Þjóðviljinn - 31.08.1986, Qupperneq 12

Teikning af bæ sem hrundi í skjálftanum 1896 (Úr Öldinni sem leið)
Að kvöldi til 26. ágúst 1896
dundi fyrirvaralítið yfir Suður-
landsundirlendið ógurlegur
landskjálfti, sem olli stórfelldu
tjóni. Fjöldi bæja hrundi í
þessum skjálfta en ekkert
manntjón varð.
Upptök skjálftans voru á sömu
slóðum og aðfararnótt þriðju-
dagsins var, eða á mótum Holta
og Lands í Rangárvallasýslu. Er
það álit manna að styrkleiki þessa
skjálfta hafi verið um 7 stig á
Richter-kvarða.
Daginn eftir, 27. ágúst kom
snarpur jarðskjálftakippur í
Vestmannaeyjum og lést einn
maður vegna grjóthruns. Litlar
skemmdir urðu á húsum nema
prestssetrinu Ofanleiti, sem
skekktist mjög. Upptök skjál-
ftans munu hafa verið nálægt
Skarðsfjalli á Landi og var hann
álíka snarpur og skjálftinn daginn
áður.
Laugardagskvöldið 5. sept-
ember hristist svo Suðurlands-
undirlendið enn á ný af ógur-
legum landskjálfta, sem gerði
engu minna tjón en hinn fyrri.
Jarðhræringarnar voru nú all-
miklu vestar en áður og varð
hann lang harðastur um Skeið
Holt og Flóa. Hér var um þrjá
kippi að ræða. Sá fyrsti var um 6
stig að stærð og átti upptök undir
Selfossi. Annar átti upptök nærri
Hestfjalli og var um 6,5 stig og sá
þriðji í Öífusi einnig 6 stig á Ric-
hter. Á Selfossi urðu hjón undir
þegar baðstofa hrundi og köfn-
uðu. Þá lést kona á Ragnheiðar-
stöðum, sem hafði nýalið barn.
Fékk jarðskjálftinn svo mikið á
hana að hún dó.
Miklar húsaskemmdir urðu í
þessum skjálftum og tóku prestar
á svæðinu saman skýrslu um tjón-
ið. í Rangárvallasýslu gjörféllu
603 bæjarhús, 1507 skemmdust
mikið, 1030 skemmdust lítillega
en 107 voru óskemmd með öllu. í
Árnessýslu féllu 706 bæjarhús,
1261 varð fyrir miklum skemmd-
um, 1849 skemmdust lítillega og
644 sluppu óskemmd. Þá féllu
rúm 1400 peningshús í Rangár-
sýslu og tæplega þúsund í Árnes-
sýslu auk þess sem mikill fjöldi
skemmdist mikið í báðum sýslun-
um.
Reglubundnir
skjálftar
Allt frá því að land byggðist
hafa orðið stórir jarðskjálftar á
Suðurlandsundirlendinu. Þessir
skjálftar verða vegna þess að á
Suðurlandi er sprunga sem liggur
út á Reykjaneshrygginn. Spenna
safnast í berginu og þegar brota-
marki er náð losnar hún úr læð-
ingi. Því lengri tími sem líður
milli skjálfta því meiri orka safn-
ast fyrir í berginu og því von á
stærri skjálftum. Meðaltími milli
skjálfta fyrr á öldum er um 20 ár,
en nú eru nákvæmlega 90 ár liðin
síðan landskjálftarnir urðu á Suð-
urlandi 1896.
Árið 1912 varð mikill jarð-
skjalftakippur á Suðurlandi. Er
talið að sá skjálfti hafi verið
Suðurlandsskjálfti
ónúcHflQfi o_i_:_i_„ i_IX:_:
tengdur Heklu, enda voru upp-
tökin í nágrenni eldfjallsins. Um
30 bæir urðu fyrir miklum
skemmdum á efri hluta svæðisins
frá Þjórsá austur undir Eyjafjöll.
f Næfurholti varð barn undir
sperru og rotaðist til bana.
Um 100 manns látist
Sigurður heitinn Þórarinsson,
jarðfræðingur tók á sínum tíma
saman töflu yfir jarðskjálfta á
Suðurlandi, sem voru það sterkir
að bæir hrundu og er sú tafla birt í
skýrslu vinnuhóps Almanna-
varna um jarðskjálfta á Suður-
landi og varnir gegn þeim.
Allt fram til 1700 eru annálar
ófullkomnir um skjálftana en þó
er vitað um 20 skjálfta fram að
þeim tíma: Sá fyrsti sem vitað er
um varð 1164 og létust 19 manns í
honum og er þess getið í annálum
að bæir hafi hrunið í Grímsnesi.
18 árum seinna varð svo annar
Spenna bergsins losnar úr læðingi
varnaráð hefði farið fram á fjár-
veitingu hjá ríkinu til að láta
Verkfræðistofnun Háskólans sjá
um könnun á mannvirkjum eins-
og sjúkrahúsum og skólum enda
væru þau mannvirki í eigu hins
opinbera. Því var hafnað af fjár-
veitingavaldinu og því hefur sú
könnun ekki farið fram.
um. Mældust 10 kippir og voru
þeir á bilinu 2,5 til 4,1 stig á Ric-
hter. Svipuð jarðskjálftahrina
varð á þessu sama svæði 1978
þannig að þessir kippir þurfa alls
ekki að vera fyrirboði um að
Suðurlandsskjálftinn sé að koma.
f skýrslu Almannavarnaráðs er
lagt mat á hugsanlegar afleiðing-
ar af Suðurlandsskjálfta. Þar
segir að mat á hugsanlegu mannt-
jóni og slysum sé mjög erfitt. Um
ástand núverandi mannvirkja á
Suðurlandi með tilliti til jarð-
skjálftaþols segir að fullvíst sé að
margar byggingar og önnur
mannvirki standist ekki kröfur
um styrkleika vegna meiriháttar
jarðskjálfta. Er þar helst um að
kenna litlum jarðfræðirannsókn-
um á svæðinu, ófullkomnum
byggingarsamþykktum, ófor-
svaranlegri hönnun og misjöfnu
eftirliti með byggingum.
Hús munu laskast
mjög mikið
Almannavarnaráð taldi ekki
rétt að hið opinbera gerði könn-
un á skjálftaþoli húsa í einkaeign
og stimplaði þau góð eða slæm
með tilliti til skjálfta hinsvegar
var fólk hvatt til að láta meta hús
sín sjálft. Því miður hefur lítið
verið gert af því.
í skýrslunni er bent á að Sam-
band sveitarfélaga á Suðurlandi
geti gegnt mikilvægu hlutverki til
samræmingar á þessari úttekt.
Vinnuhópurinn lagði til að
Teikning af bæ sem varð fyrir skemmdum i skjálftunum 1896. (Ur Öldinni sem leið)
skjálfti og létust ellefu manns í
honum og 1211 varð enn skjálfti
sem grandaði 18 manns.
Samtals er vitað um að 98
manns hafi farist í skjálftum á
Suðurlandi. Árið 1734 fórust 9
manns og þá urðu Ölfusið, Flóinn
og Grímsnesið verst úti og
hrundu bæir í þessum sveitum.
Árið 1784 varð svo önnur mjög
stór jarðskjálftahrina og sluppu
aðeins tvær sveitir á Suðurlandi
við tjón en það voru Selvogurinn
og Landeyjarnar. í öllum öðrum
sveitum hrundu bæir og þrír
menn létust.
Síðan liðu rúm 100 ár þar til
næsti stóri Suðurlandsskjálfti
kom, skjálftinn 1896. Þá sluppu
bara tvær sveitir á Suðurlandi við
tjón, Selvogur og Þingvellir.
Stórir Suðurlandsskjálftar hafa
komið nokkuð reglulega á um
það bil hundrað ára fresti og
reikna því vísindamenn með slík-
um skjálft einhverntímann í ná-
inni framtíð. Skjálftinn nú í vik-
unni var mun vægari en þeir
skjálftar sem hér hefur verið rætt
Ekkert fé
til rannsókna
Þá segir að til að unnt verði að
meta þol núverandi mannvirkja
gagnvart jarðskjálftum á Suður-
landi sé nauðsynlegt að fram-
kvæmd verði kerfisbundin rann-
sókn á öllum mannvirkjum á
svæðinu. Skýrsla þessi var unnin
um miðjan síðasta áratug en enn
hefur slík rannsókn ekki verið
gerð að sögn Guðjóns Petersen,
framkvæmdastjóra Almanna-
varna ríkisins. Úttekt hefur verið
gerð á orkuverum, flutningslín-
um, tengivirkjum og öðru til-
heyrandi raforkumálum. Einnig
hefur farið fram úttekt á vega-
kerfum, brúm og ræsum. Hins-
vegar hefur ekki verið gerð úttekt
á sjúkrahúsum, heilsugæslust-
öðvum, skólum og samkomuhús-
um og ekki heldur á veitukerfum,
þjónustukerfum, atvinnuhús-
næði og almennu íbúðarhúsnæði,
né á símstöðvum, símalínum og
radiofjölsímum.
Guðjón sagði að Almanna-
haldið yrði áfram heimildakönn-
un um skjálfta á Suðurlandi og
leitað yrði að helstu jarðskjálfta-
sprungum og þær kortlagðar.
Þeim rannsóknum miðar mjög
hægt.
Þá var lagt til að gerð yrði
jarðfræðikönnun þéttbýlissvæða
en á Suðurlandi eru nokkrir þétt-
býliskjarnar á sprungusvæðinu
og Selfoss þeirra stærstur. Hefur
lítið verið gert í slíkum rannsókn-
um. Á Selfossi er töluvert mikið
af hlöðnum húsum en þau munu
fara verst í jarðskjálftum. Hins-
vegar er talið að járnbent
steinhús standist skjálftann en að
sögn Guðjóns eru allir sammála
um að hús á svæðinu muni laskast
mjög mikið og innveggir hrynja
þó burðarveggir standist skjál-
ftann. Eftir að skýrslan birtist
hefur ekkert verið byggt af
hlöðnum húsum á Selfossi og
þess vandlega gætt að nýjar bygg-
ingar hafi mikið skjálftaþol.
Suðurlandsundirlendið er
landbúnaðarhérað og er talið að
áhrif landskjálfta á bústofn og
landbúnað almennt geti orðið
geigvænleg. Mikill kúabúskapur
er á svæðinu en útivistartími
mjólkurkúa er aðeins um 20% af
heildartíma ársins. Miklar Iíkur
eru því á því að bústofninn verði í
húsi þegar skjálftinn gengur yfir
en lítið er vitað um styrkleikaþol
peningshúsa á svæðinu. Þótt
bústofninn slyppi tiltölulega lítið
skaddaður út undir bert loft gæti
hann orðið fyrir miklum afföllum
sökum skjólleysis og vosbúðar.
Þá munu skemmdir á dreifikerf-
um rafmagns hugsanlega valda
stórvandræðum í umönnun bú-
stofnsins.
Samgöngur eru miklivægar
fyrir nútíma landbúnað og Ölfus-
árbrú og Þjórsárbrú eru báðar á
mjög virku svæði. Að sögn Guð-
jóns eru þær brýr vel í stakk bún-
ar að mæta jarðskjálftum.
Reyndar fannst veila í legubún-
aði á Þjórsárbrú en hann hefur nú
verið lagfærður. Brúin yfir Rangá
reyndist hinsvegar ekki eins vel
byggð og er talið að hún geti farið
í stórum skjálfta. Nýja brúin yfir
Sog er svo sérhönnuð með tilliti
til jarðskjálfta enda byggð eftir
að skýrslan var gerð.
A skjálftasvæðinu liggja há-
spennulínurnar frá Búrfelli, Sig-
öldu. Eftir að skýrslan var gerð
var Hrauneyjafosslína lögð og er
hún fyrir utan skjálftasvæðið og
kemur niður í Hvalfirði. Getur
Hrauneyjafosslínan tekið við öllu
rafmagni frá virkjununum ef hin-
ar skyldu bresta. Jarðskjálftaþol
línanna var kannað í kjölfar
skýrslunnar og kom þá í ljós að
gegnumsneitt geti þær staðist
jarðskjálfta af þeirri stærðar-
gráðu sem búast má við, hinsveg-
ar þurfti að styrkja nokkur
möstur og hefur það verið gert.
Hvað virkjanirnar sjálfar varð-
ar þá eru þær að sögn Guðjóns
byggðar með tilliti til stærstu
jarðskjálfta, t.d. er Búrfell byggt
í sjálfstæðum einingum sem eru
samtengdar með fjöðrum. Aftur
á móti reyndust ýmsir veikleikar í
tengibúnaði stöðvanna og stóðu
ýmis stjórnborð og spennar laus á
gólfinu. Lagði Landsvirkjun í
mikinn kostnað til að ráða bót á
því og hefur það verið gert.
Nefndin lagði til að gerð yrði
áætlun um viðbrögð og hjálpar-
starf vegna Suðurlandsskjálfta og
hefur sú áætlun verið fram-
kvæmd.
Sl. haust fór hópur á vegum
Almannavarna til Mexíkó til að
skoða vegsummerki eftir jarð-
skjálftana þar. Voru verkfræð-
ingar m.a. í hópnum og sagði
Guðjón að eftir að hafa virt eyðil-
egginguna fyrir sér væru þeir mun
meira uggandi en áður yfir hverj-
ar afleiðingar Suðurlandsskjálfta
gætu orðið. Sagði hann að verkf-
ræðingarnir væru jafnvel efins
um að sum mannvirki í Reykja-
vík væru nógu vel byggð til að
mæta skjálftanum, en búast má
við að hræringarnar nái á höfuð-
borgarsvæðið. ískjálftanum 1784
t.d. urðu skriðuföll í Akrafjalli.
-Sáf
12 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 31. ágúst 1986