Þjóðviljinn - 28.12.1985, Síða 11

Rœtt við frœðimanninn
séra Kolbein Þorieifsson
sem ermeð bókí
smíðum um
7 7. aldarprestinn,
skörunginn og
vísindamanninn
séra Pál Björnsson
ÍSelárdal. Pállþýddi
ógrynni úr grísku
af guðlegum frœðum
og arfleiddi náfrœnda
sinn, meistaraJón
Vídaiín, að bóka- og
skjalasafni sínu
erre Bayle kom fram með þá hug-
mynd að halastjörnur væru nátt-
úrufyrirbæri en ekki ógnartákn á
himnum. Það sannaðist ekki fyrr
en útreikningar Halleys stóðust
og halastjarnan birtist aftur á því
áfi sem hann sagði til. Halley var
einmitt að reikna þetta út á sama
tíma og Páll flutti ofangreinda
predikun. Þessi ræða séra Páls er
flutt á þeim punkti menningar-
sögunnar þegar viðhorfið fer áð
breytast og menn hætta að líta á
halastjörnur sem fyrirboða ein-
hvers ills.
Það sem mér komst mest á
óvart í ritsmíðum séra Páls var, á
hve háu vísindalgu plani rit hans
voru. Hver tími hefur sitt eigið
vísindalega plan til að standa á.
17. öldin var að mörgu leyti á
mjög háu plani, þ.e. Svisslend-
ingar og Hollendingar höfðu búið
til mjög gott kerfi til að vinna að
rannsóknum á grískum og he-
breskum fræðum og austurlensk-
um og arabískum fræðum líka.
Það sýnir sig í ritum séra Páls í
Selárdal að hann beitir þeim vís-
indaaðferðum sem málfræðingar
þess tíma beittu. Ég verð að segja
horfast í augu við, en menn eru
farnir að skilja það núna úti í Evr-
ópu að þetta sögutímabil vann af-
skaplega miki! stórvirki á sviði
austurlandafræða og náttúru-
fræða og einmitt þeir menn sem í
augum síðari tíma voru hjátrúar-
fullir, voru forgöngumenn um þá
liluti sern síðar leystu síðari kyn-
slóðir undan þessu hjátrúarfargi.
Þeir unnu þau verk sem síðar
urðu til þess að sanna að ýmislegt
sem menn höfðu haldið að væri
guðleg hefndarráðstöfun, eitis og
halastjörnurnar, væru náttúrlegir
hlutir sem menn þyrftu ekki að
hafa miklar áhyggjur af.
-lg-
alveg eins og er, að hve vísindam-
ennskan hér á íslandi gat verið á
háu plani miðað við samtímann
og aldarfarið. Páll var prestur við
Arnarfjörðinn alla sína ævi, en
þarna virðist hann hafa haft
mikið og glæsilegt vísindabóka-
safn og við verðum að athuga það
m.a., að fyrsti marktæki landmæ-
lingamaðurinn sem við íslending-
ar eignumst, sá er mældi landið á
fyrri hluta 18. aldar, Magnús
Arason, hann lærði sitt fag hjá
séra Páli. Páll virðist hafa verið
kennari Vestfirðinga og eitt af því
sem hann hafði sérstakan áhuga
á, var málaralistin. Það kemur
m.a. fram í predikunum hans.
Margar predikanir hans eru
þannig framsettar að hann dregur
upp einskonar málverk af því sem
hann er að tala um. Það er og
talið að Páll hafi þýtt kennslubók
sé að gera stórmenni lítil með því
að segja á hvaða herðum þau
standa. Það sem um er að ræða er
að samhengið í íslenskri menn-
ingu kemur betur í ljós. Við verð-
um að athuga það, að þessir
lærðu Vídalínar voru viður-
kenndir í gamla dag sem lær-
dómsmannaætt sem hafði sterka
menningarhefð að baki. Sem bet-
ur fer er nú komið á íslensku að-
alrit upphafsmanns ættarinnar,
„Crymogæa“ Arngrfms lærða.
Séra Páll var dóttursonur
Arngríms og meistari Jón var
sonarsonur Arngríms, svo þetta
hangir allt saman.
Þessir menn voru allir mjög
tengdir heimsmenningunni. Til
dæmis má nefna að séra Páll var í
nánu sambandi við fræðimenn í
Oxford, og hann var í nánu sam-
bandi við austurlandastofnunina
skilst miklu betur, þegar rit sam-
tíðarmanna hans eru skoðuð, en
Hallgrímur er nú skilinn út frá
sjónarmiðum 19. og 20. aldarinn-
ar, og menn átta sig ekki á því að
hann er að fást við hugtök sem
eru miklu betur útskýrð í ritum
annarra manna sem voru á þeim
tíma sem Hallgrímur lifði í miklu
meiri metum ep hann sjálfur.
íslendingar virðast hafa verið
of pempíulegir og ekki þolað að
horfast í augu við tímabil sem
lítur á galdra sem mögulega frá
vísindalegu sjónarmiði og þeir
hafa alls ekki hugsað um það,
hverjar eru orsakir þess að galdr-
ahugmyndirnar verða svona
sterkar þegar verið er að stríða
við sjúkdóma eins og geðveiki og
annað þess háttar. Menn hafa
t.d. ekki áttað sig á því að þeir
Kirkjubólsferðgar, sem á sínum
í litablöndun sem til er á Lands-
bókasafninu.
Lœrdóms-
mannaœtt
Vídalína
Páll vitnar mjög oft tneð blað-
síðutali í rit Gregoriusar og Basi-
liusar, og af því að hann gjörir
svo, þá hefur hann haft þessar
bækur handbærar í sínum bóka-
skápi. Ég hef ekki haft möguleika
á því að bera saman frumtextann
og þýðingar Páls, en iðulega þar
sem hann skrifar sjálfur þá hefur
hann gríska textann orðréttan
með til samanburðar. Sá texti af
bók Gregoriusar sem ég las, er
útgáfa frá 19. öld, en auðvitað
eru þær bækur sem séra Páll not-
aði til á söfnum erlendis. Það þarf
að athuga betur, hvaða bækur
það eru sem hann styðst við.
í Leyden í Hollandi, og harin var í
nánu sambandi við Basel í Sviss.
Hann fékk í hendurnar bækur frá
þessum háskólum á þessum tíma
og notar þær óspart í sínum rit-
um.
íslendingar
of pempíulegir
Þeir rithöfundar íslenskir sem
við getum kallað heimspekiskáld
hafa verið gjörsamlega vanræktir
og það virðist svo í okkar menn-
ingarsögu eins og íslendingar hafi
aldrei átt slík skáld. Þess vegna er
Hallgrímur Pétursson algjörlega
misskilinn, því ýmislegt af því
sem sagt er í Passíusálmunum
V
Lœrdóms-
mannaœtt
Vídalína
Við megum ekki hugsa eins og
smákrakkar sem halda að verið
tíma voru brenndir fyrir galdra,
voru ekki brenndir fyrir þekking-
arleysi sitt heldur fyrir það að
þeir voru menntuðustu mennirn-
ir í sveitinni. Þeir voru kristin-
fræðikennarar sveitarinnar. Vit-
anlega er þetta tímabil sem við
eigum erfitt með að skilja og það
er vissulega erfitt fyrir okkur nú-
tímamenn, að fást við þetta tíma-
bil, en þar fyrir utan voru þeir
menn sem komu við sögu, eins og
séra Páll í Selárdal sem lenti í
þessum málum fyrst og frernst
vegna þess að hann var sálusor-
gari, þeir voru lærdómsmenn á
heimsmælikvarða. Það er það
sem menn eiga svo erfitt með að
Laugardagur 28. desember 1985 ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 11