Þjóðviljinn - 11.09.1986, Qupperneq 7

Frá
Á að stjórna vestfirskum málefnum frá Reykjavík eða ísafirði? Þróunin í byggðamálum hefur verið til aukinnar miðstýring-
ar og samþjöppun valds á suðvesturhorninu. Hugmyndin um þriðja stjórnsýslustigið er tilraun til þess að snúa þessari
þróun við.
Byggðamál
miðstýringu til vaiddreifingar
Erþriðja stjórnsýslustigið lausn?
í nýútkominni skýrslu Byggða-
nefndar þingflokkanna er fjallað
sérstaklega um hvernig unnt sé að
auka valddreiflngu og virkara
lýðræði í landinu með tilliti til
þess hvernig auka megi völd og
áhrif landsmanna í eigin málum
óháð búsetu. Nefndin er sammála
um það að ef árangur á að nást á
þessu svið þurfl að koma til ræki-
leg endurskoðun á stjórnkerflnu í
núverandi mynd og nauðsynlegt
muni reynast að koma á hinu
svokallaða þriðja stjórnsýslustigi
sem yrði nokkurskonar millistig á
milli hinni tveggja, ríkis og
sveitarstjórna.
í skýrslunni er bent á það að á
hér á landi hafi þróunin undan
farin ár og áratugi verið í átt til
aukinnar miðstýringar andstætt
því sem hefur verið að gerast á
hinum Norðurlöndunum og
víðar, þar sem megintilhneig-
ingin hefur verið valddreifing,
ekki einungis í opinberri stjórn-
sýslu heldur einnig í rekstri fyrir-
tækja. Á íslandi hefur hins vegar
bæði stjórnunarleg og fjárhagsleg
umsýsla ríkisins vaxið á kostnað
sveitarfélaganna og auk þess hef-
ur ríkið, í auknum mæli, tekið sér
vald til þess að ráðstafa tekjum
sveitarfélaganna með lögboðnu
samstarfi um verkefni.
Vanmáttur fámennra
sveitarfélaga
í skýrslu Byggðanefndar segir
að meginástæðu þessarar þróun-
ar megi rekja til vanmáttar fá-
mennra sveitarfélaga, en af 224
sveitarfélögum á landinu eru
hreppsfélögin 200 og í þeim búa
24% íbúa landsins. Stór hluti
þessara hreppsfélaga hefur átt
við fólksfækkunarvanda að stríða
síðustu áratugi, en þróunin hefur
verið sú að fámenn sveitarfélög
hafa orðið enn fámennari og þau
sveitarfélög sem voru fjölmenn,
sem eru þá venjulega með þétt-
býliskjarna innan sinna marka,
hafa orðið enn fjölmennari. Nú
er svo komið að 55 sveitarfélög
hafa færri en 100 íbúa. Það gefur
auga leið að fámennir sveita-
hreppar, sem eru mikill meiri-
hluti sveitarfélaga á landinu hafa,
ekki sömu aðstöðu til að takast á
við þau verkefni sem þeim eru
ætluð samkvæmt lögum og þau
sem eru fjölmennari. Eins og
segir í skýrslunni þá hafa þessi
sveitarfélög alls ekki reynst þess
megnug að taka við auknum
verkefnum, sem óhjákvæmilega
eru stöðugt að aukast í samræmi
við félagslega og efnahagslega
þróun í landinu, án þess að
aukning tekjustofns hafi komið
til. Auk þess geta þau ekki gripið
til aðgerða til þess að sporna við
fólksfækkun og samdrætti.
„Tekjumöguleikar þeirra eru
takmarkaðir, og í reynd hefur
þróunin verið sú, að forsvars-
menn fámennustu sveitarfélag-
anna hafa markvisst barist gegn
því að ríkið færi þeim ný verkefni
og unnið að því að auka hlutdeild
ríkisins í kostnaði af sameigin-
legum verkefnum“ segir í skýrslu
Byggðanefndar.
Ófullnægjandi lausnir
Flutningur verkefna frá
sveitarfélögum til ríkis dregur úr
valddreifingu og stefnir óhjá-
kvæmilega sjálfsforræði sveitar-
félaganna í hættu og því hafnar
Byggðanefndin þessari þróun
sem lausn á vanda sveitarfélag-
anna til þess að mæta þeim kröf-
um sem þau verða að standa
undir. Aðrar lausnir sem leitast
hefur verið við að nota í þessum
vanda telur nefndin ófullnægj-
andi ef verulegur árangur á að
nást í átt til valddreifingar, en
þessar lausnir og gallar þeirra, að
áliti nefndarinnar, eru eftirfar-
andi. f fyrsta lagi að auka ríkis-
styrki og fjölga sameiginlegum
verkefnum og aukinni hlutdeild
ríkisins í kostnaði af þeim. Þótt
þessar aðgerðir bæti fjárhags-
stöðu sveitarfélaganna þá fylgir
þeim óhjákvæmilega krafa um
aukið eftirlit af hálfu ríkisins og
vaxandi íhlutun um málefni
sveitarfélaganna. í öðru lagi að
auka frjálsa samvinnu sveitarfé-
laganna sem hefur verið gert í
einstaka verkefnum, en þessar
aðgerðir, segir í skýrslunni, hafa
þá vankannta að einn sveitarst-
jórnarfulltrúi ræður mestu um
stefnuna í þeim málaflokki og, ef
samstarfsverkefnin eru mörg og
fulltrúar þeirra margir, verður á-
kvörðunarvaldið svo dreift að
erfitt getur reynst fyrir sveitarfé-
lögin að fá yfirsýn yfir málaflokk-
ana og áætlunargerðin verður
erfið. Auk þess skapist misvægi á
milli stærri og minni sveitarfélag-
anna að því leyti að tilhneigingin
er sú að þau fyrrnefndu gangast í
fjárhagslega ábyrgð í slíku sam-
starfi og störfin vegna þeirrar
þjónustu sem kann að skapast út
úr samstarfsverkefnunum verða
oftast til í fjölmennasta sveitarfé-
laginu. í þriðja lagi að sameina
sveitarfélög með frjálsum samn-
ingum, en sú umræða hefur verið
í gangi í áratugi án þess þó að
nokkur árangur hafi verið af
henni. En sameining sveitarfé-
laga, segir í skýrslunni, er við-
kvæmt mál og mismunandi skoð-
anir uppi um hvernig eigi að
standa að sameiningunni. í því
sambandi hefur m.a. verið talað
um sameiningu grundvallaða á
lágmarksíbúafjölda, þjónustu-
svæðum og svæðum sem markast
af landslagi og náttúru. Auk þess
er engin þessara hugmynda án
vankanta sem gætu orðið illleys-
anlegir í einstaka tilfellum,
sérstaklega þar sem um samein-
ingu tveggja eða fleiri fámennra
sveitarfélaga í strjálbýli væri að
ræða. .

KRISTÍN
ÓLAFSDÓTTIRi
Fréttaskýring
Þriðja
stjórnsýslustigið
Samkvæmt niðurstöðum
Byggðanefndar verður mark-
miðinu um aukna valddreifingu
og virkara lýðræði ekki náð nema
umtalsverð breyting verði á til-
höguninni á samvinnu sveitarfé-
laga og þeim hugmyndum sem
liggja til grundvallar sameiningu
þeirra. Aukinni samvinnu
sveitarfélaga og sameiningu
þeirra þar sem því verður við
komið beri engu síður að stefna
að, segir í skýrslunni, sem lið í því
að styrkja sveitarstjórnarstigið
auk stofnunar raunverulegs jöfn-
unarsjóðs, sem greiði ákveðin
lögboðin útgjöld fámennustu
sveitarfélaganna. Þá beri að auka
tilfærslu verkefna og tekjustofna
frá ríkinu að svo miklu leyti sem
þau verða sem stjórnunareining-
ar talin fær um að taka að sér
aukin verkefni. En þessar ráð-
stafanir einar saman, segir í
skýrslunni, nægja ekki til þess að
markmiðinu um valddreifingu og
virkara lýðræði verði náð. Til
þess þurfi að koma til þriðja
stjórnsýslustigið sem taki við um-
talsverðum verkefnum og tekjum
fyrst og fremst frá ríkinu. í
skýrslu Byggðanefndar er hug-
myndin um þriðja stjórnsýslu-
stigið ekki útfærð, en nefndar-
menn eru sammála um að um-
dæmi stjórnsýslustigsins eigi að
vera stór (t.d. núverandi kjör-
dæmi) og að beinar kosningar
eigi að verða til þessa
stjórnsýslustigs (t.d. f tengslum
við sveitarstjórnarkosningar) svo
að pólitískur styrkur megi vera
sem næst í hlutfalli við fylgi kjós-
enda í hverju heimastjórnarum-
dæmi. Hvað verkefni þriðja
stjórnsýslustigsins varðar þá
kemur ekki annað fram í skýrsl-
unni en það að í upphafi skuli þau
vera fá og skýrt afmörkuð.
Ágreiningur
Það er ljóst að um útfærslu og
umfang hins þriðja stjórnsýslu-
stigs eru uppi margar mismun-
andi skoðanir, bæði innan
stjórnmálaflokkanna og á milli
þeirra. En um grunnhugmynd-
inda sjálfa, þ.e. þriðja
stjómsýslustigið, ríkir enn meiri
ágreiningur og í tveimur tilvikum
hafa þingflokkar beinlínis hafnað
þeim hugmyndum sem fulltrúar
þeirra hafa átt þátt í að móta, en
það eru þingflokkar Sjálfstæðis-
flokksins og Framsóknarflokks-
ins. Innan þingflokks Alþýðu-
bandalagsins ríkir einnig ágrein-
ingur um þessar hugmyndir, en
meðal þeirra sem hafna þeim
alfarið er Skúli Alexandersson.
Skúli sagði í samtali við Þjóðvilj-
ann, að honum þætti eðlilegra að
vinna skipulega að því, að styrkja
sveitarstjórnarstigið með því að
sameina sveitarfélögin og gera
þau að stærri og öflugri félags-
legum heildum, en að koma á
þriðja stjórnsýslustiginu. „Þriðja
stjórnsýslustigið nær ekki þessu
markmiði. Því fylgir hættan um
samþjöppun og tilfærslu valds frá
höfuðborgarsvæðinu til annarra
byggðakjarna úti á landsbyggð-
inni sem kunna að vera úr
jafnmiklum tengslum við þau
sveitarfélög sem þeir eiga að
þjóna. Þessum breytingum fylgir
aukið skrifræði og um leið verður
ákveðið vald tekið frá grunn-
einingunni, sveitarfélögunum.
Þar með er verið að fjarlæga lýð-
ræðislega þátttöku almennings á
þeim vettvangi þar sem unnið er
að félagslegum rnálum", sagði
Skúli. Hann sagði jafnframt að
grundvallaratriðið í sameiningu
sveitarfélaganna væri nauðsyn
þess að jafna fjárhagsstöðu
þeirra og bæri ríkinu að leggja
fram fjármagn meðan verið væri
að koma sameiningu í kring.
Helgi Seljan er fulltrúi Al-
þýðubandalagsins í Byggða-
nefnd, en hann fékk samþykki
meirihluta þingflokksins til að
taka þá afstöðu sem fram kemur í
skýrslunni. í samtali við Þjóðvilj-
ann sagði Helgi að hugmyndin
um þriðja stjórnsýslustigið væri
líkleg til þess að leysa að ein-
hverju leyti þann vanda sem ekki
hefur tekist að leysa með öðrum
ráðum einum og sér, þrátt fyrir
ítrekaðar tilraunir. „Það verður
að skapa einingu í héruðunum
sem er það sterk að hún veiti við-
spyrnu fyrir heimamenn gegn
samþjöppuðu valdi á höfuðborg-
arsvæðinu. Þessi eining verður að
hafa umsjón með skýrt afmörk-
uðum verkefnum og halda innan
sinna vébanda því fjármagni sem
til verður í byggðarlögunum. Að
sjálfsögðu munu þau greiða sinn
skerf til sameiginlegrar neyslu
landsmanna" sagði Helgi. Um
hvort valdið myndi ekki í staðinn
þjappast saman á afmörkuðum
stöðum innan eininganna sagði
Helgi að slíkt gæti auðvitað gerst,
en það væri mun skárra en að
hafa allt vald samþjappað í
Reykjavík. „Hitt er annað mál að
ef viljinn er fyrir hendi þá er
auðveldlega hægt að dreifa valdi
og þjónustu á réttlátan hátt á
milli sveitarfélaganna“, sagði
Helgi og minnti hann í því sam-
bandi á skipan mála á Austur-
landi þar sem t.d. Fræðsluskrif-
stofan er á Reyðarfirði, mennta-
skólinn á Egilsstöðum og verk-
menntaskólinn í Neskaupsstað.
Hvað snertir framtíð skýrslu
Byggðanefndar þá verður hún
tekin til áframhaldandi umræðu
innan þingflokkanna, en ólíklegt
er að þær tillögur sem hún hefur
að geyma komi til framkvæmda í
nánustu framtíð. Þessar hug-
myndir eru svar við vaxandi mið-
stýringu og hverfandi valddreif-
ingu og þeim vanda sem því fylgir
fyrir landsbyggðina. Hvort þær
leysi þennan vanda ræðst að
miklu leyti af því hvemig útfærsla
hugmyndarinnar um þriðja
stjórnsýslustigið verður, en ef
“vemlegum árangri í valddreif-
ingu og virkara lýðræði“ á að ná
hlýtur útfærsla hennar að krefjast
þess að verulegt tillit sé tekið til
þess hvernig virkja megi betur
hinn almenna íbúa sveitarfélags-
ins og veita honum aukið svig-
rúm, í ákvarðanatöku sem snertir
hagsmuni þess og þeirrar heildar
sem hann verður hluti af.
-K.ÓI.
Fimmtudagur 11. september 1986 ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 7