Þjóðviljinn - 18.02.1988, Blaðsíða 8

KRON
Hvernig líst þér á þessa Kaupstaðar-
skó?
Nota þarf
aðstöðuna til
öflugrar sóknar
Tískusýning í Kaupstað.
Kjötvinnslu- og matargerðarmeistarar að verki í Kaupstað.
Þann 15. okt. sl. átti Gunnlaugur Þórhallsson 30 ára s
St. Sveinsson kaupfélagsstjóri Gunnlaugi mikla og
Ámnguisrík barátta í hálfá ö
Þann 6. ágúst sl. sumar
voru 50 ár liðin frá stofnun
Kaupfélags Reykjavíkur og
nágrennis, KRON. Að
stofnun þess stóðu:
Kaupfélag Reykjavíkur,
Pöntunarfélag verka-
manna, Pöntunarfélag
Verkamannafélagsins
Hlífar í Hafnarfirði, Pöntun-
arfélag Verkamanna- og
sjómannafélags Keflavíkur
og Pöntunarfélag Sand-
gerðis.
Stofnun KRON átti sér eðli-
Iega alllangan aðdraganda.
Kaupmenn voru allsráðandi um
verslun í Reykjavík og á Suður-
nesjum. Ýmsar tilraunir höfðu
verið gerðar til að brjóta skörð í
þann múr með stofnun pöntu-
narfélaga stærri og minni hópa.
Oft var þá um að ræða starfs-
menn einstakra fyrirtækja og
stofnana en stundum voru þessi
samtök víðfeðmari.
Kaupfélag Reykjavíkur var
stofnað 1931. Aðastandendur
þess og forgöngumenn voru eink-
um úr röðum Sambandsmanna.
Höfðu þeir hug á samstarfi við
Alþýðusamband íslands, sem þá
var í raun hið sama og Alþýðu-
flokkurinn. í samvinnulögunum
var þá enn ákvæðið um ótak-
markaða ábyrgð félagsmanna.
Undir það ákvæði vildu Alþýðu-
sambandsmenn ekki játast.
Kaupfélag Reykjavíkur sam-
þykkti þá að ábyrgðin skyldi mið-
ast við kr. 300.00. Það kom hins-
vegar í veg fyrir að félagið fengi
inngöngu í SIS og varð því ekki af
samstarfinu.
Um þetta leyti var svo Kaupfé-
lag alþýðu stofnað og stóðu Al-
þýðusambandsmenn að því. Það
varð þó ekki langætt. Þrátt fyrir
þetta hélt Kaupfélag Reykjavík-
ur sínu striki, undir forystu Helga
Lárussonar frá Kirkjubæjar-
klaustri og opnaði sína fyrstu búð
þann 1. júní 1933, í Bankastræti
2.
Heildsölum var sú hugsun ekki
sérlega geðfelld að kaupfélag
næði að festa rætur í Reykjavík.
Þeir settu afgreiðslubann á fé-
lagið. SÍS tók þá að sér að sjá
félaginu fyrir vörum. Félagið
gerði einnig samning við Mjólk-
urbú Ölfusinga og Alþýðubrauð-
gerðina um kaup á mjólk og
brauðum og tókst með því að
lækka verð á þessum vörum til
félagsmanna um 10%. Þótti brátt
sýnt að kaupfélagið yrði ekki
svelt til hlýðni.
stofnað 1935 og Pöntunarfélagið í
Sandgerði 1936.
KRON verður til
Pöntunarfélögin
Pöntunarfélag verkamanna
varð eiginlega til suður í Skerja-
firði 1. okt. 1933 en tók formlega
til starfa um það bil ári síðar.
Pöntunardeildir höfðu þá sprott-
ið upp víðsvegar um bæinn og var
Pöntunarfélagið nánast inn-
kaupasamband þeirra en
deildirnar sáu um vörudreifing-
una. Þetta fyrirkomulag þótti þó
ekki gefast nógu vel. Félagið tók
því að opna búðir og skipta
deildunum eftir hverfum og
stækka þær um leið.
Kaupmenn hugðust kæfa þessa
verslunarviðleitni þegar í byrjun.
Samkeppnismönnum þykir sam-
keppnin nefnilega ekki alltaf
góð. Félag stórkaupmanna og
Félag matvörukaupmanna settu
því afgreiðslubann á Pöntunarfé-
lagið. SÍS taldi sig heldur ekki
geta flutt inn vörur fyrir það, en
það gæti fengið afgreiðslu hjá því
á innlendum vörum. Kaupfélag
Eyfirðinga hljóp þá undir bagga
með innkaup og afgreiðslu.
Pöntunarfélag Hlífar var eldra
í hettunni. Nær saga þess allt aft-
urtil ársins 1916. Það rak sölubúð
um skeið og átti orðið nokkrar
eignir. Starf þess féll síðar niður
en það var endurreist 1931.
Pöntunarfélagið í Keflavík var
Þótt öll þessi félög næðu
nokkrum árangri var ljóst, að
staða þeirra yrði mun sterkari ef
þau næðu að sameinast, Því var
þriggja manna nefnd falið að
undirbúa stofnun sameiginlegs
félags. Hana skipuðu Jens Figved
framkvæmdastjóri, Vilmundur
Jónsson landlæknir og Theodór
B. Líndal hæstaréttarlögmaður.
Öll félögin samþykktu að ganga
tii samstarfs. Síðan var stofn-
fundur haldinn, ákveðið að fé-
lagið skyldi nefnast Kaupfélag
Reykjavíkur og nágrennis,
gengið frá Iögum og kosin 9
manna stjórn. Hana skipuðu:
Friðfinnur Guðjónsson prentari
og leikari, Sveinbjörn Guðlaugs-
son bílstjóri, Margrét Björns-
dóttir frú, Runólfur Sigurðsson
skrifstofustjóri, Theodór B.
Lfndal hæstaréttarlögmaður,
Benedikt Stefánsson gjaldkeri,
Ólafur Þ. Kristjánsson kennari,
Þorlákur Ottesen verkstjóri og
Hjörtur B. Helgason bílstjóri.
Stjórnin skipti sjálf þannig með
sér verkum að Sveinbjörn var
kjörinn formaður, Friðfinnur
varaformaður, Theodór ritari og
Hjörtur vararitari. Jens Figved
var ráðinn framkvæmdastjóri og
með honum skipuðu fram-
kvæmdastjórn Vilmundur land-
læknir og Árni Benediktsson
skrifstofustjóri.
Þegar hugað er að fyrstu skref-
um félagsins vekur það eftirtekt
hversu skipulags- og fræðslumál
skipuðu þar háan sess. Stofnuð
var sérstök deild til að sinna þeim
málum og veitti Guðmundur
Tryggvason henni ötula forystu.
Sem dæmi um framtak deildar-
innar má nefna að hún beitti sér
fyrir kvikmyndasýningum um
skipulag og starfshætti samvinn-
Úr verslun KRON að Eddufelli. Ólafur St. Sveinsson kaupfélagsstjóri ávarpar stjórn KRON
ufélaga og skiptu sýningargestir
þúsundum. Þá styrkti félagið
námshringi fyrir starfsfólk og
aðra þá félaga, sem í þeim vildu
taka þátt. í námshringjunum var
m.a. fjallað um samvinnumál,
bókmenntir og hagfræði. Leið-
beinandi námshringjanna var
Arnór Sigurjónsson. Haldin voru
tungumálanámskeið og gefin út
fræðslurit. Árið 1938 gekk
KRON svo í SÍS.
Arásarefni
Um þetta leyti höfðu kaupfé-
lög starfað vítt og breitt um lands-
byggðina áratugum saman. Þar
hafði þróunin yfirleitt orðið sú,
að samvinnuverslunin færði út
kvíarnar en einkaverslunin gekk í
sig að sama skapi. Einkareksturs-
mönnum þótti það ekki beinlínis
ánægjuleg tilhugsun að hið sama
yrði uppi á teningnum á suðvest-
urhorninu. Þeir hófu því harða
hríð að KRON og beittu þar
einkum málgögnum sínum,
Morgunblaðinu og Vísi. Voru ár-
ásarefnin af ýmsum toga og yfir-
leitt hin fáránlegustu. Var því
m.a. haldið fram, að félagið okr-
aði á viðskiptamönnum sínum.
Var nú af sem áður var þegar
Pöntunarfélag Verkamanna var
borið þeim „sökum“ að selja ó-
dýrt. Þótti ýmsum langt seilst til
lokunar því að í ljós kom að
álagning hafði lækkað frá því sem
hún var á Pöntunarfélagsárun-
um. Þess utan sýnist manni nú, að
ef hagstæðara reyndist að versla
við kaupmenn en KRON þyrftu
þeir varla að kvíða samkeppn-
inni.
Þá var hamrað á því að félagið
væri pólitískt. Það voru sam-
keppnismenn auðvitað ekki.
Náttúrlega var félagið pólitískt
að því leyti sem öll félagsmál eru
það. En það var ekki flokkspólit-
ískt, enda opið öllum, sem í það
vildu ganga, hvar í flokki sem
þeir annars voru. Kaupfélags-
stjórinn var sósíalisti, samstarfs-
menn hans í framkvæmdastjórn
alþýðuflokksmaður og fram-
sóknarmaður. Stjórn félagsins og
varastjórn var skipuð mönnum úr
öllum þessum þremur flokkum.
Afstaða manna til KRON byggð-
ist einvörðungu á því hvort þeir
aðhylltust fremur samvinnuversl-
un eða einkaverslun.
Ýms fleiri árásarefni mætti
nefna þó að ekki sé gert hér en öll
8 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Fimmtudagur 18. febrúar 1988