð-
arhrollvekjunnar": „Höfundur-
inn smíðar eitthvert kerfi sem
ekki er til og hann nær einatt
sterkum áhrifum með því að leiða
vissar hneigðir í samtíð sinni út á
ystu nöf. En svo þarf hann að láta
fullgilda einstaklinga lifa í þessari
framtíð og það er eins víst að það
reynist honum ofviða. Hvernig
bregst maðurinn við hinu abso-
lúta eftirliti, hvernig hagar hann
sér í heimi þar sem margbreyti-
leikinn hefur verið þurkkaður út?
Möguleikarnir eru satt að segja
takmarkaðir og árangurinn eftir
því, persónusköpunin einatt með
einfaldara og dauflegra móti“.
Þrátt fyrir þessa galla og þrátt
fyrir þá staðreynd að heimurinn
hefur (sem betur fer) þróast
nokkuð á annan hátt en Orwell sá
fyrir sér, lifir sagan 1984 og mun
lifa sem áminning og hugvekja,
og boðskapur hennar er enn þarf-
ur, því einsog Orwell sagði getur
alræði sigrað hvar sem er „ef
menn ekki berjast gegn því“.
En nú er sagan komin á kvik-
mynd. Kvikmynd og skáldsaga
eru einsog allir vita gjörólíkir
miðlar og hlíta ekki sömu lögmál-
um. Lesandi skáldsögu bætir
ýmsu við frá eigin brjósti þegar
hann les, hann er mun frjálsari en
bíógesturinn sem er njörvaður
niður í sæti sitt í tvo tíma og
mataður á veruleika kvikmynd-
arinnar, sem er miklum mun
áþreifanlegri en veruleiki bókar-
innar, og veitir nánast ekkert
svigrúm fyrir spurningar eða efa-
semdir.
Tökum persónusköpunina sem
dæmi. Það er hægur vandi, þegar
maður les skáldsögu, að búa sér
til mynd af persónunum, jafnvel
þótt þær séu lítið annað en
táknrænar beinagrindur frá höf-
undarins hendi. í kvikmynd er
það leikarinn sem býr til þessa
mynd, en honum er mun meiri
vandi á höndum en venjulegum
skáldsögulesanda. Myndin sem
hann býr til þarf að passa við
mynd áhorfandans eða a.m.k.
sannfæra hann um að svona og
ekki öðruvísi sé persónan þegar
hún hefur klæðst holdi og blóði.
Nú er svosem ekkert uppá leika-
rana að klaga í 1984. John Hurt
og Richard Burton leika auðvitað
eins og englar, þannig séð. En
persónurnar eru einhliða tákn-
myndir frá Orwells hendi og við
því eiginlega ekkert hægt að gera.
Hitt er þó öllu verra, að þrúg-
andi andrúmsloftið í myndinni
verður fyrr en varir að þrúgandi
andrúmslofti í salnum og þaðan
er stutt í hreinræktuð leiðindi. Nú
má enginn halda að ég sé að biðja
um gamanmynd. En ég er
sannfærð um að það sem er
leiðinlegt hefur engin áhrif. Og
mér fannst leiðinlegt að sitja
undir 1984 í bíó.
Ástæðan kann að vera sú, að
einmitt þessi framtíðarhrollvekja
vekur okkur ekki þann hroll sem
skyldi vegna þess að það sem
menn óttuðust 1948 hefur vikið
fyrir öðru, framtíðarsýn okkar
núna er önnur, ótti okkar er ann-
ar. Vegna þess hve veruleiki
kvikmyndarinnar er áþreifan-
legur getum við sagt sem svo:
1984 er komið og liðið og það var
ekki svona, það var öðruvísi.
Kvikmyndin virkar ekki á sama
hátt og bókin. Hún er of seint á
ferðinni. Hefði þessi kvikmynd
verið sýnd rétt eftir að bókin kom
út er enginn vafi á því að hún
hefði ver sannkölluð hrollvekja.
En til þess að vekja slík áhrif
núna hefði hún þurft að taka fyrir
það sem við erum hrædd við í
dag, þá framtíðarsýn sem grúfir
yfirokkurað 1984 liðnu. Hugsan-
legt hefði verið að gera mynd um
1984 einsog það var, en ekki eins-
og Orwell hélt að það yrði. Þá
hefðum við fengið öðruvísi
mynd, og hún hefði getað vakið
hroll svo um munaði. Þetta er
náttúrlega fánýtt hjal, því mynd-
in er til, búin og gerð og verður
ekki aftur tekin og nær að skrifa
um það sem er en það sem „ætti
að vera“.
Kannski höfðar þessi mynd allt
öðruvísi til þeirra sem búa við
harðstjórn - ég mundi líklega
banna hana í Chile ef ég væri Pin-
ochet, og í Paraguay ef ég væri
Stroessner. Annarsstaðar held ég
að hún hljóti að þykja næsta fjar-
læg og áhrifalítil. Vilji menn fá
virkilegan framtíðarhroll er væn-
legra að horfa á myndir Tarkof-
skís, t.d. „Stalker“ og „Solaris“.
Lífið er saltfiskur

- *

Á Mölunum í Hafnarfirði. Líkur eru á að þar hafi saltfiskverkun fyrst hafist á íslandi.
Sýnd ókeypis
í Nýja bíói
í dag
Hin nýja kvikmynd Sölusam-
bands íslenskra fiskfram-
leiðenda, Lífið er saltfiskur,
verður sýnd í Nýja bíói í dag,
iaugardag, kl. 14.30. Áhuga-
menn um atvinnusögu lands-
ins og velunnarar saltfiksins
eru velkomnir á meðan hús-
rúm leyfir.
Sýndir verða 1. og 3. hluti kvik-
myndarinnar. 1. hlutinn, sem er
50 mínútur að lengd, sýnir þver-
skurð saltfiskmálanna í víðasta
jskilningi á 50. starfsári SÍF árið
1982, en á því ári var öll kvik-
myndin tekin. Þriðji hlutinn fjall-
ar um þróunina frá heimsstyrj-
öldinni fyrri til okkar dags. Nefn-
ist þessi hluti myndarinnar Bar-
áttan um markaðina og er um 60
mínútur að lengd.
Kvikmyndastjórn og handrits-
gerð var í höndum Erlends
Sveinssonar, sem einnig sá um
klippingu og gagnasöfnun. Kvik-
myndatöku annaðist Sigurður
Sverrir Pálsson ásamt Þórami
Guðnasyni. Frumsamin tónlist er
eftir Jón Þórarinsson. Þulir í
myndinni eru þeir Hjalti
Rögnvaldsson og Vilhelm G.
Kristinsson. Lifandi myndir h/f
framleiddu myndina fyrir Sölu-
samband fsl. fiskframleiðenda.
Annar hluti myndarinnar, sem
ber undirtitilinn Frá örbirgð til
bjargálna og mun fjalla um
saltfisktímabilið fram til 1918, er
ófullgerður.
Laugardagur 2. febrúar 1985 ÞJÓÐVIUINN - SÍÐA 13