Þjóðviljinn - 31.03.1988, Qupperneq 10

LaxekJi
og atvinnulíf Reylqavíkur
Leifar af gömlum laxagildr-
um í Grafarvogi og sagnir sem
enn lifa af átökum um veiöar
og veiðirétt í Elliðaánum eru
órækur vottur þess að um
langa hríð var laxinn Reykvík-
ingum drjúgt búsílag. Skúli
fógeti skrifaði íverðlaunarit-
gerð sinni að laxinn kæmi í
Sundin þegar í apríl og hefðist
þar við fram í maí er hann
gengi í Hellirá, eins og Elliða-
árnar nefndust. Á þeim tíma
hefur hann eflaust verið fóg-
eta og öðrum við Sundin
kærkomið vormeti.
Undir miðmunda maí hófst svo
sjálf gangan í árnar og veiðin
skömmu síðar. Laxamergðin var
þá stundum ótrúleg. Fiskurinn
var tekinn í kistur niðri við ósa,
en jafnframt var „gert í“ ána, eins
og það hét þegar árkvíslarnar
voru stíflaðar til skiptis og laxinn
tekinn á þurru.
6000 laxar
á einum degi
í „Eftirmælum 18. aldar“ segir
Magnús Stephensen frá sumar-
veiðinni árið 1807þegar að jafn-
aði fengust dag hvern um 100 lax-
ar í kisturnar. Á sama sumri var
líka gert í árnar og á einum degi
fengust þá hvorki meira né minna
en 6000 laxar. Árnar hafa því
bókstaflega verið fullar af laxi. Á
síðari tímum hafa svo hinir bestu
manna áætlað, að þegar best lét
hafi allt að 15000 laxar gengið í
árnar.
Þessi mikla veiði gaf af sér dá-
góðar tekjur. Laxinn var nýttur á
marga vegu, en í dag vita fáir að
þegar á síðustu öld blómstraði út-
flutningur á niðursoðnum laxi
sem fluttur var til Kaupmanna-
hafnar að kitla góma danskra að-
alsmanna. Þegar mestur var út-
flutningurinn stóð hann í röskum
tíu tonnum á ári.
íbúar Reykjavíkur voru fáir á
þessum tíma og tekjurnar sem
fólust í laxveiði í Elliðaánum
skiptu lítið bæjarfélag talsverðu
máli og sköpuðu auk heldur svo-
litla tímabundna atvinnu. En
skammsýnir menn fóru offari,
Elliðaárnar sættu rányrkju, og
laxinn hvarf um tíma að heita
mátti. Árið 1890 komust svo árn-
ar í eigu enska stangveiðimanns-
ins Payne, og allri annarri veiði
var þá hætt í ánum.
Síðan má kalla, að lax og lax-
veiði hafi í raun horfið sem þáttur
í atvinnulífi Reykvíkinga, þó
vissulega hafi árnar haldið áfram
að færa stangveiðimönnum
ánægju og yndi.
Laxeldi
á sundunum
í kjölfar vaxandi laxeldis hér á
landi hefur laxinn hins vegar á ný
rutt sér til rúms í atvinnulífi
Reykvíkinga. Nú þegar hafa
fimm fyrirtæki fest sér rétt til lax-
eldis úti fyrir Reykjavík, og á
þessu ári munu vafalaust nær 400
tonn verða framleidd í flotkvíum
úti fyrir höfuðborginni.
Aðstæður í Faxaflóa og Kolla-
firði fyrir flotkvíar eru á meðal
þeirra bestu við ísland. Straumar
og sjávarföll eru einkar hagstæð
með tilliti til bæði hreinsunar og
endurnýjunar á sjó. Dýpi og
botngerð eru góð og sumarhiti
ákjósanlegur til laxeldis.
Ég hef áður rökstutt þá skoðun
að úti fyrir borginni ætti helst að
stunda sumareldi með 4-800
gramma stórseiðum, þannig að
fiskurinn nái sláturstærð eftir 6
mánaða eldi. Sundin og flóinn
yrðu þá hvíld yfir veturinn, líf-
rænnar mengunar gætti miklu
minna, en ekki síst myndi slíkur
eldisferill útiloka hættuna á tjóni
vegna frosta og undirkælingar.
Eg er enn þessarar skoðunar.
Reykvíkingar eiga geysilega
möguleika í fiskeldi úti fyrir
Reykjavík, en þeir iiggja einkum
í sumareldi með stórseiðum.
Reynslan frá því í vetur og athug-
un á tiltækum hitatölum úr sjón-
um úti fyrir Reykjavík sýna þó að
heilsárseldi er fýsilegur kostur.
Að vísu verður að gera ráð fyrir
nokkru tjóni vegna frosta um það
bil fjórða til fimmta hvert ár, en í
ljósi fenginnar reynslu má að lík-
indum takmarka slík tjón .við
minna en 10 prósent af heildar-
verðmæti í kvíunum.
Öllum atvinnurekstri fylgir
áhætta, og miðað við ábatavon-
ina sem fylgir kvíaeldi á laxi í góð-
um árum er þessi einfaldlega of
lítil til að hindra heilsárseldi.
Skortur á stórseiðum virðist því í
bili leiða til þess að
heilsársferlinum verði fylgt um
sinn.
Möguleikar fyrir
Reykvíkinga
Enn sem komið er takmarkast
Iaxeldi úti fyrir Reykjavík nánast
við Eiðsvíkina. Hinir raunveru-
legu möguleikar til eldis í stórum
stíl liggja þó utar á Faxaflóa.
Dýpið er þar meira og því hægt að
beita þar hinum nýju kynslóðum
stóru úthafskvíanna. En þær taka
níu metra öldu og veðurofsi utan
verstu vetrarmánuðina ætti því
tæpast að skapa kvíunum mikla
hættu. í ofanálag virðist hiti þar
vera hærri jafnt sumar sem vetur,
þannig að líkur á frostskemmd-
um eru minni.
Það er hægt að setja upp lítið
dæmi, til að fá grófa vísbendingu
um þýðingu fiskeldis úti á Sund-
unum fyrir Reykvíkinga.
Væru settar upp 25 úthafskvíar
- nú þegar eru komnar 2 og von á
fleirum innan skamms - væri með
því að nota stórseiði hægt að
framleiða árlega 3500 tonn af laxi
eða bleikju.
Miðað við verðlag í dag gæfi
þetta magn af sér verðmæti sem
svaraði til 1200-1500 miljóna.
4-600 ný störf
Um það bil 100 manns hefðu
beina atvinnu af fiskeldinu sjálfu,
og samkvæmt reynslu Norð-
manna er verðmætasköpun að
baki sérhvers þeirra um 5-7 sinn-
um meiri en til að mynda sjó-
manna á bestu togurum.
En margs konar afleidd störf
myndu einnig skapast. Þannig
þyrfti að framleiða að minnsta
kosti 7000 tonn af fóðri ofan í
kvíalaxinn úti fyrir höfuðborg-
inni. Við það skapaðist ekki ein-
ungis atvinna, heldur líka mögu-
leikar á að nota geysilegt magn af
úrgangsfiski í fóðrið og nýta
þannig enn betur lágt metnar
afurðir úr hefðbundinni fisk-
vinnslu í borginni.
í úthafskvíar þarf stórar og öfl-
ugar nætur. í 25 kvíar þyrfti að
búa til samtals um 50-70 næturá
hverjum þremur árum. Einungis
það gæti haldið uppi dágóðri
netagerð, auk þess sem innlend
reynsla sýnir að innlendu næturn-
ar virðast sterkari og heppilegri
en þær írsku sem hingað til hafa
verið brúkaðar. Með þeim sam-
böndum sem íslendingar hafa nú
þegar við miðpúnkta erlends fisk-
eldis er því ekki ólíklegt að hér
gæti orðið um einhvern útflutn-
ing að ræða.
Markaður fyrir lax byggist
einkum á ferskum fiski. Bróður-
partur framleiðslunnar yrði því
fluttur erlendis með flugvélum og
það hiyti að verða drjúg búbót
fyrir íslensku flugfélögin að fá
viðbótarflutninga sem næmu ef
til vill á fjórða þúsund tonna.
Slátrun og pökkun á öllu þessu
magni þarfnaðist sömuleiðis
verulegs vinnuafls og aðstöðu og
líklegt að einungis í því skyni
þyrfti að reisa tvö tilþrjú\íti\ lax-
asláturhús í borginni.
Þá er ónefndur ýmiss konar úr-
vinnsluiðnadur, eins og fram-
leiðsla á gröfnum laxi og reyktum
- sem ekki einungis myndi skapa
ný störf, heldur einnig stórauka
þau verðmæti sem yrðu til vegna
laxeldisins.
Auk heldur skapast vinna við
viðhald og eftirlit, tryggingar, og
25 stórkvíar þyrftu að minnsta
kosti 10-15 sérhannaða báta sem
vitaskuld þyrfti helst að smíða
hér innan lands.
Miðað við reynslu Norðmanna
er því líklegt að með afleiddum
störfum yrðu til 4-600 ný störi
fyrir Reykvíkinga ef 3500 tonn af
laxi yrðu framleidd í 25 stórkví-
um úti fyrir höfuðborginni. Því
má við bæta að samkvæmt
reynslu erlendis frá eru störf við
fiskeldi alla jafna mjög vel borg-
uð, þannig að hér er svo sannar-
lega ekki verið að auka við lág-
launaiðnaðinn sem fyrir er í
landinu.
Stórseiði
Eitt af því sem stendur laxeldi í
landinu einna mest fyrir þrifum
er skortur á stórseiðum. í dag má
heita að raunveruleg stórseiði -
yfir 400 grömm - séu hvergi fram-
leidd. A örfáum stöðum er búið
til svolítið af 300 gramma seiðum
og 100-150 gramma seiði er ekki
erfitt að fá.
Ástæðan fyrir þessum skorti er
meðal annars sú að fiskeldismenn
sjálfir eru fyrst núna að skilja
gildi stórseiðanna og þegar jafn-
framt er höfð hliðsjón af hinu
óeðlilega háa seiðaverði norska
markaðarins, þá er auðvelt að
skilja hvers vegna menn hafa
framleitt seiði fyrir hann fremur
en stórseiði fyrir íslenskar mat-
fiskstöðvar.
f ofanálag hefur svo ótfmabær
kynþroski fylgt hinum hraða
vexti stórseiðanna, þannig að
framleiðslunni hefur fylgt nokkur
áhætta. Nú er hins vegar hægt að
ryðja stórum hluta þessa ann-
marka úr vegi með notkun hrygn-
ustofna sem búið er að þróa í
landinu. Stofnar sem að stórum
hluta eru geldir verða einnig falir
innan nokkurra ára, þannig að
kynþroskavandinn verður senn
miklu minni en áður. Væntanlega
mun þetta leiða til þess að fram-
boð á stórseiðum mun aukast.
Þetta skiptir laxeldi við
Reykjavík miklu máli, því eins og
fyrr er sagt getur stórseiðaaðferð-
in haft úrslitaþýðingu fyrir þróun
þess.
Áburðar-
verksmiðjan
Til að hægt sé að framieiða
stórseiði þarf ódýran hita. I ná-
grenni Reykjavíkur er að vísu
ekki völ á miklu magni af nýtan-
legum hita sem Hitaveita
Reykjavíkur notar ekki sjálf nú
þegar, en það litla sem býðst er
hins vegar sjálfsagt að nýta.
í Aburðarverksmiðjunni í
Gufunesi fellur til dæmis til tals-
vert magn af heitu vatni sem í dag
er ekki nýtt. í verksmiðjunni
verður líka til súrefni sem með
réttri nýtingu getur stóraukið
framleiðni í fiskeldi. Þar er meira
að segja til húsnæði sem ekki er í
notkun en mætti hæglega taka
undir stórseiðaeldi. Þessa ónýttu
aðstöðu Áburðarverksmiðjunn-
ar er að líkindum hægt að virkja
til að framleiða stórseiði, sem í
kjölfarið mætti nota til að fram-
leiða umtalsvert magn af eldis-
fiski í kvíum úti fyrir Reykjavík.
Framtakssamir stjórnendur
Áburðarverksmiðjunnar eru
þegar byrjaðir að íhuga þennan
möguleika og vonandi tekst þeim
að hrinda þessu í framkvæmd.
Það er hægt að búa til lítið
dæmi til að skýra hvað mikil verð-
mæti eru í húfi. Ef Áburðarverk-
smiðjan getur - ef til vill með
endurnýtingu heita vatnsins að
hluta - árlega framleitt 300 þús-
und geld stórseiði í kringum hálft
kíló að meðalþyngd, þá væri í
sumareldi hægt að búa til úr þeim
um 600 tonn af sláturfiski.En
væri hefðbundinn 18-24 mánaða
ferill notaður mætti tvöfalda
þetta magn og framleiða 1200
tonn.
Nesjavellir
Mikið magn af heitu vatni
verður senn flutt til borgarinnar
frá Nesjavöllum. Vitaskuld hefur
menn greint á um tímasetningu
framkvæmda og framkvæmda-
hraða á Nesjavöllum. En virkj-
unin er staðreynd og sjálfsagt að
notfæra sér hana til hins ítrasta til
hagsbóta fyrir Reykvíkinga.
Mögulega kann fyrstu árin að
verða kleift að fá úr Nesjavalla-
æðum vatn sem tímabundið
mætti nota til að framleiða nokk-
ur hundruð þúsund stórseiði á
ströndinni við Eiðsvíkina - í landi
Reykvíkinga.
Vitanlega væri ekki á slíkri
vatnsöflun að byggja mjög lengi,
þar sem líklegt er að Reykvíking-
ar þurfi allan Nesjavallahitann
þegar fram í sækir. En það myndi
vissulega hjálpa laxeldi á Sund-
unum mjög ef hægt væri að fá
svolítið magn af heitu vatni í eins
og hálfan áratug.
Borgaryfirvöld hafa hins vegar
sýnt þessu máli nokkurn skilning
og atvinnumálanefnd Reykjavík-
ur hefur látið sig fiskeldi miklu
varða. Hún stóð meðal annars
fyrir 300 manna ráðstefnu sl.
sumar um kvíaeldi á Sundunum
þar sem innlendir og erlendir sér-
fræðingar jusu af reynslubrunn-
um sínum. í byrjun maí hyggst
svo atvinnumálanefndin halda
aðra ráðstefnu, eins konar fram-
hald hinnar fyrri, þar sem reifuð
verður reynsla vetrarins, einkum
með tilliti til tjóna af völdum
frostanna í vetur. Þess er því að
vænta að þegar leitað verður eftir
heitu vatni frá Nesjavöllum verði
sú málaleitan könnuð til hlítar.
XXX
Það er svo til marks um það
hversu mjög laxinn örvar frjó-
semi hugans og andlegt atgervi,
að fyrir nokkrum dögum stóð
Barði Friðriksson lögfræðingur
morgunstund í sólinni fyrir utan
Reykjavíkurapótek. Barði var þá
í sæluvímu eftir að hafa nokkrum
dögum fyrr snætt gómsætan bita
af taðreyktum laxi norðan úr
landi. Og á stéttinni framanvið
apótekið komumst við Barði að
þeirri niðurstöðu að sennilega
mætti líka leysa allan vanda land-
búnaðarins með laxeldi, - með
því að beina sauðkindinni yfir í
framleiðslu á því eina eldsneyti
sem dugar til að búa til almenni-
legan reyktan lax - vel gerjuðu
sauðataði!
Össur Skarphéöinsson situr í at-
vinnumálanefnd Reykjavíkur fyrir Al-
þýðubandalagið.
10 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN Páskablað