Þjóðviljinn - 11.06.1987, Page 9

Atburðarásin
óljós
íslenskar heimildir fátæklegar um hervorið 1951
Áöuren leyniskjölin bandarísku voru
birt í vetur samkvæmt 35-ára
leyndarreglunni var í raun fátt Ijóst
opinberlega um aðdraganda her-
samningsins. Sagnfræðingareða
aðrir fræðimenn hafa ekki fjallað sér-
staklega um þessa atburði, þótt
margt hafi verið skrifað um hernámið
á stríðsárunum, Keflavíkursamning-
inn ‘46 og Nató-aðildina ‘49, og veld-
ur heimildaskortur sjálfsagt mestu.
Þeir íslenskir stjórnmálamenn sem
helst komu við sögu hafa verið fá-
málir, jafnvel í sérstökum æviminn-
ingum sínum.
Á þessum tíma voru dagblöð í
Reykjavík þögul um gang mála, öll
nema Þjóðviljinn, sem ekki hafði
innsýn í launhelgarnar, þótt hann
reyndi sem hægt var að fjalla um
samningsgerðina.
Atburðarásin vorið 1951 einsog
hún kemur samtímaalmenningi fyrir
sjónir er nokkurn veginn þessi, og er
aðalheimild Þjóðviljinn:
• Síðla árs 1950 fer Bjarni Bene-
diktsson utanríkisráðherra í þrjár
ferðir utan, til London, Washington
og Brússel, og er talið að hann sé þá
að ræða um herlið við Keflavík og
Hvalfjörð og um ratsjárstöðvar.
• í desember 1950 segir Joseph
Kennedy, fyrrverandi sendiherra
Bandaríkjanna í London (faðir
Johns og þeirra bræðra) í ræðu að
Bandaríkjunum sé nauðsyn að hafa
herlið á Islandi.
• í byrjun janúar kemur bandarísk-
ur herflokkur til landsins til að setja
upp ratsjá á Keflavíkurflugvelli, sem
þá er mannaður starfsmönnum
Lockheed-flugfélagsins bandaríska,
og í Reykjavík eru í gangi sögusagnir
um áætlanir um fjölmennan her til
landsins á næstunni.
• 25. janúar kemur Eisenhower yfir-
hershöfðingi í stutta heimsókn til
landsins, ræðir við helstu ráðamenn.
• í lok febrúar eru eldhúsdagsum-
ræður á þingi og er ræða Bjarna Ben-
ediktssonar utanríkisráðherra túlk-
uð þannig í Pjóðviljanum að Bjarni
sé að boða herstöðvar á landinu.
Bjarni sagði meðal annars í ræðu
sinni að á íslandi störfuðu „hópur
manna sem horfir vonaraugum til
þess, og sumir jafnvel vinna að því,
að herskarar hins alþjóðlega komm-
únisma geri árás á landið við fyrsta
tækifæri".
• í Tímanum um miðjan mars segir
Jónas frá Hriflu að menn búist við
„að innan skamms komi nokkur liðs-
afli hingað til varanlegrar dvalar“.
• Grómíkó utanrfkisráðherra So-
vétríkjanna segir að á væntanlegum
fjórveldafundi (Bandaríkin, Sovét-
ríkin, Bretland, Frakkland) verði
meðal annars rætt um herstöðvar
Nató og Bandaríkjanna í Bretlandi, í
Noregi, á íslandi og víðar.
ÞiÓÐVILJINN
Londra&afurtéurmtn íakí&;
ISLANIOFURSELT ARASARHER

Vurttnrliitnli »«;; !»»•»<
Wa *«>5 IM Itmn. fíthtf **« ek»i wm Fy|jÍríkÍ8
$*fw eV« '»>■>. '.vrt- tt. <«**»ii iéw«mhit iftir.mr'tiii’ lu't tíiitkt »j?ir Mícfirlhur
•i W* ipv v-ttiar- «r« s& «*»« I«f3íí ífííifcíUeKi4ik45i*». i.' '
$ie4*tti«i>»:( vtiM i» r«t !»»’* a» *&*» »»»$ »*»& fcti*. »1 elieiien. x
fcj $ i >M, tt '*nm Al««<m tesfi wi**i*f e> M * v*wv.'*s#b, títtt efi*a» : . ., ',.
««»«$ nt ijlearN i#«»* «m ettt 1*:«*»« ««*»* $*»*« *i ixttí&t- ;
*#»$ 1« t feerfw »*»! ?**<»**$«•«» m '•
(ttnt &&$«*> *$ jde&fitfti. ... ££?££■
> \,x
r«.»k .
TMíííí mji *«»»><$ .Mji*&*M*rt>
!<«»«. A i£ l(»x» -toevit •.*—«*$* «♦*»,•»
*<! I «*ít4«> »iM ♦«* »»»» ,, t> U ■.
AtU , *»« xrtit.'.í **»:■
«is> *} *Í-S , ,, , ,, . , •>
•••••ír<»*:f:«.**?«*»! *<■>■< ,«■)»•> «r«» m>' 1>am$ariK{á>t jé*m Ih'BWWI'
* 4t **■.> »»«*a«>». ♦ *»: ■ , x
San.tSSS.-'SSlSSX’ fc.f»#ri>ir á Vsm-jn™
>-) Ví: kríixj ><<íx< . < , ,
•^/Sustdur á iifvupc-:
(iuíntú > P*rís
% f* tt<H<.k*»Mur
i {;t $!*tí!*vrrtt«$
( «*:<(«•
ÁI k U!Mfi
Bandaríski herinn lagði undir sig Keflsvikuríiugvöl! i nótt með
samþykki rikissíjórnarinnar
RiKISSTJORNIN TILKYNNIR AÐ SAMNINGUR HAH VERIÐ GERÐUR
VID 8ANDARÍKIN UM NYTT HERNÁM ISLANDS
Ri.UtijJraÍB Mw 3» jilaS lœdrSi túi. I mwRiis kl. 6’.. tán ól ti&yará,# a>
.iu táirr-i í>. n.JiLtirifi hili s.l. Lutfiniag. 5. m.ii. unHiffitaS ny>ia berEÍaiösiniiÍBj,
»5 1' ‘ "•• ‘ ‘
ícómiil
kír.iz&«■■!& « st ií.tiití i>íe»7-» ríUssijófitiirinnar r. Iá«6f<í3
Ht íirki «tisnr<;;t?nt.úá*étad tt<? A!|>ingi íUc.'dú;^ hJa verið Íiiílco míízz, hóli fj*.!U$ sé
öfíi trr 'jí ír;;tRÍ!ó aleatku {i.N?*«rinr<i»r. Hir«s nszt var þ«n^«««tíiuuw alturhaiásibkkítr.Svt
pnásþ'j i kpiii-t o* iítatbjkkíc þerv x!!ir a kyniiantíattt sein eia$bk!in<,a« InnurÁð
misífjýraaíKiöaf,
T':;>->fí« tikí''St'«írxt3«)««««<!« óí s.tœniíjjurín*! fwa hf r a ekit s!««.«!«! <>«< aít5c?4'E«rá.«.
kj<>s>vtíi««n vtiij; gda Rcykvikia|tttn i>c« s <>» kvnnnrí k»ftáíáSu»u» taía;, en á
m( « ;;:jn v< t<Vor y:;;r«ega hér ifclaiinu um fáistók atriði fatara öfíagAt iku <**
ajkibz%.ir fehr* fvrtr ÍsLai\nga.
swmm
m ilii
ÆfM.r
HERNÁMIi ER MÍÖIN6SLED ABAS
PANDARIXJANNÁ Á ÍSLENZKU Wiiffft
a3 yikja .tó alt'emm rélfi vor Utwlinsi ciima til að
;gj<i j»3 «nit og frjfilsr!
rá& I
andi s
?■<: isimingí íá pih!j«>m
ScsíiUsfafísíikstns
^,Wm,.í4<z - vL *
Fyrsfi dagur hernémsins
Þjóðviljinn var eina íslenska blaðið sem hélt uppi fréttum af leyniviðræðunum. Hér eru,forsíður hans 5. maí, daginn sem Bjarni skrifaði leynilega undir, og er þar fjallað um
þingmannafundina, 7. maí, þar sem sagt er frá opinberri tilkynningu um samninginn, j og frá komu hersins, og 8. maí, þann dag er birt á forsíðu mótmælaályktun Sósíalista-
flokksins,frásögnblaðamanns(sennilegaJónasarArnasonar)affyrstadegihernámsins, og mynd af þeim saman McGaw, fyrsta herstjóranum á Vellinum, Steingrími
Steinþórssyni forsætisráðherra, Lawson sendiherra Bandaríkjanna og Bjarna Benediktssyni utanríkisráðherra. Með lauslegum samanburði við leyniskýrslurnar kemur í
Ijós að fréttaflutningur Þjóðviljans er mjög nálægt sanni í meginatriðum, en blaðið virðist þó alltaf vera nokkuð á eftir með upplýsingar úr leyniviðræðunum.
• 5. apríl heldur Bjarni Benedikts-
son útvarpsræðu og segir að íslend-
ingar geti ekki varið land sitt einir.
Styrjaldarhætta sé nú mikil og standi
ríkisstjórnin í viðræðum við Banda-
ríkjamenn um viðeigandi ráðstafan-
ir. Ræða Bjarna virðist í raun fyrsta
opinbera tilkynningin um samnings-
gerðina sem nú er á lokastigi.
• 18. aprfl segja ellefu verkalýðsfé-
lög upp samningum og boða verkföll
eftir mánuð. Kröfur eru gerðar um
dýrtíðaruppbætur, en ekkert getið í
okkar heimildum um herstöðvar.
• 26. aprfl segir Þjóðviljinn frá því
að þingmenn stjórnarflokkanna
(Sjálfstæðisflokks og Framsóknar-
flokks) og Alþýðuflokksins hafi ver-
ið kallaðir til Reykjavíkur, og séu
sumir komnir en aðrir á leiðinni.
• 29. apríl segir Þjóðviljinn frá
„leynifundum“ þingmanna stjórnar-
flokka og Alþýðuflokks, og að um-
ræðuefnið sé „nýtt hernám Islands“,
væntanlegur sé 3-4000 manna her um
miðjan maí. Um sama leyti liggja í
Reykjavíkurhöfn tveir bandarískir
tundurspillar.
• 5. maí segir frá því að leynifundun-
um sé lokið og hafi þingmenn flokk-
anna þriggja samþykkt samninginn
óbreyttan frá stjórninni, enda ekki
gefnir aðrir kostir en samþykkt eða
höfnun. Þjóðviljinn segir að samn-
ingurinn sé við Nató, og eigi aðal-
stöðvar að vera Keflavíkurflugvöll-
ur, Hvalfjörður og nágrenni Reykja-
víkur auk ratsjárstöðva á Vestfjörð-
um, Norðurlandi og Austfjörðum.
Herliðið, 3-4000 manns, sé væntan-
legt um miðjan mánuð.
• Mánudagsmorguninn 7. maí
klukkan 6.30 gefur ríkisstjórnin út
yfirlýsingu um að utanríkisráðherra
hafí hinn 5. maí undirritað „vamar-
samning“ við Bandaríkin. Banda-
ríski herinn kom til landsins aðfara-
nótt 7. maí. í tilkynningu stjórnar-
innar segir að hún hafi leitað sam-
þykkis þingmanna Sjálfstæðisflokks,
Framsóknarflokks og Alþýðuflokks.
„Hins vegar hefur ríkisstjórnin ekki
talið rétt að hafa samráð við þing-
menn Sameiningarflokks alþýðu -
sósíalistaflokksins, um öryggismál
íslands“. Samþykkis alþingis hefur
ekki verið leitað og málið ekki lagt
fyrir utanríkismálanefnd þingsins.
• Víðtækt verkfall hefst 18. maí og
lýkur 21. maí með því að samið er um
verðlagsuppbætur, og eru úrslitin í
Þjóðviljanum talin mikill sigur fyrir
verkalýðsfélögin. Herstöðvamál
virðist ekki bera á góma í verkfall-
inu.
• 24. maí eru gefin út bráðabirgða-
lög um að samningurinn hafi laga-
gildi. Samningurinn kemur inná þing
í október, er samþykktur 11. des-
ember gegn atkvæðum þingmanna
Sósíalistaflokksins og Páls Zóphón-
íassonar. 19. desember eru undirrit-
uð lög nr. 110, „um lagagildi varnar-
samnings milli íslands og Bandaríkj-
anna og um réttarstöðu liðs Banda-
rfkjanna og eignir þess“.
Alþingi
Á aö skrifa
íslandssöguna
í Washington?
Hjörleifur Guttormsson á alþingi í vetur: Vilja
forystumenn Sjálfstæðisflokksins að saga
Bjarna Benediktssonar sé skrifuð af bandarísk-
um sendiherra? Utanríkisráðherra: Hugað að
birtingu þegar það er eðlilegt og skynsamlegt.
Hjörleifur ítrekar birtingarósk í utanríkismála-
nefnd
í umræðum um skýrslu utanríkisráð-
herra til alþingis f mars í vor vakti
Hjörleifur Guttormsson sérstaka at-
hygli á leyniskjölunum bandarísku
frá 1951 og skoraði á utanríkisráð-
herra að birta hliðstæð íslensk gögn.
Matthías Á. Mathiesen sagðist ekki
mundu leggja þau fyrir það þing, en
efaðist ekki um að gögnin yrðu birt, -
einhverntíma.
„Það er raun til þess að vita,“ sagði
Hjörleifur í ræðu sinni „að íslenskir
stjórnmálamenn eins og Bjarni
heitinn Benediktsson skuli þurfa að
búa við það að sagan sé opinberuð
vestur í Washington, en íslenskir að-
ilar eigi þess engan kost enn sem
komið er að sjá gjörðir hans og á-
kvarðanir og undirbúning, aðdrag-
anda þessa dæmalausa samnings sem
skúmaskotaliðið á alþingi á þeim
tíma treystist ekki til að kalla löggjaf-
arsamkunduna saman til að leggja
blessun yfir fyrr en eftir á.“ Hlið-
stæð gögn hljóta að liggja hér uppí
utanríkisráðuneyti, sagði Hjörleifur.
„Ég skora á utanríkisráðherra að
hafa frumkvæði að því fyrr en seinna
að láta birta þessi gögn og leggja þau
á borðið, og sinna þar með upplýs-
ingaskyldu sinni og framfylgj a lögum
um Þjóðskjalasafnið (...) því að ég
trúi því ekki að forystumenn Sjálf-
stæðisflokksins í dag, þar á meðal
hæstvirtur utanríkisráðherra Matthí-
as Á. Mathiesen, vilji láta skrifa sögu
Bjarna heitins Benediktssonar í
gegnum þáverandi sendiherra
Bandaríkjanna á íslandi með þeim
gloppum og getsökum sem geta
sprottið af slíku. “ Hj örleifur sagð-
ist treysta Matthíasi til að koma ís-
lenskum skjölum frá 1951 á borð
Hjörleifur Guttormsson; krefst birtingar
íslenskra gagna.
þingmanna áður en þingi lyki, enda
væru hér á ferð „atriði sem eru svo
alvarleg og snerta stjórnarskrá lýð-
veldisins, að það getur ekki verið
stætt á því fyrir íslensk stjórnvöld og
embættismenn að sitja með þau niðri
í kössum.“
„Þegar fram
líða stundir“
Utanríkisráðherra svaraði Hjör-
leifi í ræðu sinni með því að „þegar
sagan verður skrifuð" þurfi hin réttu
gögn vissulega að koma fram, „og ég
efast ekkert um að þegar að því verð-
ur hugað í utanríkisráðuneytinu,.á
þeim tíma sem það er talið eðlilegt
og skynsamlegt, verði þau gögn birt.
Það sem þingmaðurinn skoraði á mig
að gera á þessum dögum á ég ekki
Matthías A Mathiesen; sjálfsagt mál ein-
hverntíma í óskilgreindri framtíð.
von á að geti gerst, en ég trúi því,
eins og ég sagði áðan, að þegar fram
líða stundir liggi þau gögn ljós fyrir
til að upplýsa hvað hefur þar gerst.“
Nú eftir að nýtt þing hefur verið
kosið hefur Hjörleifur ítrekað ósk
sína innan utanríkismálanefndar al-
þingis, sem starfar í þinghléum, og
beðið um að íslensk skjöl um her-
málið frá 1951 verði lögð þar fram.
Þegar Þjóðviljinn forvitnaðist um
það við Matthías Á. Mathiesen fyrir
skömmu hvað þessu liði svaraði
utanríkisráðherra að það væri til at-
hugunar hvernig fara ætti almennt
með þessi skjöl. „Þessi mál eru að
koma upp núna og það þarf að móta
einhverja almenna reglu í þessum
efnum“. Matthías sagði óvíst hvenær
niðurstaða lægi fyrir úr þessari at-
hugun í ráðuneytinu.
-m
Nýtt Ijós trá leyniskjölum
Plöggin um samskipti bandaríska
sendiherrans og utanríkisráðuneyt-
isins gefa nokkuð nákvæma mynd af
gangi mála í gegnum gleraugu
bandarískra ráðamanna. Þegar
þessi skeyti og bréf eru lesin ber
auðvitað að hafa í huga að hér eru
bandarískir viðsemjendur að tala
saman, og þegar haft er eftir íslensk-
um ráðamönnum er sjálfsagt að
hafa í huga að bandarískir sendi-
menn hér kunna að hafa séð sér hag
í að láta frekar halla á þá en sig.
Úr slíku verður ekki skorið án til-
svarandi íslenskra gagna, en fyrir
utan efnisatriði þessara texta kemur
það ef til vill helst á óvart hve mikla
áherslu Bjarni Benediktsson utan-
ríkisráðherra leggur á að samninga-
viðræðunum og öllu sem þær snertir
sé haldið leynilegum, - og hve ber-
orður Bjarni virðist þó vera um ís-
lensk málefni og stöðu mála innan
ríkisstjórnarinnar og þingsins í sam-
ræðum við helsta viðsemjanda sinn,
Lawson sendiherra.
Hér á eftir segir í stórum dráttum
frá efni bandarísku leyniskjalanna í
nokkurnveginn réttri tímaröð. Þau
eru prentuð í „Utanríkistengsl
Bandaríkjanna 1951. 4. bindi. Evr-
ópa: Pólitísk og efnahagsleg þróun“,
og kollegar okkar á Helgarpóstinum
eiga heiðurinn af því að hafa skýrt frá
þeim fyrst hér á landi með vænum
úrdrætti í febrúar á þessu ári. Banda-
rísku lögin um birtingu leyniskjala
gera ráð fyrir 35 ára leynd, en ekki er
skylt að birta texta sem taldir eru
geta ógnað öryggishagsmunum
Bandaríkjanna eða komið vin-
veittum ríkisstjómum illa. Sumstað-
ar í þessum plöggum er vitnað neð-
anmáls til skjala, sem ekki eru birt
heldur aðeins teknar úr nokkrar
setningar. Má heita víst að enn
geyma bandarísk skjalasöfn mikil-
vægar upplýsingar um hersöguna
þrátt fyrir 35 ára regluna.
Við hefjum úrdrátt í ársbyrjun
1951 og rekjum okkur frammað
komu hersins í maí:
• 17. janúar. Lawson sendiherra
Bandaríkjanna sendir skeyti til yfir-
manna sinna. Hann segir að and-
staða við hersetu sé mikil á íslandi,
en ríkisstjórnin sé hliðholl. Stjórnin
haldi áformum um hersetu leyndri
og bíði þess að málin skýrist. Meðal
annars sé nokkurs vænst af heimsókn
Eisenhowers sem gæti haft áróðurs-
gildi.
• 20. janúar. Fundur í Washington:
Lawson sendiherra, fulltrúar úr
hernum, utanríkisráðuneytinu og
varnarmálaráðuneytinu. íslenska
stjórnin hefur svarað beiðni um her-
stöðvar með óskum um nákvæmari
upplýsingar, og sett þau skilyrði
meðal annars að samningurinn verði
uppsegjanlegur af íslenskri hálfu, -
og að íslenska stjórnin geti ráðið
kynþætti hermanna (enga svert-
ingja). íslenska stjórnin sýnir áhuga
á að séð verði um herþjálfun ís-
lenskra sveita, og telur eðlilegt að
Bandaríkjamenn leggi vegi og flu-
gveili. Rætt er á fundinum um þá ósk
íslensku stjórnarinnar að fá að ráða
staðsetningu herliðsins og ákveðið
að halda slíku opnu í viðræðum, en
minnst á þörf fyrir her í Hvalfirði og
fyrir varaflugvelli.
• 7. febrúar. Bandaríska utanríkis-
ráðuneytið sendir Lawson sendi-
herra samningsdrög frá varnarmál-
aráðuneytinu og biður hann að
leggja þau fyrir Bjarna Benediktsson
utanríkisráðherra. Drögin eru ekki
birt í bandarísku skjölunum.
• 12. febrúar. Lawson sendir heim
bréf og skýrir frá fundi sínum með
Bjama Benediktssyni sama dag.
Lawson sýnir Bjama drögin, biður
hann um að halda þeim leyndum.
Bjarni jánkar því en segir öryggis-
ráðstafanir ekki of góðar sín megin.
Bjama líst þunglega á samnings-
drögin frá varnarmálaráðuneytinu,
og segir Lawson að að fundinum
loknum telji hann að „hin
beinskeyttu og víðtæku viðhorf hers-
ins“ hafi greinilega orðið Bjarna
áfall „í því hann íhugar hina erfiðu
stöðu sína til að fá samráðherra sína,
leiðtoga Alþýðuflokksins og alþingi
til að fallast á þau eða viðhorf þeim
lík“. Bjarni gerir einkum athuga-
semdir við þær hugmyndir hersins að
og f Hvalfírði. Einnig á herinn að
verja aðsetur ríkisstjórnarinnar. Þá
er minnst á þrjár lofteftirlitsstöðvar,
það er ratsjárstöðvar, á norðvestur-
hluta, austurhluta og suðurhluta
landsins.
• 21. febrúar. Lawson sendir yfir-
mönnum sínum skeyti um viðræður
við Bjama utanríkisráðherra daginn
áður. Bjarni segir Lawson að sumir
samráðherra sinna hefur furðað sig á
sífellt hærri tölum frá Bandaríkjun-
um um fjölda í herliðinu, en á plagg-
inu frá 17. febrúar má skilja að her-
Bandarísk skjöl frá 1951 sýna
leyndarmakk íslensku stjórnarinnar í
nýju ljósi, og vekja nýjar spurningar
um þátt ráðamanna í Reykjavík
gildistími samningsins sé sá sami og
Nató-stofnsamningsins sem hefði
þýtt að íslensk ríkisstjórn gæti ekki
sagt samningnum upp. Lawson seg-
ist hafa sagt Bjarna að Bandaríkja-
menn sættu sig tæplega við ákvæði
um einhliða uppsögn af íslands
hálfu.
• 17. febrúar. Bréf frá bandaríska
sendiráðinu til Bjarna Benedikts-
sonar utanríkisráðherra. Fram kem-
ur annarsstaðar að Bjarni og Lawson
hafa hist tveimur dögum áður, en í
þessu skjali eru settar fram banda-
rískar hugmyndir um tilgang hersetu
hér. Herinn á að verja aðalflugvöll,
hafnir, sjá um loftvarnir í Reykjavík
og Keflavík og verja olíugeyma þar
inn geti farið uppí 7800 manns. Law-
son segir ljóst að Reykjavíkurstjórn
muni ekki fallast á samninginn nema
með íslenskri uppsagnarheimild, og
leggur sendiherrann til að upp-
sagnarfrestur verði tvöfaldur, fyrst
ár til ráðgjafar, síðan hálfsárs upp-
sögn, og urðu lokaákvæði samnings-
ins í þessum dúr. Á fundi þeirra gaf
Bjarni í skyn að ríkisstjórnin muni
samþykkja hersveit í Reykjavík, og
Bjarni ber fram þá ósk að fyrstu her-
sveitirnar sem sendar eru til landsins
verði mjög fjölmennar, til „að gera
almenningi ljóst að viðeigandi varn-
arskref hafi verið stigin“ („in order
impress public adequate defense me-
asures being taken“).
• í skeytum 27. febrúar og 4. mars
segir Lawsort að mikill árangur hafi
orðið í viðræðum við íslenska utan-
ríkisráðherrann. Nú eigi aðeins eftir
að jafna ágreining um samningstíma
og uppsagnarákvæði. íslenski utan-
ríkisráðherrann leggi áherslu á að
loforð Bandaríkjanna áður en ísland
gekk í Nató um að hér skyldi aldrei
vera her á friðartímum valdi vanda
um viðbrögð alþingis. Bjarni vill
ákvæði um einhliða uppsögn, segir
að slíkur réttur yrði aldrei notaður
nema „kommúnistar“ ráði ríkis-
stjórn, sem ekki sé í sjónmáli. Bjarni
styður ákvæði um að hálfu ári fyrir
uppsögn verði að ráðgast við Nató,
og telur að ef Nató leggist eindregið
gegn uppsögn muni íslendingum
reynast afar torvelt að notfæra sér
uppsagnarréttinn. Bjami leggst ein-
dregið gegn samningi án uppsagn-
arákvæðis, og segist ekki geta mælt
með slíkum samningi. Hann vildi
frekar eiga á hættu að ísland yrði
varnarlaust en að samþykkja hersetu
jafnlengi og Natósamningur er í
gildi. Lawson segir að ekki verði
komist langt áfram í þessum efnum,
enda mundi utanríkisráðherrann
eiga í erfiðleikum með sína menn ef
hann reyndi. Lawson leggur áherslu
á að útkoman verði ekki samningur
til ákveðins tíma, þarsem þá yrði
hætta á pólitískum þrýstingi á íslandi
um að segja samningnum upp.
• 8. mars er haldinn í Washington
fundur með Lawson sendiherra, yfir-
manni Norður-Evrópudeildar
bandaríska utanríkisráðuneytisins,
Thor Thors sendiherra í Washington
og Pétri Eggerz úr sendiráðinu þar.
Áþessum fundi kvartar Thor undan
ósveigjanleika Bandaríkjamanna
um uppsagnarákvæði, og biður um
annan fund skömmu síðar, en af
gögnum vestra er óljóst hvort hann
hefur verið haldinn.
• 17. mars sendir yfírmaður
Marshall-áætlunarinnar skeyti til
undirmanna sinna á íslandi. Hann
segir frá því að Thor Thors sendi-
herra hafi haft samband, sagt mikla
hættu á kreppu í íslensku efnahagslífi
og beðið um aukaaðstoð í tveimur
hlutum, beina fjárhagsaðstoð að
upphæð 2,2 til 3,8 milljónir dollara,
og aukalega aðstoð uppá 3 milljónir
dollara. í skeytinu er síðan rætt um
greinargerð frá íslensku stjórninni
um þessa fjárþörf, og virðist ekki
beðið um ítarleg gögn. Umbeðin að-
stoð var veitt fyrir komu hersins, - í
skeyti 13. aprfl er tilkynnt um sam-
þykkt aðstoðar uppá 2,2 milljónir
dollara, 2. maí, þremur dögum áður'
en herstöðvasamningurinn er undir-
ritaður, kemur skeyti um samþykkt 3
milljóna dollara í viðbót.
• 6. apríl sendir Lawson sendiherra
skeyti til utanríkisráðuneytis síns í
Washington. Hann segir að samn-
ingurinn sé nær frágenginn og engin
alvarleg deilumál óleyst. Bjarni Ben-
ediktsson ætli að ræða samnings-
drögin næstu daga við samráðherra
og flokksleiðtoga annarra flokka en
„kommúnista“. Bjarni hefur sagt
Lawson að hann hyggist leggja
grunnsamninginn fyrir alþingi, og
gera viðbótarsamning númer 3 opin-
beran (um réttarstöðu herliðsins og
eignir þess) síðar, en leggur áherslu á
að halda birtu efni í lágmarki.
• 17. apríl sendir Lawson heim enn
eitt skeyti, og virðist þá annað hljóð í
strokki Bjarna, sem nú hefur sagt
sendiherranum að hann íhugi helst
að leggja samninginn ekki fyrir þing-
ið, - lögfróðir menn segi að stjórnin
geti skrifað undir án þingsamþykktar
í krafti aðildar að Nató.
• 18. apríl sendir Lawson sendiherra
ráðuneyti sínu skeyti, og bregður nú
svo við að textinn er ekki aðeins ,
merktur „ítrasta leynd“ einsog flestir !
þeir sem hér er stuðst við, heldur j
einnig „forgangshraði“. Þar segir að I
Bjarni Benediktsson hafi skýrt Law-
son frá því að ríkisstjórnin hafi mikl-
ar áhyggjur af verkfalli sem „komm-
únistar“ hafi áætlað 18. maí, og gæti
hæglega orðið úr allsherjarverkfall.
Stjórninni og Alþýðuflokksmönnum
hafi komið verkfallið í opna skjöldu.
Bjami sé mjög áhyggjufullur um að
það kynni að koma illa við íslensku
og bandarísku stjórnirnar ef herlið
komi til landsins um svipað leyti og
verkfallið hefjist, slíkt gæti valdið
vanda við komu hersins, til dæmis
við uppskipun, og leggi Bjarni til að
komu hersins sé flýtt, og að hann
komi ekki síðar en 3. maí. Lawson
mælir með að farið sé að beiðni
Bjarna.
• Svar berst tveimur dögum síðar,
20. aprfl, og er skeytið til Lawson
undirritað af Acheson utanríkisráð-
herra sjálfum í fyrsta sinn í þessum
plöggum. Acheson líst heldur illa á,
spyr um frekari verkfallshorfur, lík-
ur á að verkfallinu yrði flýtt ef herinn
kæmi fyrr, spyr einnig hvort ekki
megi undirrita samninginn strax,
halda honum leyndum og opinbera
hann samtíða komu hersins síðar en
áður var fyrirhugað, í júní. Acheson
segist gera ráð fyrir að íslenski ut-
anríkisráðherrann vilji að koma
hersins og tilkynning um samninginn
beri upp á sama tíma til að forðast
almennar óeirðir eða óróa („public
disturbances“), og spyr hvort aðrar
ástæður liggi að baki. Acheson spyr
einnig hvort Bjarni hafi hugað að
áróðursgildi slíks fyrir Sovétmenn,
þarsem herkoma samtíða opinberun
samningsins gæfi þá mynd að ríkis-
stjórnirnar tvær hafi hannað þá at-
burðarás saman af ótta við viðbrögð
almennings á íslandi („giving appe-
Bjarni Benediktsson utanríkisráðherra íslands 1951. Stjórnin
óttaðist verkföli og bað um sérstaka Marshall-aðstoð.
Dean Acheson utanríkisráðherra Bandaríkjanna 1951. Þótti
verkfallsóttinn undarlegur, skildi illa af hverju herinn þurfti að
vera kominn áður en samningur var birtur.
arance whole procedure rigged by
two Govts fearing Ice public reacti-
on“).
• í svarskeyti Lawsons til banda-
ríska utanríkisráðherrans 22. apríl
eru rakin svör Bjarna Benedikts-
sonar við spurningum Acheson um
verkfallið. Þar kemur meðal annars
fram að stjórnin ætli að gera allt sem
í hennar valdi stendur til að koma í
veg fyrir verkfallið, og að hún vonist
til að geta klofið verkalýðshreyfing-
una með því að bjóða þeim félögum
sem Alþýðuflokksmenn hafi í for-
ystu betri samninga en „komma“-
félögunum. Þarna er einnig haft eftir
Bjarna að koma hersins fyrir verkfall
kynni að hafa góð áhrif á þá verka-
menn sem ekki fylgi kommum, - þeir
muni sjá að verkfallið dragi úr þeim
ágóða sem yfirleitt fylgi hervinnu.
Bjarni hefur ennfremur sagt að til-
laga sín um að koma hersins falli
saman við opinbera tilkynningu um
samningsundirritun eigi sér fleiri
ástæður en að forðast almennar
óeirðir, þótt hugtakið „öryggislið“ sé
meðal annars skilið sem lið til örygg-
is gegn einhverjum almennum
óeirðum („some possible public dist-
urbance“), en fremur sé æskilegt að
herinn komi strax til að auka stuðn-
ing við ákvörðun stjórnarinnar og
sýna alvöru málsins, til að hindra
„komma“ í að geta skipulagt virka
andstöðu við komu hersins, og til að
draga mátt úr andstöðunni sem þá
stæði frammi fyrir gerðum hlut
(„that a fait accompli wld discourage
opposition“). Bjarni viðurkennir að
áætlun sín kunni að hafa áróðursgildi
fyrir Sovétmenn, en slíkt sé óhjá-
kvæmilegt. „Kommarnir“ muni
hvort eð er notfæra sér til hins ítrasta
þá stefnu stjórnarinnar að hafa hald-
ið samningunum leyndum og þaraf-
leiðandi meintan ótta stjórnarinnar
við almenningsálitið, „þótt ástæðan
fyrir því hvernig stjórnin hefur hald-
ið á málum sé að koma í veg fyrir
virkt og skipulagt átak komma til að
gera meira úr atburðum en efni
standa til, hafa áhrif á almenningsálit
á ósanngjarnan hátt og koma af stað
ólöglegum almennum óróa“. Law-
son segir að lokum að Bjarni hafi
sagst ætla að leggja fyrir ríkisstjórn-
arfund 23. aprfl hvort þingsamþykki
þurfi fyrir samningnum, eða hvort
hann þurfi að leggja samninginn fyrir
utanríkismálanefnd þingsins (þar-
sem sitji ,,kommi“) rétt fyrir undir-
ritun, og hvenær herinn þurfi að
koma í síðasta lagi í byrjun maí.
• í skeyti frá Lawson heim 2. maí er
allt ákveðið, undirritunin 5. og koma
hersins 7. maí.
• Sendiherra Bandaríkjanna sendir
síðan heim nákvæmar fréttir af komu
hersins og ekki síður af verkfallinu
18.-21. maí, og kemur meðal annars
fram í skeyti frá Lawson 25. maí að
hann hefur talað við einhvern þing-
manna Alþýðuflokks um verkfallið,
og taldi þingmaðurinn að stjómin
hefði því aðeins samþykkt
kauphækkunina að hún óttaðist víð-
tæk verkföll rétt eftir komu hersins,
annarsvegar vegna alþjóðlegs álits,
hinsvegar vegna þess að iðjulausir
menn gætu staðið að óþægilegum
atvikum.
mm
ianaw'i'
8 S(ÐA — ÞJÓÐVILJINN Flmmtudagur 11. júní 1987
Flmmtudagur 11. júní 1987 ÞJÓÐVIUINN - SÍÐA 9