Þjóðviljinn - 05.12.1987, Blaðsíða 5

MENNING
Ferð inní
Hver maður á að gera það sem hann vill.
út hvað er rétt
ísalnum stendur stytta úrtorfi
og drýpur vatnyfirhana alla.
Ljósmyndirá veggjunum
sýna hvernig auga erristí torf-
hellu eða maðurinní hring
risturígrassvörð, barn ísói-
skini, stórgerðarfígúrursem
minnaágoðamyndir, kúluhús
og álfabyggðirí hraungrýttu
umhverfi, ósjaldan með
Snæfellsjökul í bakgrunnin-
um.
Það eru Tryggvi Hansen og
Sigríður Eyþórsdóttir sem hafa
sett upp sýningu sína Jarðarvit-
und, í Ásmundarsal við Freyju-
götu. Sýningin er afrakstur 7 ára
vinnu með hefðbundin íslensk
byggingarefni og menningararf-
leifð, þ.e. torf, reiðing, mó o.fl.
Bak við þetta er ákveðin lífss-
peki, sem að vísu virðist enn í
mótun. En allt var býsna spenn-
andi, jafnvel þó leigubflstjórinn
sem ók mér á staðinn, segði með
sannfæringarkrafti: Að aldrei aft-
ur skyldi hann rista mó...
„í trúarbrögðum, t.d. kristni,
er guð í miðjunni. Við viljum
setja manninn í miðjuna, og
lítum á lífsspeki okkar frekar sem
náttúrufræði en trúarbrögð. Við
notum gildi úr fortíð og náttúru
til að skapa þessi verk og finna
okkur farveg fyrir framtíðina,"
sagði Tryggvi. „Það er mest þessi
klofningur milli hugheims og til-
finningaheims, sem aftur sprettur
af efnishyggju og óttanum, sem
setur okkur á villigötur. Tilfinn-
ingaheimur er inní fólki, þetta er
ekki bara kirtlastarfsemi, heldur
heimur sem tengist tilfinningalífi
okkar, alheimi, og óþekktum
hlutum í vitundinni eða hlutum
sem fólk vill ekki kannast við eða
þorir ekki að ræða eða hugsa. En
það vantar tengingu milli hug-
heims og tilfinningaheims, svo
við getum lifað fullnægjandi lífi.“
/ glugganum hanga trommur
gerðar úr selskinni. Heldurðu að
Islendingar hafi spilað d trommur í
gamla daga?
„Ég veit ekki, en
Grænlendingar, samar og írar
gerðu það og áttu sína sérstöku
takta. I dansinum þar sem oft var
spilað undir á trommur gátu
menn upplifað samkennd,
gleymt óttanum og gleymt sjálf-
um sér. Á þennan hátt geta menn
farið í ferðalag, farið í gegnum
holu, helli, og á þann hátt farið
djúpt inní sig. Holan er náttúr-
lega líka táknræn. En sumir
menn geta lýst lykt og hljóðum á
innri ferðalögum sínum, og þegar
þeir koma út, sjá þeir allskonar
landslag, og geta jafnvel fundið
dýrið í sjálfum sér. Það er hættu-
legt að týna dýrinu í sér. En skáld
gera þetta, fara mjög djúpt inní
sig. Édduskáldin hljóta að hafa
gert það. Og ég held að þjóð-
sögur íslendinga spretti af því
þegar þeim tekst að upplifa til-
finningaheiminn í þriðju vídd.
Ég held að til að viðhalda lífs-
helli
Þannig finnur hver
orku okkar, verðum við að taka
mið af allavega tveimur element-
um. Það eru tvö element í mann-
inum, maður og kona, vitund og
veruleiki. Og við verðum að
rækta barnið í okkur.“
Verðum við þd ekki að eiga for-
eldra?
„Stærsta vandamál hverrar
kynslóðar er að ala upp börn. Ég
þekki mann sem sagði að maður
ætti að koma fram við börn eins-
og hesta: Klappa þeim og tala við
þá á meðan, og ekki dekra þá of
mikið. Við verðum að rækta í
okkur bæði Dimmalimm og Litla
Prinsinn. Hver maður á rétt á öllu
því sem lífið hefur uppá að bjóða.
Og gera það sem hann vill. Þann-
ig finnur hver út hvað er rétt.“
Þú notar elementin fjögur íþín-
um verkum. Geturðu upplifað
jörðina sem eina lífveru?
„Já, ég geri það. Jörðin er ein
lífvera. Einsog fruma í hafsjó. Ef
vel tekst til í framtíðinni ætti
mannkynið að geta orðið einsog
taugavefur og uppgötva þannig
lífverur í geimnum. Eins og Helgi
Pjeturss sagði, að ef margt fólk
kæmi saman gæti skapast þannig
samkennd og ef fólki tækist að
beisla þessa orku, þá gæti það
fundið fýrir verum annarsstaðar í
geimnum. Þetta er bara hugar-
orka. Hugarorkan getur ferðast
langt handan við ljóshraðann.
Einsog í sögunni um það, þegar
Þór keppti við hugann."
-ekj
Torfskúlptúr á sýningu Tryggva og Sigríðar. Strákurinn er í sturtu sagði lítill
pjakkur, sem var á ferð með barnaheimilinu sínu á sýningunni. Mynd Atli.
tndurreisn / Hallgrímskirkju
Fyrsta sunnudag í aðventu hélt
Mótettukór Hallgrímskirkju
undir stjórn Harðar Áskelssonar
tónleika í kirkjunni á Skóla-
vörðuholti. Þar var flutt kórlist
frá lokaskeiði endurreisnartím-
ans og byrjun barokkaldar.
Mér finnst sjálfsagt að líta á
trúarlega tónlist eins og hverja
aðra músik, en ekki guðsþjón-
ustu eða helgistund. Gildi henn-
ar, sem annarrar listar, felst fyrst
og fremst í listafegurð en ekki
hugmyndalegu innihaldi. Músik
er músik og trú er trú og þessu má
ekki rugla alltof mikið saman þó
trú og músik fléttist á ýmsa vegu.
En kirkjunnar menn hræra þessu
einlægt saman í einn helgikennd-
an heilagraut. Þegar listin er ann-
ars vegar virðast þeir einblína á
trúgildið, en sýnast blindir og
heyrnarlausir á listgildið. Sigur-
björn Einarsson biskup skrifaði
nokkur eftirvæntingarorð í efnis-
skrá þessara tónleika. En þetta
var athöfn þar sem verið var að
syngja verk innblásinna lista-
manna, en ekki þess konar at-
höfn þar sem flutt var messugjörð
presta, sem gera allt væmið og
meiningarlaust sem þeir koma
nálægt. Biskupinn, sem allir
segja að sé svo vitur, minnist
hvergi á listina og gildi hennar
fyrir mannlegt líf og víkur ekki
einu orði að þeim snillingum er
voru á söngskrá. En hins vegar
gat hann ekki lokið örfáum orð-
um sínum, án þess að vitna í ein-
hvern H.P., sem ég tel víst að sé
Helgi Pé á Stöð 2 í hressu stuði.
Ekki dettur vígðum mönnum
nokkuð í hug frá eigin brjósti.
Alltaf skulu einhverjir aðrir tala í
gegnum þá; heilagur andi og
Ronald Reagan, H.P. og B.P.,
brjálaði opinberarinn Jóhannes
og bara Pétur og Páll. Kenningin
verður því ekki síður fjölhæf og
fyndin en hjá Baldri og Konna.
Það var uppgangur kapítalism-
ans er skóp menningu og listir
endurreisnartímans. Þá var hann
á þróttmiklu æskuskeiði, en nú er
hann að kafna í eigin saur, og
nam ný lönd í landfræðilegum,
vísindalegum og listrænum skiln-
ingi. Og ekki síst í upplifun
mannsins á sjálfum sér og stöðu
sinni í heiminum. Á þessum tíma
gerðist tvennt í tónlistinni. Fjöl-
röddunin eða pólýfónían rann
skeið sitt á enda. En ný list varð
til í Flórens og Feneyjum og
breiddist þaðan um álfuna. Það
var einröddunin eða mónódían
sem var andóf nýrrar hugsunar
við gömlu pólýfóníunni. Framan
af var blómaskeið fjölröddunar á
Niðurlöndum og reis hæst í verk-
um Joasquin des Prez (1440-
1521), fyrsta stóra snillings end-
urreisnarinnar í músík. John Ta-
verner (1495-1545), sem fæddist
rétt eftir að Kólumbus fann Am-
eríku, lærði margt af þessum
meisturum Niðurlanda, en var þó
sjálfstæður og frumlegur, þó
hann hafi sennilega staðið í þeirri
sælu trú að jörðin væri marflöt
eins og íslenskar nútímabók-
menntir. Þessi maður átti elsta
verkið á söngskrá tónleika Mót-
ettukórsins. Það var „Alleluia“.
Þegar Taverner dó stóð Pierluisi
Palestrina á tvítugu. En hann og
Orlando di Lasso, sem voru ein-
hverjir mestu risar tónlistarsög-
unnar, hófu fjölröddun til hinstu
fullkomnunar. Þeir voru afar ól-
íkir. Palestrina (1525-94) var
skáld kaþólsku kirkjunnar og
engan veginn dæmigerður fyrir
samtíð sína. List hans er fjarri
heimsins glaumi, fálát og hlutræn
tíðargerðalist, sem kyrrlát og
streymandi leitar hæstu hæða.
Meistarinn di Lasso (1532-94)
speglaði aftur á móti grósku
endurreisnarinnar betur en
nokkur annar. Hann var mótaður
af frelsi og víðsýni aldarinnar og
var hafinn yfir öll landamæri og
alla skóla. í list sinni var hann
glæsilegur heimsborgari. Verk
hans eru ókyrr, dramatísk og
kröftug, en jafnframt djörf og
sterk. Og þó hann sé eitthvert af-
kastamesta tónskáld sem sögur
fara af, er þar flest með sömu
ágætum. Á tónleikunum í Hall-
grímskirkju voru flutt verk eftir
þessa menn. Það var aðventu-
mótettan „Skreyt híbýli þín Síon“
eftir di Lasso og mótettan „Milda
móðir lausnarans" fyrir tvo kóra
eftir Palestrina.
En aðrir tímar fóru í hönd. í
Flórens og Feneyjum spratt fram
ný list. Það var einröddunin eins
og áður er getið. Músíkin var
hugræn og hljómræn og beindi at-
hyglinni að mennlegum tilfinn-
ingum. Ný form urðu til svo sem
ópera, óratóría og kantata.
Hljóðfæratónlistin hófst til virð-
ingar og vaxtar og kirkjutónteg-
undir miðalda viku smám saman
fyrir nýju dúr- og mollkerfi. Þetta
var eitthvert æsilegasta skeið
tónlistarinnar. Þá breyttist renis-
ansinn í barokk. Helstu forvígis-
menn þessara breytinga í Fen-
eyjum voru Andrea Gabrielli
(1510-86) og frændi hans og fóst-
ursonur, Giovanni Gabrielli
(1557-1612). Hinir nýju straumar
bárust fljótlega norður á bóginn.
Andrea var kennari org-
elsnillingisins Jan Sweelink
(1562-1621) sem var síðastur í
langri röð niðurlenskra tónmeist-
ara og hafði mikil áhrif á þýska
orgellist. Eftir hann flutti Mótett-
ukórinn fimm radda snilldarverk
sem heitir „Syngið drottni nýjan
söng“. Cantate Domino cantic-
um novum. Hans Leo Hassler
(1564-1612) nam einnig hjá And-
rea í Feneyjum og auðgaði Þý-
skaland af þeim lærdómi. En þar
höfðu siðaskipti Lúthers endur-
skapað tónlistarlíf þjóðarinnar.
Hassler, sem var raunar kaþólsk-
ur, fórnaði kröftum sínum í þágu
lútersks kirkjusöngs og hóf lúter-
ska kóralinn til mikillar tignar.
Hann gerði lagið við sálminn „Ó,
höfuð dreyra drifið", sem Bach
notaði á svo áhrifamikinn hátt í
Mattheusarpassíunni. En lag
Hasslers var samið við annan tex-
ta, sem líka var ógnarlegt sorgar-
kíf, þó ekki út af ljúfum Jesú
heldur út af stelpuglennu: Svona
voru þeir stórir listamenn þessir
gömlu kallar.
Fluttir voru í Hallgrímskirkju,
þennan fyrsta dag aðventu,
nokkrir þættir úr messu eftir Has-
sler, en trúarleg músík hans
önnur en sálmarnir er einnig frá-
bær tónlist. Michael Pratorius
(1571-1621) var meistari hins lút-
erska kórals eða sálmalags og
gerði fegursta sálminn sem við
heyrum á jólunum, „Það aldin út
er sprungið“. Mótettukórinn
söng eftir hann átta radda þýskan
dýrðarsöng.
Síðasta verkið hét „Himnarnir
segja frá dýrð guðs“ eftir
Heinrich Schutz (1585-1672), en
hann er mesta tónskáld heimsins.
Bach er hlægilegur sveitalubbi
við hlið þess hugljómaða vitrings.
Hann sameinaði þýska arfleifð og
ítölsk áhrif, suðrænan og norræn-
an anda, en bætti við því er mestu
skipti: Snilld sinni og einstæðum
hreinleika í hugsun og tilfinn-
ingu. Hann var kominn yfir átt-
rætt er hann gerði fullkomnasta
verk sitt. Það var Mattheusarp-
assían sem er einn hæsti tindur
tónlistarinnar. Þar stígur gamli
Schutz, sem nú hafði séð beint
inn í sál sannleikans, út úr tíman-
um, inn í heiðríkju einfald-
leikans. Þetta er ekki lengur
„list“. Það er orðið eitthvað ann-
að en „list“. Guð má vita hvað
það er. Kannski eins konar djúp-
hugun (contemplation). í slíkar
hæðir hefjast aðeins örfáir menn.
Beethoven var þar í síðustu verk-
um sínum. Og Þórbergur í
bókum þeim er bera safnheitið í
Suðursveit, þó flestir láti sér fátt
um þær finnast. Og Schutz er svo
sem ekki eístur á vinsældalistan-
um hér á landi. Það er til hreinnar
skammar að stærri verk hans
skulu aldrei heyrast. En það þýð-
ir víst ekki að tala við íslenska
tónlistarmenn um það. Þeir
heyra ekkert.
Þessi mótetta Schutz var ekki
eins vel sungin og annað á efnis-
skránni. Mér fannst jafnvægi og
nákvæmni nokkuð ábótavant. En
að öðru leyti var söngskráin ágæt-
lega flutt af skírri stfltilfinningu
og músikaliteti, góðu samræmi
og fögrum tónblæ. Á dagskrá
voru einnig kórlög ýmissa minni
spámanna sem hér hafa ekki ver-
ið nefndir. Og Camilla Söderberg
og Snorri Örn Snorrason léku
listilega á blokkflautur og lútu
nokkur smálög frá endurreisnar-
tímanum. Loks er skylt að geta
þess að hljómburður Hallgríms-
kirkju hefur talsvert skánað, en
ekki verður þessi sementskumb-
aldi, er þjóðin reisti yfir vanmeta-
kennd sína í húsagerðarlist og
skort á góðum smekk, minna við-
bjóðslegur fyrir það. Og ekki fer
okkur fram eins og sést á ráðhús-
inu og fyrirhugaðri nýbyggingu
alþingis. Um þessar mundir er
engin endurreisn íslenskrar
menningar. Það eru því miður
engir peningar til nema ofurlítið í
smá flughöfn, nett ráðhús, smart
þinghús og eitt glaðvært karúsel á
Öskjuhlíð og poppstöðvar út-
varps og sjónvarps eru orðnar svo
margar, að bráðum veit enginn
hve þær eru margar. Enda heyrist
ekki lengur mannvit í landinu. Sá
hluti íslenskrar borgarastéttar, er
átti nokkrar rætur í þjóðlegri
menningu, er nú að missa mátt
sinn og áhrif í þjóðfélaginu. En
hin nýríka stétt, sem á hvergi
menningarlegt land undir fótum,
er að taka við völdum og hennar
er framtíðarríkið. The New Ice-
land: Popplúðrar Austurstrætis
kveða upp dómsdag yfir íslenskri
þjóðvirðingu, manndáð og æðri
menningu.
Sigurður Þór Guðjónsson
Laugardagur 5. desember 1987; ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 5