Þjóðviljinn - 05.08.1987, Blaðsíða 5

MINNING
Ásgeir Blöndal Magnússon,
vinur minn og samstarfsmaður
um þriggja áratuga skeið, kvaddi
þennan heim 25. júlí. Fundum
okkar bar fyrst saman fyrir rétt-
um 40 árum, þegar við vorum
ráðnir til starfa við Orðabók Há-
skólans, en upp frá því unnum við
saman í 30 ár, og Ásgeir varð síð-
an forstöðumaður Orðabókar-
innar í tvö ár, þangað til hann lét
af störfum fyrir aldurs sakir í árs-
lok 1979.
Það var Orðabókinni mikið lán
að fá þangað þegar í upphafi slík-
an starfsmann sem Asgeir var.
Hann var þá þegar einn lærðasti
málfræðingur íslenskur, hafði allt
frá æskuárum aflað sér furðulega
mikillar þekkingar, þrátt fyrir
skammvinna skólagöngu og erf-
iðar ytri aðstæður. Eins og mörg-
um eldri mönnum er kunnugt var
honum vísað úr skóla á Akureyri
veturinn 1930-31 vegna afskipta
hans af stjórnmálum, en hann var
snemma róttækur í betra lagi og
lengi ötull baráttumaður á þeim
vettvangi.
En ekki varð þó sú starfsemi til
þess að fræðaáhugi hans bilaði.
Stúdentsprófi lauk hann utan
skóla 1942, og eftir aðeins þriggja
ára setu í Háskóla íslands varð
hann cand.mag. í íslenskum
fræðum 1945. Svo hafa námsfé-
lagar hans sagt mér að hann hafi
verið betur að sér í málfræði þeg-
ar hann kom í Háskólann en flest-
ir kandídatar.
Eftir að samstarf okkar hófst
komst ég fljótt að raun um að
þekking hans í málfræði og máls-
sögu var með ólíkindum. Engan
mann hef ég vitað jafn orðfróðan
um íslenskt mál, enda var hann
einn þeirra fágætu manna sem
lesa orðabækur sér til lærdóms og
þekkingarauka. Minni hans á
orð, gömul og ný, var óbilandi,
og áhugi hans á orðsifjum og orð-
sögu hélst óbreyttur til æviloka.
Ekki þarf orðum að því að eyða
hvflíkur fengur Orðabókinni var
að þvflíkum starfsmanni.
En þekking Ásgeirs kom
fleirum að gagni. Hann birti
fjölda ritgerða um áhugamál sín í
tímaritum og safnritum. Fyrstu
ritgerðir hans af því tagi voru rit-
dómar um norrænar orðsifjabæk-
ur og orðabækur eftir erlenda
höfunda. Honum óx ekki í
augum að gagnrýna kunna lær-
dómsmenn og leggja fram aðrar
og betri skýringar en þeir. Svo
gerði hann til dæmis í merki-
legum ritdómum um fornnor-
ræna orðsifjabók eftir Jan de Vri-
es. Hún kom út í heftum sem Ás-
geir ritdæmdi jafnharðan. Um
gæði ritdóma hans er sá vottur
órækastur að í viðbótum og
Ieiðréttingum við síðasta hefti
bókarinnar vitnar Jan de Vries í
engan höfund eins oft og Ásgeir.
Þegar við orðabókarmenn
tókum til við útvarpsþættina um
íslenskt mál urðu þeir Ásgeiri
kjörinn vettvangur til að afla sér
fræðslu um íslenskan orðaforða.
Enda hélt hann áfram að flytja
þessa þætti allt fram á síðastliðið
vor. Efni úr þessum þáttum not-
aði hann í fjölda ritgerða um ein-
stök orð og sýndi þá margoft fram
á að sækja má skýringar á tor-
ráðnum orðum fornum í mælt
mál nú á dögum, en í þeim rann-
sóknum var hann brautryðjandi.
Áratugir eru síðan Ásgeir tók
að viða að sér efni í íslenska orð-
sifjabók, og má líta á margt af því
sem hér var minnst á sem undir-
búning að þvflíku verki. Eftir að
hann lét af embætti vann hann
sleitulaust að þessari bók, og svo
gæfulega tókst til að hún var full-
búin í handriti á síðasta vetri, og
standa vonir til að hún komi út á
næsta ári. En þó að Ásgeiri
auðnaðist ekki að sjá þetta afrek
sitt á prenti hefur hann með því
reist sér óbrotgjarnan minnis-
varða og skipað sér við hlið okkar
merkustu orðabókarmanna.
Með íslenskuþáttum sínum og
málfræðikennslu í Háskóla ís-
lands aflaði Ásgeir sér mikilla
vinsælda langt út yfir þröngan
hóp málfræðinga; og ótalin er þá
greiðasemi hans við allan þann
fjölda sem til hans leitaði um að-
stoð og fræðslu, en hana var hann
alltaf reiðubúinn að veita. Fyrir
ritsmíðar sínar hlaut hann verð-
skuldaða virðingu fræðimanna,
enda var hann kosinn félagi í Vís-
indafélagi íslendinga og heiðurs-
doktor við Háskóla íslands.
Því fór víðs fjarri að Ásgeir
væri eintrjáningslegur málfræð-
ingur. Hann hafði mikinn og sí-
vakandi áhuga á þjóðfélagsmál-
um, var hertur í skóla kreppuá-
ranna og gleymdi aldrei þeim lær-
dómi. I fræðum sínum var hann
nákvæmur og rökvís, gagnrýninn
á illa grundaðar kenningar, gat
hneykslast gríðarlega á öllum
hundavaðshætti á hvaða sviði
sem var. Áhugasvið hans var
framar öllu söguleg samanburð-
armálfræði, enda var hann ekki
ginkeyptur fyrir ýmsum nýstár-
legum kenningum yngri málfræð-
inga, þó að hann gerði sér vel
ljóst að í þeim fræðum dugir ekki
heldur að standa í stað. Fræði-
legar ritdeilur leiddi hann hjá sér,
enda hlédrægur að eðlisfari;
skarpa dóma gat hann þó kveðið
upp í kunningjahópi.
Á samstarf okkar Ásgeirs og
vináttu bar aldrei skugga. Ég á
honum meira að þakka en hér
verði rakið, ekki aðeins lærdóms-
manninum sem var mér miklu
fróðari um margvísleg efni, held-
ur engu síður þeim trausta vini
sem hann reyndist mér fyrr og
síðar. Margar ánægjustundir átt-
um við saman, bæði við kaffi-
borðið á vinnustað og annarstað-
ar, því að húmor átti Ásgeir ágæt-
an og gat verið manna glaðastur í
góðum hópi.
Ólík viðfangsefni okkar síð-
ustu árin ollu því að við hittumst
ekki svo oft sem skyldi. En hve-
nær sem fundum okkar bar sam-
an var allt eins og áður, sá þráður
sem bundinn var í þrjátíu ára
samstarfi slitnaði aldrei.
Ekkju Ásgeirs, Njólu Jóns-
dóttur, og sonum hans votta ég
innilegustu samúð mína og konu
minnar.
Jakob Benediktsson
Pegar ég kom að Orðabók Há-
skólans árið 1955, voru þeir þar
fyrir, Jakob Benediktsson og Ás-
geir Blöndal Magnússon. Unnum
við svo saman þrír hin margvís-
legustu orðabókarstörf um nær
aldarfjórðungsskeið. Nú er hinn
fyrsti okkar fallinn frá. Ekki
verður því neitað, að það vakti
sérstaka tilfinningu hjá mér, þeg-
ar mér barst frétt um andlát Ás-
geirs Blöndals norður í land, þar
sem ég er á ferð. Þó var mér vel
ljóst að hverju stefndi, þegar ég
kvaddi hann á Borgarspítalanum
fáum dögum áður. Minningar um
samvinnu okkar Ásgeirs
Blöndals hrönnuðust upp, þótt
segja megi, að náinn kunnings-
skapur hafi aldrei myndazt milli
okkar.
Fyrstu kynni okkar Ásgeirs
Blöndals Magnússonar urðu ann-
ars haustið 1942, er við settumst
báðir í heimspekideild Háskóla
íslands og tókum að leggja stund
á íslenzk fræði. Ásgeir Blöndal
var þá töluvert eldri en aðrir ný-
stúdentar. K.om það lika þegar t
ljós, að hann stóð öðrum nýstúd-
entum langtum framar í þessum
fræðum og var óvenjuvel lesinn í
öllum greinum þeirra. Svo fór
einnig, að hann lauk prófi frá
Háskólanum vorið 1945 með lof-
legum vitnisburði.
Árið 1947 gerðist Ásgeir
Blöndal starfsmaður Orðabókar
Háskólans og var það óslitið, þar
til hann varð að láta af störfum
sjötugur í árslok 1979. Síðustu
tvö ár starfsferils síns var hann
forstöðumaður Orðabókarinnar
eftir dr. Jakob Benediktsson.
Ég sagði hér framar, að Ásgeir
Blöndal hefði verið óvenjuvel
undir háskólanám búinn haustið
1942. Ég varð þess líka fljótt
áskynja, þegar við urðum sam-
verkamenn við Orðabók Há-
skólans, að þar fór frábærlega vel
menntaður maður sem Ásgeir
var og fjölfróður um flesta hluti.
Ekki bar samt mikið á, enda var
honum sízt í huga að láta mikið
yfir þekkingu sinni. Hann var og
hlédrægur alla þá tíð, sem ég
hafði af honum kynni, og flíkaði
aldrei lærdómi sínum að fyrra
bragði.
Vafalaust hefur mörgum fund-
izt Ásgeir Blöndal fáskiptinn við
fyrstu kynni, og þannig var mín
reynsla í upphafi samstarfs okk-
ar. Aftur á móti varð mér fljót-
lega vel ljóst, að hann var allra
manna hjálpfúsastur, þegar
leitað var til hans, og um það get
ég borið glöggt vitni. Það var nær
aldrei komið að tómum kofun-
um, og þekking hans á íslenzkum
orðabókum og íslenzkum orða-
forða var með ólíkindum. Ég
held t.d., að það hafi tæplega
komið fyrir, að Ásgeir færi
skakkt með eða misminnti, hvort
eitthvert orð eða orðasamband
kæmi fyrir í orðabók Sigfúsar
Blöndals eða ekki. Þeir voru
fleiri en ég, sem undruðust þetta
minni hans.
Það var bess vegna ekki ófyrir-
synju, að Ásgeiri Blöndal var fal-
in endurskoðun nýrrar útgáfu
orðabókar Menningarsjóðs á sín-
um tíma með frumhöfundi henn-
ar. Sú útgáfa ber víða merki hins
fjölfróða orðabókarmanns.
Haustið 1956 tókum við áður-
nefndir þremenningar við Orða-
bók Háskólans að okkur þáttinn
íslenzkt mál í Ríkisútvarpinu.
Eins og alþjóð veit hefur hann
síðan verið í höndum okkar orða-
bókarmanna. í upphafi kom hér
einnig fram mikil þekking Ás-
geirs Blöndals á íslenzku talmáli.
Tengdi hann manna bezt þætti
sína við sögulegan uppruna orða
og merkingu þeirra og aftur nú-
tímanotkun. Undraðist ég oft,
hversu vel honum fór þetta úr
hendi og þá ekki sízt að gera
fræðilega hluti ljósa öllum hlust-
endum sínum. Þeir muna þetta
vafalaust og sakna nú örugglega
þess, að hann er horfinn frá
hljóðnemanum með sinn lipra stfl
og notalega tungutak.
Eitt er það verk, sem lengst
mun halda minningu Ásgeirs
Blöndals Magnússonar á lofti, en
það er mikil orðsifjabók yfir ís-
lenzka tungu. Að þessu verki
vann hann um mörg ár í hjáverk-
um með störfum sínum við Orða-
bók Háskólans, en af miklum
krafti, er hann hafði látið af emb-
ætti. Lauk hann við þetta verk og
hafði næstum lesið fyrstu próf-
örk, er hann féll frá. Því miður
auðnaðist Ásgeiri ekki að sjá
verk sitt koma út fullfrágengið.
Hins vegar varð honum það ör-
ugglega mikið ánægjuefni, að
Orðabók Háskólans, sú stofnun,
sem hann helgaði beztu starfsár
sín, gefur þetta verk út. Ekki er
þetta okkur, sem eftir stöndum,
minna gleðiefni, því að hér hefur
Ásgeir Blöndal leyst af hendi hið
gagnmerkasta verk í sögu ís-
lenzks orðaforða. Þó að ekki væri
fyrir annað, ber forráðamönnum
Orðabókarinnar að þakka þann
heiður og þá velvild, sem hinn
látni starfsmaður hennar sýndi
henni með þessu.
Hér hefur ekki verið rakinn
æviferill Ásgeirs Blöndals
Magnússonar. Þessi orð mín eru
einungis sett saman til þess að
þakka honum áratuga samvinnu.
Enda þótt hann léti af störfum í
árslok 1979, hélt hann sambandi
sínu við Orðabókina til hinzta
dags og var nær daglegur gestur á
stofnuninni. Þannig fylgdist hann
með vexti og viðgangi hennar,
þótt hann yrði lögum samkvæmt
að víkja úr sæti sínu.
Að endingu sendi ég konu
hans, sonum og öðru skylduliði
samúðarkveðjur stjórnar og
starfsliðs Orðabókar Háskólans.
Jón Aðalsteinn Jónsson
Ásgeir var fæddur 2. nóv. 1909
að Tungu í Auðkúluhreppi í Arn-
arfirði og andaðist á Borgarspít-
alanum 25. júlí sl. Foreldrar hans
voru Magnús Sigurðsson verka-
maður og kona hans Lovísa Hall-
dóra Friðriksdóttir ljósmóðir.
Ég veit ekki hvort æskuum-
hverfi Ásgeirs hefur verið hvetj-
andi til langskólanáms. En móðir
hans gerði hvað hún gat til að
mennta sig í starfi og hann mun
hafa lesið vandlega tiltækar
bækur, hvers efnis sem þær voru.
Uppvaxtarár hans voru tímar
mikilla framfara víða um land, og
um þær mundir breiddist út vonin
um að með rússnesku byltingunni
væri komið óbrigðult fordæmi
fyrir bættu mannfélagi. f þeirri
stefnu sáu hann og margir fleiri
betri tíma fyrir íslenska alþýðu.
Hann aflaði sér fjár til að setj-
ast í Menntaskólann á Akureyri
og var kominn þar á síðasta
námsár fyrir stúdentspróf þegar
honum var vísað úr skóla vetur-
inn 1930-31 fyrir að skrifa grein í
tímaritið Rétt um „hreyfingu ís-
lenskrar öreigaæsku“. En nem-
endum hafði þá með ráðherra-
bréfi verið bönnuð stjórnmála-
starfsemi.
Nú fóru í hönd ár sjálfsnáms og
vinnu hjá Ásgeiri. Hann vann
ýmis störf, einkum í sfld, og tók
þátt í stjórnmálum fyrir Komm-
únistaflokk fslands og síðar Sósí-
alistaflokkinn eftir skipulags-
breytingu flokksins, notaði þá
málakunnáttu sem hann hafði
fengið í skóla til að afla sér fróð-
leiks af ýmsu tagi, meðal annars
um heimspeki og félagsvísindi.
Bók hans um það efni, „Marx-
isminn, nokkur frumdrög", kom
út 1937, og þýðing hans á bók F.
Engels, „Uppruna fjölskyldunn-
ar, einkaeignarinnar og ríkisins",
1951. Eflaust hefur hann ritað
greinar um þvílík efni í blöð og
tímarit á þessum árum þótt ekki
kunni ég á því skil.
Stúdentsprófi lauk Ásgeir síð-
an utanskóla frá Menntaskólan-
um á Akureyri 1942. Þá var hann
orðinn fjölskyldumaður. En
hann hóf háskólanám í íslenskum
fræðum og lauk prófi 1945.
Tveim árum síðar gerðist hann
starfsmaður Orðabókar Háskóla
íslands og vann henni til ársloka
1980. Þá lét hann af störfum fyrir
aldurs sakir, en síðustu tvö árin
var hann forstöðumaður Orða-
bókarinnar. Samhliða skrifaði
hann fjölda greina um íslenska
orðfræði, einkum í tímarit og af-
mælisrit, enda var hann kunnur
meðal íslenskufræðinga langt út
fyrir landsteinana. Þá kenndi
hann mörg ár ýmsa þætti íslenskr-
ar málfræði og skyldar greinar við
Háskóla íslands, svo sem gotn-
esku. Annars verða þessi störf
hans eigi rakin frekar í þessum
minningarorðum.
Ásgeir var einn þeirra orða-
bókarmanna sem annast hafa út-
varpsþætti um íslenskt mál á
hverjum vetri eftir að þeir hófust
fyrir rúmum þrjátíu árum. Með
þeim hefur miklum og mikilvæg-
um fróðleik um íslenska tungu
verið haldið til haga, og verður
það starf ekki metið til fulls. Því
veldur bæði gott samband orða-
bókarmanna við hlustendur og
sérstaða íslenskrar tungu sem
rannsóknarefnis vegna góðrar
vitneskju manna um hana öldum
saman.
Eftir að Ásgeir hætti störfum
við Orðabók Háskólans vann
hann að rannsóknum á skyldleika
íslenskra orða meðan heilsa ent-
ist, síðasta sprettinn beinlínis í
kapp við örlögin í mynd ólækn-
andi sjúkdóms. Honum entist
aldur til að lesa próförk orðasifjá-
bókarinnar, sem er hin fyrsta
Miðvikudagur 5. ágúst 1987 ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 5