Þjóðviljinn - 17.06.1988, Side 4

LEIÐARI
KLIPPT QG SKQRIÐ
Forsetinn og þjóðin
Óvæntar forsetakosningar hafa vakið umræðu um hlutverk forset-
ans og valdsvið, um samskipti forsetans við ráðherra, þjóð og þing-
menn, um stjórnarskrána og um lýðræði á íslandi.
Þótt tilefnið gæti verið annað er útaf fyrir sig þarft að minna á að sú
staðreynd að hlutirnir eru einsog þeir eru getur ekki talist röksemd
fyrir því að hlutirnir eigi að vera einsog þeir eru.
Hlutverk og valdsvið forseta ákvarðast í fyrsta lagi af stjórnarskrá
og lögum, í öðru lagi af þeirri hefð sem hefur skapast hjá fjórum
forsetum í 44 ár, í þriðja lagi af persónu þess sem þjóðin kýs til
verksins.
Það hlutverk sem mótast hefur forsetanum til handa er fyrst og
fremst að vera fulltrúi þjóðarinnar, gagnvart öðrum þjóðum, og ekki
síður gagnvart sjálfri sér, - íslendingar hafa þannig nær undantekn-
ingarlaust getað fylkt sér um forsetann hversu harðvítugt sem menn
deila innanlands, - „hvernig sem stríðið þá og þá er blandið".
Vald forsetans hefur í raun legið fremur á huglægu sviði en hlut-
lægu og kemur fremur fram með táknlegum hætti en jarðbundnum
fyrirskipunum, boðum og bönnum.
Þau áhrif sem forsetar hafa haft á landsmálin til dæmis við stjórn-
armyndanir má með ýmsum hætti skilgreina sem beint framhald af
sameiningarhlutverki hans og táknlegu valdi, enda hafaforsetar beitt
sér þá fyrst að í óefni er komið með fylkingum á alþingi.
Þegar lýðveldinu var gerð stjórnarskrá var forsetanum vísað þar til
sætis sem konungur hafði áður setið, og íslenskum forsetum svipar á
ýmsan hátt til annarra þjóðhöfðingja á Norðurlöndum. Forseti íslands
er eiginlega þjóðkjörinn kóngur.
Þetta gæti verið allt öðruvísi, og það hafa fyrr og síðar komið fram
hugmyndir um að koma meiri völdum í hendur forseta, eða skipta
forsetanum í tvennt einsog Bandalag jafnaðarmanna vildi á sínum
tíma. Svona hugmyndir kosta að þrengt er að þingræðinu og bera
flestar vott um þrána eftir hinum sterka manni með patentin.
Fyrirforsetakosningarnar núna hefurframbjóðandi Flokks manns-
ins einnig sett fram hugmyndir um að gera forsetann virkari, og segir
- réttilega - að til þess þurfi ekki endilega að breyta lögum heldur
höggva á hefð.
Þetta á fyrst og fremst að gerast með því að forseti noti eða hóti að
nota þann synjunarrétt sem hann hefur gagnvart lögum frá alþingi,
þannig að málum verði vísað til þjóðaratkvæðagreiðslu.
Þessi réttur forseta er afskaplega mikilvægur, vegna þess að þetta
er eitt af helstu vopnum hans sem ábyrgðarmanns lýðveldisins.
Hingað til hefur enginn forseta notað sér þennan rétt, en það þýðir
ekki að hann sé úr gildi, - og kvennadagurinn 1985 sýndi að forseti
með þennan rétt þarf ekki mikið að hreyfa sig til að jörð titri.
Það er forseta í sjálfsvald sett hvenær hann neitar að undirrita lög
frá þinginu, en það er eðlilegt að líta svo á að mikið verði að liggja við,
- að forseta beri að grípa til þessa úrræðis í neyðartilvikum eingöngu,
þegar þingi og ríkisstjórn hafa orðið á mistök sem geta varðað
grundvallarheill þjóðarinnar, til dæmis og sérstaklega þegar um sjálf-
stæði hennar og landsréttindi er að tefla.
Það er þannig mjög umdeilanlegt að forseti skyldi ekki hafa notað
þennan rétt árin 1946, 1949 eða 1951 þegar teknar voru - innan
þings og utan - afdrifaríkar ákvarðanir um hersetu og hernaðar-
bandalög, ákvarðanir sem líkur voru til að mikill meirihluti þjóðarinnar
stæði gegn.
Forseti sem notfærir sér þennan rétt í meira og minna daglegri
íslenskri pólitík, - sá forseti kynni að eiga skilda þökk fyrir að hafa vit
fyrir vondum ráðherrum og þingmönnnum. Hann kynni líka að verða
hinn versti skaðvaldur framsækins þingmeirihluta, - allt eftir því
hvemig stendur í ból þess sem á horfir. Slíkur forseti væri hinsveg-
ar búinn að ýta frá sér sameiningarhlutverki sínu, hann væri ekki
lengur sá sem valist hefði til ábyrgðar ofar flokkadráttum. Hann væri
fyrst og fremst stjórnmálamaður, ef til vill góður eða ágætur, en fyrst
og fremst stjórnmálamaður innanum aðra stjórnmálamenn.
Það er ekki sennilegt að slík breyting mundi efla lýðræði eða draga
úr misrétti í samfélaginu.
Þótt hitt sé rétt að akvæðagreiðslur meðal þjóðarinnar og í einstök-
um landshlutum og sveitarfélögum eiga allan rétt á sér einsog nýleg
dæmi um valdníðslu og hroka stjórnenda sýna best.
Þjóðhátíðardagur
í dag er þjóðhátíðardagur íslendinga, og ef að venju fer verða
blásnar blöðrur, étnar pulsur og hlustað á grínara: fréttir herma að
hátíðahöld dagsins hefjist í æðra veldi í Laugardal þegar fegurðar-
drottning svífur í fallhlíf niðrá fótboltavöllinn.
Þetta er allt gott og blessað meðan menn gleyma ekki sjálfu
afmælisbarninu, lýðveldinu frá 1944, og sjálfstæðisbaráttunni í per-
sónu Jóns Sigurðssonar. Þjóðviljinn sendir íslendingum þjóðhátíð-
arkveðju með þeim orðum sem Einar Olgeirsson hafði um lýðveldið á
Reykjavíkurfundi daginn eftir Þingvallahátíðina miklu:
„Frá fólkinu er það komið, - fólkinu á það að þjóna - og fólkið
verður að stjórna því, vakandi og virkt, ef hvorutveggja, lýðveldinu og
fólkinu, á að vegna vel. -m
Samsæri
gegn Kamban?
Einn helstur leiklistarat-
burður á Listahátíð eru for-
sýningar í Þjóðleikhúsinu á
leikriti Guðmundar Kamb-
ans, Marmari. Leikstjóri og
höfundur leikgerðar, Helga
Bachmann, hefur í því til-
efni látið ýumislegt frá sér
fara um Kamban og verk
hans og þá ekki síst um mat
landa hans á hans framlagi.
Og eins og algengt er um
þann sem fær mætur á sínu
viðfangsefni, þá finnst
Helgu að Guðmundur
Kamban hafi ekki notið
sannmælis, að menn hafi
gengið fram hjá honum ó-
maklega, gleymt honum.
Um þetta segir hún meðal
annars í viðtali við D V á
dögunum:
„Mér hefur lengi fundist
stefna þeirra sem bera
ábyrgð á bókmenntaum-
fjöllun hér á landi að halda
Kamban leyndum og ég held
að við þurfum ekki að grufla
lengi til að komast að orsök-
inni....
Um það leyti sem Kamb-
an var að vinna sér nafn er-
lendis kemur upp ákveðin
stefna hér heima þar sem
skáldverk eru metin út frá
afmörkuðu pólitísku sjónar-
horni. Kristinn E. Andrés-
son er helsti talsmaður þessa
viðhorfs og Kamban fær það
orð á sig að hann sé borgara-
legurhöfundur.
Eftirseinni heimsstyrj-
öldina eru síðan margir sem
vita ekkert um Kamban
nema það að hann hafi verið
sakaður um að vera nasisti
og helst að hann hafi verið
það“.
Skoðum þetta nánar.
Óþarfaráhyggjur
Það er rétt að taka undir
það viðhorf Helgu Bach-
mann, að of mikið hafi veið
fjasað um meintan nasisma
Guðmundar Kambans eða
Þjóðverjavináttu. Slíkar
vangaveltur voru óhjá-
kvæmilegar fyrst eftir stríð,
þegar Evrópumenn voru
upp til hópa metnir blæ-
brigðalaust eftir afstöðu
sinni til hins þýska ofur-
valds. Síðarmeir eru það svo
helst fj ölmiðlatiktúrur sem
halda við yfirborðslegri um-
fjöllun um nasistahneigðir
manna lengur en skyldi - en
varla verða þeir sem „bera
ábyrgð á bókmenntaum-
fjöllun“ sakaðir um það.
Það er líka rangt að „bók-
menntastofnunin“ hafi vilj-
að gleyma Guðmundi
Kamban. Leikrit hans hafa
verið mikið sýnd hér á landi
- þessi Klippari hér man
eftir einum þrem sýningum
á Vér morðingjar, þrem á
Skálholti, Marmari kemur
nú upp í annað skipti og svo
mætti áfram telja, og er ekki
annað vitað en að þær sýn-
ingar allar hafi hlotið
fullkomlega eðlilega um-
fjöllun og viðtökur.
Sú samsæriskenning er
líka röng að marxískar hug-
myndir Kristins E. Andrés-
sonar hafi komið í veg fyrir
eðlilega viðurkenningu á
Guðmundi Kamban. Krist-
inn var þeirrar skoðunar að
sá borgaralegi húmanismi
sem einkenndi verk Kamb-
ans, hefði ekki lengur þau
svör sem dygðu á okkar tím-
um, en það kom ekki í veg
fyrir, að hann lofaði Guð-
mund Kamban (t.d. íbók-
inni „Íslenskarnútímabók-
menntir") fyrir að vera „á
margan hátt stórbrotið og
glæsilegt skáld“ og fleira
sagði hann í þeim dúr.
Aðrarorsakir
Kenningar um samsæri
gegn orðstír Guðmundar
Kambans eru óþarfar. Ef
mönnum sýnist sem þessi til-
tekni höfundur hafi ekki
hlotið þær vinsældir sem
honum bæri, þá er réttara að
hafa þetta tvennt í huga:
í fyrsta lagi: Guðmundur
Kamban var einn þeirra
metnaðarfullu manna ís-
lenskra sem reyndi að gerast
alþjóðlegurrithöfundur.
Bæði með því að skrifa á
öðrum tungum en íslensku
og með því að fjalla um „al-
þjóðlegefni“. Straxafþeim
sökum varð hann ekki eins
kær íslendingum og þeir rit-
höfundar, sem stóðu fast við
þá nauðsyn að skrifa á ís-
lensku og vinna úr íslensk-
um efnivið, láta séríslenskar
forsendur setja sem sterk-
astan svip á sitt framlag til
„sammannlegra“ viðfangs-
efna. Það er vitanlega út í
bláinn að spyrja hvort það
hafi verið „rétt“ eða „rangt“
hjá Guðmundi Kamban að
reyna að sigra heiminn t.d.
með því að skrifa leikrit sem
eiga sér bandarískan vett-
vang (Vér morðingjar,
Marmari) en það gat ekki
hjá því farið að slík viðleitni
kæmi upp nokkurri fjarlægð
milli höfundar og landa
hans.
í annan stað megum við
ekki gleyma því, að Ijós
Guðmundar Kambans hef-
ur, sem og margra höfunda
annarra, blátt áfram dofnað
í skini frá skærari stjörnum.
Guðmundur Kamban hefur
skrifað ágætlega læsilega
skáldsögu um efnivið ís-
lendingasagna, „Vítt sé ég
land og fagurt“ - en sú saga
fer ekki vel út úr saman-
burði við Gerplu Halldórs
Laxness. Eðatökum annað
dæmi: Skálholt Kambans er
vinsæl söguleg skáldsaga og
hefur ýmsa kosti til að bera -
en þegar höfundur íslands-
klukkunnar skoðar þann
sama myrka tíma sögunnar,
þá er hverjum manni ljóst að
allt annað og meira er á ferð
eníSkálholti.
Önnursamsæri
Sannleikurinn er sá, að
samsæri um að hafa af
mönnum skáldskaparæruna
eru miklu færri en mönnum
er hætt við að halda, og þótt
einhver tilhlaup séu gerð í
slíka átt bera þau oftast nær
lítinn árangur. Það er miklu
algengara í íslensku bók-
menntalífi, að það skapist
einskonar samsæri um að
blása upp ágæti höfundar
langt umfram verðleika.
Slík „samsæri“ (sem gerast
meir í þægilegu hugsunar-
leysi en með útsmoginni
herstjórnarlist) eru reyndar
miklu erfiðari viðfangs en
önnur - blátt áfram vegna
þess að sá sem prjón vill taka
og stinga á mikið blásnum
belg, hann verður fyrst af
öllu sakaður um smásálar-
skap og öfund. Og kærir sig
náttúrlega ekkert um það.
AB
þJÓÐVIUIHN
Málgagn sósíalisma, þjóöfrelsis
og verkalýðshreyfingar
Útgefandi: Útgáfufólag Þjóðviljans.
Ritstjórar: Árni Bergmann, MörðurÁrnason, ÓttarProppé.
Fróttastjóri: Lúðvík Geirsson.
Blaðamenn: Guðmundur Rúnar Heiðarsson, Hjörleifur
Sveinbjörnsson, KristóferSvavarsson, Magnfríður Júlíusdóttir,
Magnús H. Gíslasön, Lilja Gunnarsdóttir, Ólafur Gíslason, Ragnar
Karlsson, SigurðurÁ. Friðþjófsson, Stefán Stefánsson (íþr.), Sævar
Guðbjörnsson.TómasTómasson, Þorfinnurómarsson(íþr.).
Handrita- og prófarkalestur: Elías Mar, Hildur Finnsdóttir.
Ljósmyndarar: Einar Ólason, Sigurður Mar Halldórsson.
Útlitsteiknarar: Kristján Kristjánsson, MargrétMagnúsdóttir.
Framkvæmdast jóri: Hallur Páll Jónsson.
Skrifstofustjóri: Jóhannes Harðarson.
Skrifstofa: Guðrún Guðvarðardóttir, Kristín Pétursdóttir.
Auglýsingastjóri: Sigríður Hanna Sigurbjörnsdóttir.
Auglýsingar: Guðmunda Kristinsdóttir, Olga Clausen, Unnur
Ágústsdóttir.
Símavarsla: Hanna Ólafsdóttir, SigríðurKristjánsdóttir.
Bílstjóri: Jóna Sigurdórsdóttir.
Útbreiðslu-og afgreiðslustjóri: Björn Ingi Rafnsson.
Afgreiðsla: Halla Pálsdóttir, Hrefna Magnúsdóttir.
Innheimtumenn: Brynjólfur Vilhjálmsson, Ólafur Björnsson.
Útkeyrsla, afgreiðsla, ritstjórn:
Síðumúia 6, Reykjavík, símar: 681333 & 681663.
Auglýsingar: Síðumúla 6, símar 681331 og 681310.
Umbrotog setning: Prentsmiðja Þjóðviljanshf.
Prentun: Blaðaprent hf.
Verð í lausasölu: 60 kr.
Helgarblöð: 70 kr.
Áskriftarverð á mánuði: 700 kr.
4 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN Föstudagur 17. júní 1988