Þjóðviljinn - 07.03.1987, Qupperneq 8

Þjóðviljinn - 07.03.1987, Qupperneq 8
_________________MENNING_______________ Heiður þeim sem heiður ber I Bókmenntaverðlaun Norður- landaráðs eru veitt árlega af nefnd sérfróðra manna um bók- menntir. Nefndina skipa tveir fulltrúar frá hverju Norðurland- anna auk fulltrúa Færeyinga, Grænlendinga og Sama. Fulltrú- amir eru tilnefndir af menntamálaráðuneyti hvers lands, gjama úr hópi háskóla- kennara í bókmenntum, gagnrýnenda eða annarra sem láta bókmenntir til sín taka opin- berlega. Hefð og nýjung Nefndin .er þannig skipuð virðulegum fulltrúum rótgróinna borgaralegra „stofnana", fulltrú- um hefðar og hámenningar. Eng- inn býst við eða ætlast til þess í alvöru að hún verðlauni framúrstefnu- eða tilraunabók- menntir ungra og/eða upp- reisnargjamra höfunda. Ögrandi og árásargjamar bókmenntir ögra mönnum nefnilega, ef þær eru góðar, og gera þá reiða. Það er helst að fólk geti sameinast um ágæti slíkra bókmennta eftir dauða höfundanna. Þrátt fyrir þetta má nefndin Norðurlandaráðs alls ekki drag- ast aftur úr eða missa sjónar á því sem er að gerast í bókmenntalífi Norðurlanda. Það er nú eitthvað annað. Hún verður að sjá allt og heyra allt. Næmum fingrum verð- ur hún að taka bókmenntapúls- inn, skrá stöðuna, bera saman, taka meðaltöl. Og þetta síðasta er í raun meginhlutverk nefndar- innar þ.e., að velja og verðlauna bækur þar sem sameinuð er hefð og nýjung - í nokkurn veginn jöfnum hlutföllum. Hannes Pétursson - eða Sjón? Þetta gerir nefndin líka með sóma á hverjum tíma. Hinn norski Kjartan Flögstad fékk til dæmis bókmenntaverðlaunin árið 1977 fyrir hið töfraraunsæja verk sitt um Dalinn Portland. Kjartan hefði hins vegar aldrei verið tilnefndur til verðlaunanna fyrir síðustu bók sína, Sjöunda andrúmsloftið sem er (fagur- fræðilega) alltof byltingarkennd fyrir Norðurlandaráð. Á sama hátt hafa Hannes Pétursson og Jón úr Vör verið tilnefndir af ís- lands hálfu en ekki t.d. Dagur Sigurðarson og Sjón. Frá Noregi var Herbjörg Wassmo tilnefnd í fyrra en ekki t.d. Karin Moe, ljóðskáld sem skilgreinir sjálfa sig sem „bókmenntalegan skæru- liða“. Svona velur nefndin okkar af fagmennsku og öryggi; val henn- ar segir ekkert um ágæti bókanna sem aldrei eru tilnefndar og aldrei fá verðlaun - en mikið um hina ómeðvituðu íhaldssemi „stofnana" eins og bók- menntaverðlauna Norðurlanda- ráðs. Þannig „stofnanir“ viljum við hafa og yfirleitt hefur ríkt ánægja með störf nefndarmanna. Verðlaunaveitingar hafa sára- sjaldan verið gagnrýndar opin- berlega. Menn hafa ógjarna vilj- að móðga frændur sína og vini á, Norðurlöndum og vita líka að það getur verið þrautin þyngri að skera úr um hvað sé „betra en...“ eða „verra en...“ í bókmenntum. En nú ber svo við - allt í einu - að verðlaunaveitingin er gagnrýnd hástöfum; allt traust manna á stofnun og dómnefnd er fyrir bí; „skandall“ segir sjálfur Poul Bor- um í Danmörku, „rislítill skáld- skapur" segir Sigurður Á. Frið- þjófsson í Þjóðviljanum 22. fe- brúar. Gagnrýnis- og óánægjur- addir hafa líka heyrst hér í Nor- egi. Þetta eru óvenjuleg og býsna athyglisverð viðbrögð. Sumir hugsa kannski sem svo, að grein- 8 SÍÐA - ÞJÖÐVIUINN arhöfundum hafi bara brugðið svona illa þegar KONA fékk verðlaunin, sem alla jafna eru veitt körlum; Herbjörg er önnur konan sem fær verðlaunin - en þeim hefur verið úthlutað tuttugu og sex sinnum. Er ekki ætlast til þess að kvenmenn fái þessi verð- laun? Eða hvað? Eru bækur Wassmo kannski „rislítill" skáld- skapur? Þórubœkurnar Þó að Herbjörg Wassmo hafi formlega fengið bókmenntaverð- laun Norðurlandaráðs fyrir bók- ina Varnarlaus himinn (Hudlös himmel, 1986) verður sú bók ekki skilin nema með hinar tvær fyrri í bakgrunni þ.e. bækurnar Blinda húsið (Huset med den blinde glassverandaen, 1981) og Þögn- ina (Det stumme rommet, 1984). Norski lektorinn við H.í. hefur kynnt þessar bækur hér í blaðinu en til upprifjunar lesendum Þjóð- viljans, þá fjallar þrfleikur Her- bjargar Wassmo um Þýskara- krógann Þóru, ca. 12 ára, sem er að alast upp í norður-norsku sjáv- arþorpi á sjötta áratugnum. Mamman, Ingrid, vinnur í frysti- húsinu því Henrik, manni hennar og stjúpa Þóru, helst illa á vinnu. Hann er fatlaður eftir stríðið, drykkfelldur og bitur. í skrum- skældri vitund Henriks er Þóra litla tengd „óvininum“, sem var orsökin að ógæfu hans og það gefur honum eins konar „rétt“ gagnvart henni. Hann misnotar barnið kynferðislega, það setur mark sitt á allt hennar tilfinninga- líf, samband hennar við móður- ina og sjálfa sig. Mótvægið við þetta þungbæra þríhyrningssamband er hjóna- band móðursystur Þóru og manns hennar. Þau eru gott fólk en Þóra getur ekki sagt þeim eða neinum öðrum frá því sem stjúp- faðirinn gerir henni. Hún verður bara að reyna að lifa með því og Dagný Kristjánsdóttir skrifar: síðari bækurnar tvær segja frá þeirri baráttu. í lok fyrstu bókarinnar er stjúpinn fangelsaður fyrir ík- veikju. í fjarveru hans breytist Þóra litla úr fremur seinþroska barni í unga stúlku, tilfinningar- íka og klára, sem á að fá að fara í gagnfræðaskóla í öðru þorpi - langt frá Henrik. En sjúpinn kemur heim, sér breytinguna á Þóru, heyrir um áætlanir hennar og segir fátt. Skömmu síðar drekkur hann sig fullan, ræðst á Þóru og nauðgar henni. Hún reynir að gleyma þessu, en eftir fyrstu mánuðina í skólan- um skilur hún að hún er ólétt eftir föðurinn. Fimmtán ára að verða sextán, fæðir Þóra andvana barn, alein, á gólfinu í herberginu sínu. Barnslíkið urðar hún fyrir ofan þorpið, daginn eftir. Áfram reynir Þóra að lifa - en í þriðju bókinni verður það henni smám saman um megn. Endir bókanna er bæði grimmur og harmrænn en dauðinn er einasta leið Þóru undan sínu eigin ímynd- unarafli, eina lausnin á harmleik þessa hrakta stúlkubarns. Söguþráður Þórubókanna er rifjaður upp hér til að leiðrétta eftirfarandi missagnir úr Þjóð- viljanum 22. febrúar; misnotkun stjúpans á Þóru er ekki fólgin í einu nauðgunarmáli; Þóra fær enga „fóstureyðingu“; hún svífur ekki frá einu þroskastigi til ann- ars í bókunum „og endar sjálfsagt sem ljóðskáld í sjöunda eða átt- unda bindi“ (P. Borum og S.Á.F. Þjv. 22.2.). Hið síðastnefnda er ómögulegt af þeirri einföldu ást- æðu að ekki er hœgt að lesa lok þriðju og síðustu bókar Wassmo öðru vísi en svo, að þar sé sagt frá dauða Þóru. Sá, sem endursegir bækur Her- bjargar Wassmo svo ranglega, hefur trúlega aldrei lesið þœr og maður hlýtur að spyrja sjálfan sig: Hvers vegna bjóða menn sjálfum sér og öðrum uppá svona vinnubrögð? Og af hverju er höfundinum sýnd slík fyrirlitn- ing? Það er af því að... Sagt er að Herbjörg Wassmo sé í raun ekki nýskapandi lista- maður - hún skrifi gamaldags, hefðbundnar raunsæissögur; efn- ið sé hræðilega ómerkilegt og formlega sé ekkert í bókunum sem hefji þær yfir flatan stfl afþre- yingarbókmennta. Þeir sem gagnrýnt hafa verðlaunaveiting- una eru sammála um þetta. En það þarf ekki að vera rétt fyrir því. Brotinn spegill Sögur Herbjargar Wassmo eru ekki hefðbundnar raunsœissögur og hefðu aldrei verið skrifaðar eða a.m.k. aldrei gefnar út, á blómaskeiðum hinnar breiðu fé- lagslegu/sálfræðilegu raunsæis- sögu. Það er fyrst nú á níunda áratug- inum, sem blóðskömm, sifja- spell, hafa verið rædd opinber- lega frá sjónarhóli kvenna og bama, fómarlambanna sjálfra. Efnið er okkur vel kunnugt, bæði úr goðsögum og bókmenntum karla, þar sem það birtist oft þmngið af sektarkennd þess sem hefur, eða getur haft, vald til að gera óleyfilegar fantasíur að veruleika. Nú fyrst fáum við að sjá efnið hinum megin frá, og að sjálfsögðu getur Herbjörg Wassmo ekki notað hefðbundna frásögn til að lýsa því. Frásagnaraðferð Þórabókanna er hefðbundin þriðju persónu frásögn alviturs sögumanns. Að- alpersóna bókanna og vitund- armiðja þeirra er hins vegar ekki „venjuleg“ persóna. Þóra getur ekki „speglað" samfélag sitt, ver- ið einstaklingsbundin og dæmi- gerð um leið, vegna þess að vit- und hennar er brotinn spegill. í þriðju bókinni verður bilið á milli veruleikans og hugmynda Þóru æ breiðara, skynjun hennar æ sturl- aðri og veraleiki bókarinnar get- ur því ekki orðið heildstæður, samfelldur, þrátt fyrir hefðbund- inn ramma bókarinnar. Bækur Wassmo sameina þannig hefð og nýjung á sérkennilegan hátt - það má kalla þetta „sigur (post)modernismans“ eða hvað sem menn vilja - en „átakalítinn“ (S.Á.F. Þjv. 22.2.) er ekki hægt að kalla texta Herbjargar Wassmo; átakalausa má hins veg- ar kalla þá bókmenntaskoðun, að aðeins þær bókmenntir séu góðar sem „við strákarnir“ skrifum um sjálfa okkur og hver annan. Dagný Kristjánsdóttir. Itrekun til Sverris Hólmarssonar Fyrir nokkru birtist hér í blaðinu greinarkorn eftir mig þar sem ég fór fram á að leiklistargagnrýn- andi blaðsins, Sverrir Hólmars- son, drægi til baka og bæði afs- ökunar á tilteknum ummælum í umfjöllun sinni um sýningu Nem- endaleikhússins á „Þrettándak- völdi" Shakespeares í þýðingu Helga Hálfdanarsonar. Engin viðbrögð hafa komið frá gagnrýn- andanum og hlýt ég að skilja það svo að hann telji sér hvorki skylt að verða við tilmælunum né verja ummæli sín. Vera kann að hon- um þyki hér um smávægilegt mál að ræða og ekki svaravert, en þar er ég á annarri skoðun. í fyrrnefndri umfjöllun um „Þrettándakvöld“ lætur gagnrýn- andinn að því liggja að leikurum þyki Shakespeareþýðingar Helga Hálfdanarsonar „illa fallnar til leikflutnings", en séu hins vegar ekki menn til að segja þessa skoðun sína opinberlega. Má af þessum ummælum draga þá ál- yktun að hér sé um almennt álit leikara að ræða, sem þeir þori þó ekki að segja opinberlega eða við Helga sjálfan, en hafi hins vegar trúað Sverri Hólmarssyni fyrir, svo trúlegt sem það nú er. Auðvitað má skoða orð gagnrýnandans í ljósi þess að bæði hann og aðrir gagnrýnendur virðast hafa tilhneigingu til að hlaða lofi á allt sem Nemenda- leikhúsið gerir og hefja það upp til skýjanna til þess að hnýta um leið í „gömlu“ leikarana og gera lítið úr því sem gert er í hinum leikhúsunum. Þannig virðast margnefnd ummæli eiga að vera sneið til leikara í þá veru að þó að þeir geti ekki leikið Shakespeare, þá geti leiklistarnemarnir gert það. Nemendaleikhúsið geri öðr- um leikhúsum skömm til, eins og það var einu sinni orðað. Við þessu er svo sem ekkert að segja nema hvað, engum er greiði gerður og allra síst þeim ungu leikaraefnum sem fá eintómt lof fyrir allt sem þau gera í Nemend- aleikhúsinu, en síðan ekki sög- una meir eftir að þau eru tekin til starfa í hinum leikhúsunum. Það skal fúslega viðurkennt að það var vanhugsað og klaufalegt af minni hálfu að eigna ótil- greindum aðilum skoðanir sem engar skjalfestar heimildir finnast fyrir. Bið ég hlutaðeigandi vel- virðingar. Hins vegar er það oftúlkun á ummælum mínum að ég telji leik- listarnema færari um að flytja verk Shakespeares en atvinnu- leikara. Slíkt er auðvitað fásinna og nægir að benda á skrif mín um Draum á Jónsmessunótt eða Lé konung því til staðfestingar. Hitt er annað mál að atvinnumönnum hefur ekki alltaf tekist sem skyldi við flutning á verkum meistarans. Öldungis get ég verið sammála Sigurði Karlssyni um það að ljótt er og rangt að gera mönnum upp skoðanir, en hann gerir sig því lega saklaust þó að gagnrýnendur þjóni lund sinni með því að hrósa nemendum til að lasta leikara, en S.H. hefur gengið of langt þegar hann er farinn að túlka skoðanir leikara, eða gera þeim upp skoð- anir, á verkum annarra lista- manna. Helgi Hálfdanarson hefur var- ið drjúgum hluta ævi sinnar til að búa leikrit Shakespeares til leikflutnings á íslensku fyrir ís- lenska leikara og standa þeir í stórri þakkarskuld við hann fyrir vikið. Það er því meira en hægt er að taka þegjandi þegar því er haldið fram opinberlega í blaða- miður sekan um þann verknað sjálfur. Hann sakar mig um þá hlutdrægni að hafa um of hrósað Nemendaleikhúsinu á kostnað atvinnuleikhúsa. Þetta er hlægi- leg firra og getur hver sem nennir sannfært sig um það með því að skoða skrif mín um leiksýningar þennan og næstliðinn vetur. Á því méli hafa að vísu verið þrjár óvenjulega skemmtilegar sýning- ar í Nemendaleikhúsinu sem ég hef réttilega hrósað - Rauðhærði riddarinn, Tartuffe og Þrettánda- kvöld. Aðrar hafa svo tekist mið- ur vel. Á sama tímabili hafa verið nokkrar ágætar sýningar í at- vinnuleikhúsunum sem ég hef borið verðskuldað lof á fyrir góð- an leik. Má þar nefna í Iðnó Draum á Jónsmessunótt, Svart- grein að leikurum þyki verkið misheppnað og þýðingarnar ó- nýtar til síns brúks. Því ítreka ég fyrri kröfu mína um að S.H. dragi orð sín til baka og biðji opinberlega afsökunar á þeim. Jafnframt skora ég á ritstjóra Þjóðviljans að þeir geri þennan starfsmann sinn ábyrgan orða sinna og gerða: Að öðram kosti er með öllu óverjandi að hann haldi áfram að skrifa um leiksýn- ingar í blaðið, þó að erfitt sé að fá fólk til þeirra starfa. Sigurður Karlsson, leikari. fugl, Land míns föður og Dag vonar. í Þjóðleikhúsinu má benda á Uppreisn á ísafirði, Aurasálina, Hallæristenórinn og Drauma á hvolfi. Aðrar sýningar hafa svo auðvitað fengið minna hrós eins og gengur, en ég get ómögulega komið auga á þá mis- munun sem Sigurður sakar mig um. Svo að vikið sé að lokum aftur að ummælum mínum um þýðingu Helga Hálfdanarsonar þá hrutu þau á ritvélina í hrifningarvímu yfir því iðandi lífi sem textinn glæddist í þessari sýningu - og langar mig til að ítreka þakkir til Shakespeares, Helga, Þórhalls, Unu og leiklistarnema fyrir frá- bæra skemmtun. Sverrir Hólmarsson Sem fyrr segir er það tiltölu- Athugasemd vegna skrifa Sigurðar Karlssonar

x

Þjóðviljinn

Direct Links

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Þjóðviljinn
https://timarit.is/publication/257

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.