Þjóðviljinn - 31.08.1986, Blaðsíða 10

Fálkinn
er spennandi
og dularfullur
Fálkinn er tignarlegur fugl og
hefur byggt Island í þúsundir
ára, en þó hefur hann lítið ver-
ið rannsakaður hér á landi.
Eini íslendingurinn sem hefur
Stundað skipulegar rann-
sóknir á þessari konungsger-
semi og gert hann að við-
fangsefni í doktorsritgerð er
Ólafur K. Nielsen líffræðingur.
Hann varði doktorsritgerð
sína um vistfræði fálkans við
Cornell háskóla í Bandaríkj-
unumnúívor.
Ólafur starfar sem stendur hjá
Náttúrufræðistofnun. Hann ólst
upp á Bergstaðastrætinu, gekk í
Miðbæjarskólann og síðan í
Verslunarskólann. Þá lá leiðin í
Háskóla íslands, en að afloknu
BS prófi í líffræði hélt hann utan
til Bandaríkjanna til framhalds-
náms við Cornell.
Fálkinn er
spennandi fugl
„Ég hef lengi haft sérstakan
áhuga á fálkanum. Hann er
spennandi fugl,“ segir Ólafur
þegar spurt er hvers vegna fálk-
inn varð fyrir valinu hjá honum.
„Hér í Reykjavík sér maður fálka
aðeins á veturna, og mér þótti
það spennandi að fara og leita
hann uppi á sumrin. Finna
hreiðrin og fylgjast með þessum
fugli. Hann verpir á mjög
skemmtilegum stöðum, aðallega
í giljum, gljúfrum, sprunguveggj-
um og í hömrum í fjöllum. Það
fylgir þessu talsverð fjalla-
mennska og ég hef gaman af því,
en að vísu eingöngu í þeim til-
gangi að kanna leyndardóma
náttúrunnar.
Svo er það heillandi að fylgjast
með því hvernig allt líf fálkans
snýst um rjúpuna og hvað er að
gerast hjá henni.“
Samspil fálka
og rjúpu
Og það hefurðu verið að rann-
saka siðan árið 1981?
„Já ég ákvað að rannsaka sam-
spil fálka og rjúpu og um það
fjallar ritgerðin að mestu leiti.
Rannsóknasvæðið náði yfir 5200
ferkflómetra á Norðausturlandi
og þar stundaði ég rannsóknir frá
árinu 1981 og þangað tilísumar.“
Geturðu ekki sagt mér sitthvað
um rannsóknirnar og niðurstöð-
ur þeirra?
„Til þess að gera mér grein
fyrir þessu samspili þurfti ég að
fylgjast með breytingum á stofn-
stærð rjúpu á svæðinu. Ég fór því
á hverju vori norður og taldi
karra á sex afmörkuðum svæð-
um, en karrarnir eru staðbundnir
á vissum óðulum á vorin. Og nið-
urstaðan varð sú að stofnstærðin
þrefaldaðist á þessu tímabili,
enda er rjúpan á íslandi þekkt
fyrir breytingar á stofnstærð.
Stofninn var í stöðugri uppsveiflu
allan tímann. Rjúpustofninn hef-
ur náð hámarki á um það bil 10
ára fresti og þessar sveiflur hafa
verið nokkuð reglulegar, með
undantekningum þó.“
Fastheldnir
á óðul sín
„Það er nokkuð erfitt að telja
fálka, eini fasti punkturinn eru
óðulin. Fálkar eru mjög fast-
heldnir á óðul sín og þau eru not-
uð af kynslóð eftir kynslóð. Við
upphaf rannsóknanna vissi ég af
mörgum þessara óðala og heim-
sótti þau fyrsta árið, en hafði
einnig mikið gagn af heima-
mönnum. Þeir gáfu mér mikil-
vægar upplýsingar um mörg óðul
sem ég vissi ekki um fyrir. Ég
kannaði árlega hve mörg óðul
voru í ábúð og fékk þannig hug-
mynd um fjölda fálka. Og ég
komst að raun um að á tímabilinu
fjölgaði óðulum í ábúð úr rúm-
lega 40 upp í rúmlega 50. Þannig
fylgdist ég með breytingum á
stofnstærð fálkans.
Nú, hluti af verkefninu var að
fá hugmynd um fæðusamsetn-
ingu fuglanna. Þegar fálki drepur
fugl á vorin og sumrin byrjar
hann á því að plokka hann á
staðnum og tekur innan úr hon-
um. Ef um rjúpu er að ræða étur
hann höfuðið og lappirnar strax
en ber afganginn í hreiðrið. Ég
heimsótti nokkur hreiður á
hverju sumri og safnaði öllum
beinum sem ég fann. Þá taldi ég
saman fjöida einstaklinga og fjöl-
da tegunda sem höfðu orðið fálk-
anum að bráð. Þannig safnaði ég
saman á þessum sex árum leifum
af um 10 þúsund fuglum sem fálk-
arnir höfðu étið.“
Lífið er rjúpa
„Og það kom í ljós á mínu
svæði að hlutdeild rjúpu í fæð-
unni jókst á tímabilinu, enda er
rjúpa uppáhaldsfæða fálkans. Ef
hann hefur rjúpu étur hann ekk-
ert annað. En fálkahjónin á þessu
svæði eru misvel í sveit sett hvað
veiðum á annarri bráð viðkemur,
svo sem öndum og svartfuglum.
Hlutdeild rjúpu í sumarfæðu
þeirra sem höfðu fátt annað að
veiða hélst nær óbreytt allan tím-
ann, um 90%. En rjúpuát þeirra
sem geta gert sér aðra bráð að
góðu í rjúpnaleysisárum jókst
nokkuð samfara fjölgun rjúpu á
svæðinu. Þá er ég að tala um í
fyrsta lagi fálka sem lifa við sjó-
inn og veiða auk rjúpu einkum
svartfugl og í öðru lagi fálka sem
lifa í grennd við Laxá og Mývatn
og veiða rjúpur og endur. Hlut-
deild rjúpu í fæðu þessara fálka
jókst að meðaltali úr 67% í 79% á
árunum 1981-1986. Þannig tekur
fálkinn rjúpuna fram yfir aðra
bráð ef hann hefur aðgang að
henni.
Fálkum fjölgaði sem sagt jafnt
og þétt um leið og rjúpu fjölgaði
og hlutdeild rjúpu í fæðu þeirra
jókst. Hins vegar hefur veðurfar
mest áhrif á varpárangur fálkans,
mun meiri en stærð rjúpustofns-
ins.“
Kynhvötin karranum
að falli
„Fálki verpir fugla fyrst á ís-
landi. Hann verpir venjulega í
mars, en þá ríkir vetur og snjór er
yfir öllu. I apríl kemur rjúpukarr-
inn af fjöllum og fer að helga sér
óðul. Flann er þá alhvítur og er
mjög áberandi, ekki síst þar sem
hann hreykir sér og lætur ófrið-
lega. Kynhvöt hans er mjög sterk
og verður varkárninni yfirsterk-
ari þannig að hann er auðveld
bráð fyrir fálkann. Á tímabilinu
apríl til maí éta allir fálkar nær
eingöngu rjúpu og eru það mest
megnis karrar. Mér taldist til að
75% þeirra rjúpna sem fálkinn
drap á þessum tíma hafi verið
karrar. En um miðjan júní hefst
varptími rjúpunnar og þá fellir
karrinn yfir í brúnan sumarbún-
ing og felur sig, hverfur svo að
segja alveg.
Og fálkinn verður fyrir barðinu
á þessu. Ef hann á kost á annarri
fæðu en rjúpu leitar hann meira í
hana. Ungar þeirra fálka sem ein-
göngu hafa rjúpu yfir hásumarið
svelta stundum. En þessu tíma-
bili lýkur síðsumars. Það er þegar
rjúpuungarnir eru að komast á
Grétar Eiríksson tók þessa mynd
af fálkamóður með unga sína.
Fálkinn er og var kpnungsgersemi, prýddi eitt sinn skjaldarmerki okkar, ertákn æðstu orðu ríkisins og getur því með réttu
kallast þjóðarfugl Islendinga, segir Ólafur. Mynd KGA.
legg, en rjúpuungar eru auðveld
bráð fyrir fálka og uppistaðan í
fæðu þeirra síðsumars."
Með eindœmum
harðger
„Fálkinn er hánorrænn fugl og
með eindæmum harðger. Nyrstu
varpstöðvar fálkans eru á norður
Grænlandi. Það er talið að hann
hafi orpið hér á landi á ísaldar-
tímanum, en talið er að landið
hafi aldrei verið alþakið jökli."
Hvað er talið að hér séu margir
fálkar. Vita menn það?
„Á vegum Náttúrufræðistofn-
unar er nú unnið að því að kanna
stærð fálkastofnsins á landinu og
við giskum á að nú séu hér um 300
pör. Stofnstærðin er mjög breyti-
leg og stjórnast líklega fyrst og
fremst af breytingum á stofn-
stærð rjúpu, miklu frekar en af
mannavöldum. Norðausturland
er lang þéttbýlasta fálkasvæðið á
landinu.“
Eru skilyrði á íslandi lífvænleg
fyrir fálka?
„Hann býr við mjög góð lífs-
skilyrði hér á landi. Hér er gnótt
rjúpu og anda og svartfugla og
auk þess étur hann mikið af mús-
um, læmingjum og allt upp í full-
orðnar grágæsir. Hagamúsin er
honum mjög mikilvæg yfir hávet-
urinn. í raun og veru getur fálk-
inn drepið flestar tegundir
fugla.“
Elgn Danakonungs
Áður fyrr var fálkinn nytjað-
ur?
„Fálkinn var þýðingarmikil út-
flutningsvara allt fram til alda-
móta 1800. Danakonungur sló
eign sinni á fáikastofninn á ís-
landi og hélt fjöldann allan af
fálkaföngurum hér. Mest var
veitt á Vestur- og Norðvestur-
landi og voru fluttir úr landi allt
upp í 150 fugla ári þegar mest var.
Konungur sendi síðan sérstakt
skip eftir þeim og flutti til Dan-
merkur. Sumum hélt hann sjálf-
um sér og hirðinni til gamans, en
hann gaf einnig nágrönnum sín-
um og valdamönnum um alla
Evrópu fálka, einkum í þeim til-
gangi að vinna vinskap þeirra.
En þessi útflutningur lagðist
niður um 1800. Það hafði verið
vinsæl íþrótt í margar aldir að
hafa fálka til veiðileikja, en á 18.
öldinni fór áhugi manna að
dofna. Þetta var ekki lengur í
tísku. Síðastu fálkasendingunni
til Danakonungs var lógað hér á
landi áður en hún komst í skip.“
Stunduðu íslendingar þessar
veiðar fyrir sinn arfakóng?
„Það voru allra þjóða kvikindi
við þessar veiðar fyrir konung,
Hollendingar voru t.d. klókir
fálkafangarar. Og í kringum
þetta spannst mikil saga. Oft
urðu deilur og málaferli vegna
fálkaveiða og deildu menn þá um
réttinn til veiðanna. En þar sem
konungur hafði slegið eign sinni á
fálkann mátti enginn gera honum
mein.
Fálkinn var og er konungsger-
semi, hann prýddi eitt sinn
skjaldarmerki okkar, er nú tákn
æðstu orðu ríkisins og það má
með réttu segia að hann sé þjóð-
arfugl okkar íslendinga.“
Ströng viðurlög
við fálkaþjófnaði
Áhugi manna á fálkum er hins
vegar ekki úr sögunni og margir
hafa áhyggjur af ásókn útlcnd-
inga í fálka. Fálkastofninn er ekki
í hættu eða hvað?
„Nei. Um miðja þessa öld var
talið að stofninn væri að deyja út
ogþvívarhannfriðaðurum 1950.
Hann hafði að vísu verið friðaður
áður en það var einungis tíma-
bundið. Éngu að síður eru tals-
verð brögð að því að menn ræni
ungum eða eggjum. Þeir sem
hafa verið teknir fyrir að taka
fálkaunga eða egg og ætla að
flytja úr landi hafa nær eingöngu
verið þýskumælandi, Þjóðverjar
og Austurríkismenn. Þetta eru
menn sem hafa atvinnu af þessu.
þeir ala fuglana upp og selja þá
síðan dýrt, sennilega mest til
Miðausturlanda, en þar er mikill
áhugi á veiðum með fálkum,
einkum meðal auðmanna.
En viðurlög við fálkaþjófnaði
eru mjög ströng, sektir og fang-
elsi. Þjóðverji sá sem tekinn var
síðastur fyrir slíkt brot var dæmd-
ur til þriggja mánaða fangelsis-
vistar og hárra fjársekta.“
Hvaða augum heldurðu að
fálkinn sé litinn almennt?
„Ég held nú að viðhorf manna
til fálkans sé almennt jákvætt.
Menn dást að honum og það ekki
að ástæðulausu. Þó kemur það
fyrir að menn skjóti fálka. Á síð-
ustu árum hafa komið upp nokk-
ur mál þar sem íslendingar hafa
skotið fálka, bæði fugla við
hreiður og á rjúpnaveiðitíma. En
10 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 31. ágúst 1986
ÓlafurK. Nielsen,
sem varð fyrstur íslend-
inga til að stunda rannsóknir
áfálkum, lýsir
viðskiptum sínum
viðránfuglinn
Fálkar í hreiðri: Úr bók Hjálmars R. Bárðarsonar, Fuglar íslands.
almennt held ég að fálkinn sé vel
séður.“
Hermann Göring
á fálkaslóðum
Nú ert þú fyrsti íslendingurinn
sem rannsakað hefur fálka skipu-
lega. En hvað um erlenda vísinda-
menn?
„Erlendir náttúruskoðarar
hafa í gegnum tíðina haft mikinn
áhuga á íslenska fálkanum. Hing-
að hafa komið fjölmargir
leiðangrar erlendis frá til að fylgj-
ast með og rannsaka fálkann.
Sá frægi Hermann Göring var
mikill áhugamaður um veiðar og
útiveru og sendi hingað leiðangur
árið 1937 til að taka fálka. Þeir
fóru einmitt um svæðið þar sem
ég stundaði rannsóknir og tóku
með sér um 10 unga. Göring
gerði einnig út leiðangur til
Grænlands í sama tilgangi.
Á þessum árum var talsvert um
að lifandi fálkar voru fluttir út.
Rétt fyrir stríð fóru t.d. 40 ungar
út til Þýskalands.“
Hvernig gengur hjónalíf fálka
fyrir sig?
„Hjónalífið já. Karlinn er
miklu minni en kerlingin, sem er
ríkjandi í sambúðinni. Kerlingin
getur orðið allt að tveimur kíló-
um að þyngd meðan karlinn er
þetta 1200-1300 grömm, þannig
að stærstu karlar eru minni en
minnstu kerlingar.
Hlutverkaskipting kynjanna er
mjög skýr, einkum og sérflagi yfir
varptímann. Þegar þau byrja í til-
hugalífinu hættir kerlingin öllum
veiðum og eftir það sér karlinn
eingöngu um að draga í búið.
Kerlingin ungar út eggjunum og
matar ungana og sinnir ekki öðru
á meðan. Hún verður mjög
þurftafrek og ef karlinn er ekki
nógu duglegur að bera í hana
bráð vill varpið oft misfarast.
Kerlingin rekur hann því áfram
við veiðarnar og það er oft eins og
karlinn sé hræddur við hana. Ég
fylgdist eitt sinn með því þegar
karl var rekinn á veiðar. Ég hafði
legið og fylgst með þessu pari í
um það bil klukkutíma og allan
þann tíma hafði karlinn setið
heima við klett í mestu makind-
um, snyrti sig og lét fara vel um
sig. Allt í einu kallaði kerlingin
hátt til hans. Hann kipptist þá við
og lét af snyrtimennskunni. Þó
svaraði hann ekki kallinu svo
kerling kallaði aftur og þá miklu
hærra. Það var nóg til þess að
karlinn flaug upp og tók beint
strik upp í heiði, greinilega í
veiðihug. Svo kom hann ekki aft-
ur fyrr en hann hafði klófest
rjúpu og færði hana í búið. Karl-
inn fer oft langar vegalengdir
eftir bráð. Ég veit dæmi til þess
að fálki hafi varið allt að 40 kíló-
metra langa leið frá hreiðri til
veiða, eða 80 km alls.“
Alltaf í
hœfilegri fjarlœgð
„Þessi hræðsla karlsins við
kerlingu sína gengur svo langt að
jafnvel þegar þau para sig dvelur
hann ekki hjá henni augnabliki
lengur en nauðsynlegt er. Þá
kemur hann fljúgandi, lendir á
baki hennar og er svo rokinn um
leið og hann hefur lokið sér af.
Hann heldur sig yfirleitt í hæfi-
legri fjarlægð. Enda eru jú til
dæmi þess, þar sem fálkar eru
hafðir í haldi, að kerling hafi
drepið karl sinn, þannig að hann
hefur kannski fyllstu ástæðu til að
vera var um sig gagnvart kellu
sinni“
Hvernig tókst til með varpið í
sumar?
„Varpið tókst mjög vel í sum-
ar. Þetta er besta sumarið sem við
þekkjum síðan 1981. Fálkar eru
fleiri nú en þá og hlutfall para
sem komið hafa upp ungum hefur
aldrei verið hærra. Stofninn er
greinilega á uppleið."
Mögur ár
framundan
Og hvað er svo framundan hjá
þér hvað fálkarannsóknir snert-
ir?
„Nú, við höldum líklega áfram
að kanna stofnstærðina. Mark-
miðið var að heimsækja allar
sveitir landsins og skrásetja alla
fálkabyggðina.
Auk þess hef ég hug á að fylgj-
ast áfram með framvindu mála á
Norðausturlandi ef það er hægt.
Rjúpnastofninn hefur verið í
uppsveiflu á undanförnum árum
og ætti að ná hámarki innan
tveggja ára. Ég hef mikinn hug á
að fýlgjast grannt með því sem
gerist hjá fálkum fram að þessu
hámarki og þó ekki síður mögru
árunum sem fylgja á eftir, þegar
rjúpum fækkar. Þetta er heillandi
verkefni,“ sagði Ólafur.
-gg
Sunnudagur 31. ágúst 1986 ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 11