Þjóðviljinn - 31.08.1986, Page 6

Séra Jón M. Guðjónsson á öðrum
fremur þakkir skildar fyrir upp-
byggingu safnsins og varðveislu
gamla prestsetursins. Mynd R.Á.
Framkvæmdir hófust í sumar
við að færa elsta steypuhús á
íslandi, og að því er sumirtelja
á Norðurlöndunum öllum, í sitt
upprunalega horf. Þetta hús
er gamla prestssetrið í Görð-
um á Akranesi og fer vel á því
að hefja þessarframkvæmdir
í ár þar sem bygging hússins
hófst fyrir réttum 110 árum,
árið 1876.
Byggðasafnið í Görðum sér um
Séra Jón Benediktsson Garða-
prestur er talinn hafa orðið öreigi
vegna húsbyggingarinnar. Hann
hóf byggingu hússins 1876, en
hrökklaðist frá embætti 10 árum
síðar. Mynd Byggðasafnsins.
smíði Hegningarhússins í
Reykjavík.
Um byggingu hússins segir í
Iðnsögu Islands að fram að þess-
um tíma hafi kalk og sement að-
eins verið notað í múrlím, en eng-
inn hafi opinberlega minnst á
steypu eða steypuhús, nema Jón
Hjaltalín og hann hafi aðeins
„nefnt þau á nafn.“ Engin kunn-
átta var því fyrir hendi í landinu
um hvernig byggja ætti slíkt hús
og er talið að Sigurður steinsmið-
Garðahúsið síðsumars 1986, 110 árum eftir að séra Jón hóf byggingu þess. Talsverðar breytingar verður að gera á
húsinu svo upprunalegt útlit fáist. Mynd gg.
Byggðasafnið Görðum
Elsta steypuhúsið í upprunalegt horf
Gamla prestsetrið í Görðum á Akranesi jafnvel talið elsta steinsteypuhús á Norðurlöndum.
Endurbygging hafin í sumar
framkvæmdir á húsinu og nýtur
til þess styrks frá sveitarfélögu-
num sem standa að því og Húsaf-
riðunarsjóði, auk þess sem Sem-
entsverksmiðja rfkisins hefur
veitt dyggan stuðning.
Séra Jón Benediktsson sóknar-
prestur í Görðum réðist í bygg-
ingu hússins og fékk hann til
verksins Sigurð Hansson
steinsmið. Sigurður hafði lært
steinsmíði af Sverri Runólfssyni
og vann hann m.a. um tíma að
ur hafi fundið aðferðina af sínu
eigin hyggjuviti „og jafnframt
hafði hann þá djörfung að reyna
hana á heilu húsi,“ segir í Iðn-
sögu.
Byggingin
varð Jóni ofviða
Byggingartími prestseturs séra
Jóns stóð allt fram til ársins 1882
og varð húsinu þó ekki að fullu
iokið. Það var þá aðeins
innréttað að hluta til, framhurð-
ina vantaði og sömuleiðis tré-
tröppur framan við aðaldyrnar.
Auk þess varð setrið mun dýrara
en Jón hafði haldið og fór svo að
lokum að ævintýrið varð honum
ofviða. Hann er sagður hafa orð-
ið öreiga af þeim sökum, enda
þótt hann hafi fengið nokkurn
styrk til byggingarinnar, og 1886
var honum fengið embætti að
Saurbæ á Hvalfjarðarströnd.
Eftir brottflutning klerksins
Þessi myndertrúlega
frá þvífyriraldamótog
sýnirsuðurhlið húss-
ins frá búskaparárum
Sigmundar og fjöl-
skyldu hans.
Þannig leit Garðahús-
iðútum 1954. Þá
hafði sóknarnefndin
ætlað að hafa þar lík-
hús og útfararkapellu
ogþvíkomiðfyrir
krossiávesturstafni
oggertýmsar aðrar
breytingaráhúsinu.
bjuggu leiguliðar í húsinu og urðu
mannaskipti tíð allt þar til Sig-
mundur Guðmundsson flutti í
húsið með fjölskyldu sína árið
1890. Sigmundur bjó þar síðan til
ársins 1932.
Þegar prestaskipti urðu í Görð-
um var ætíð gerð úttekt á húsinu
og má af þeim athugunum ráða
að húsinu hafi hrörnað talsvert,
einkum hvað ytra útlit þess snert-
ir, en heldur mun hafa verið vist-
legra innanstokks hjá Sigmundi
en hjá séra Jóni þeim sem áður er
getið. Þannig segir í úttekt sem
gerð var árið 1921: „Strompurinn
skekktur og járnið ryðgað. Vind-
skeiðar á göflum eru að nokkru
leyti burtu fallnar og er þar opið
inn úr og þarf bráðrar aðgerð-
ar...Gólfið er mjög fúið, einkan-
lega til hliðanna og troðið og
óþétt. Bitar undir gólfi eru fúnir
mjög til endanna og styttum
hleypt undir. Dregari er gallaður
og fótstykki eyðilögð af fúa...“
Hið ytra var húsið orðið í meira
lagi hrörlegt þegar þessi úttekt
var gerð. Gluggar voru orðnir
fúnir, málning var að hverfa,
veggir og gaflar nokkuð sprungn-
ir og þar fram eftir götum. Þegar
þarna er komið sögu hafa þegar
nokkrar breytingar verið gerðar á
húsinu frá því Jón Benediktsson
hrökklaðist frá embætti.
Líkhús eða
hafnaruppfylling
Sigmundur Guðmundsson og
fjölskylda hans voru síðustu ábú-
endurnir í Görðum og fluttu þau
úr húsinu árið 1932. Stóð húsið
þá autt um nokkurn tíma, en 1936
ákvað sóknarnefndin að gera þar
líkhús og útfararkapellu. Ráðist
var í framkvæmdir, allar
innréttingar fjarlægðar og tré-
verk rifið úr húsinu, glugga- og
dyraskipan breytt, steyptir stall-
aðir kantar á sinnhvorn gafl og
komið fyrir krossi og klukku á
vesturstafni. Þannig hafði húsið
verið fært í búning guðshúss hið
ytra, en framkvæmdir sóknar-
nefndar náðu ekki lengra og
þannig klætt fékk það að grotna
niður um all langt skeið.
Ekki fer neinum sögum af nýt-
ingu hússins fram til ársins 1946,
en þá var því ætlað nýtt hlutverk.
Akurnesingar voru í þá tíð að
byggja hafnargarð og þótti
mönnum sem húsið yrði ágæt
uppfylling í garðinn. Verkstjóri
Akranesbæjar, Ingólfur Sigurðs-
son í Björk, var þá sendur upp að
Görðum með vinnuflokk og átti
að brjóta húsið. En þegar til átti
að taka þótti Ingólfi að hér myndi
unnið óhæfuverk. Frestaði hann
því niðurbrotinu meðan hann
hjólaði niður í bæ til að ráðfæra
sig við ráðamenn. Fór hann til
Jóns Sigmundssonar sparisjóðs-
gjaldkera, sonar Sigmundar
Guðmundssonar, og gat Jón upp-
lýst hann um að húsið væri í eigu
kirkjugarðsins og í vörslu sóknar-
nefndarinnar, þannig að bæjar-
yfiröld höfðu enga heimild til
þess að fyrirskipa niðurbrot þess.
Mun Ingólfur hafa fagnað þessu
mjög og kallaði vinnuflokk sinn
af vettvangi. Þannig varð þessu
merka húsi bjargað frá glötun.
Jón M. Guðjónsson
hefur baróttu sína
En þetta sama ár fékk séra Jón
M. Guðjónsson Garðaprestakall
og fluttist til Akraness. Jón hafði
áður verið prestur í Holti undir
Eyjafjöllum. Þar hafði hann ver-
ið frumkvöðull að stofnun
byggðasafns og þá hugsjón flutti
hann með sér til Akraness. Það
tók séra Jón 10 ára þrotlausa bar-
áttu við misjafnar undirtektir að
fá því framgengt að byggðasafni
yrði komið upp að Görðum, en
honum tókst að lokum að
sannfæra málsmetandi menn og
almenning um nauðsyn þess. Það
var svo sunnudaginn 13. desemb-
er árið 1959 að Byggðasafnið í
Görðum var opnað við hátíðlega
athöfn í húsinu sem Sigurður
steinsmiður byggði af hyggjuviti
sínu.
Þessu samfara voru gerðar um-
fangsmiklar breytingar á húsinu í
Görðum. Síðan hefur það haldist
nær óbreytt hið ytra, en stallarnir
voru brotnir árið 1974 og kross-
inn tekinn niður. Baráttusaga
Jóns og saga uppbyggingar
safnsins síðan eru merkari en svo
að rúmist í frásögn sem þessa. En
nú stendur fyrir dyrum aft ljúka
ætlunarverki þeirra Jóns Bene-
diktssonar og Sigurðar Hans-
sonar og endurbyggja húsið í
þeirri mynd sem þeir sáu fyrir sér
fyrir 110 árum og varðveitast þar
merkar minjar um íslenska bygg-
ingarsögu.
-gg